علیین و علیون ـ عزیزالدین پوپلزی

ليکونکی: عزیزالدین پوپلزی
مرحوم محمدهوتک نویسند، شاعر و مورخ شهیر در زبان پښتو معاصر دوره هوتکیان قندهار در حصه يی ازتصانیف تاریخی خویش به پیروی و متابعت اساسات متین مصنفین و مورخین اسلام و افغان کلمه مقدس (علیین) بمعنی جمع (علیه) را تمینا و تقدسا بکار برده است که سند قاطع مورخ مذکور و تمام مورخان اسلام این آیت قرآن بر حق است که میفرماید:
ان کتب الابرار لفی علیین و ما ادراک ماعلیون کتب مر قوم.
ترجمه: هر آیینه نامه اعمال نیکو کاران در علیین است و چه چیز داناند ترا که چیست علیون. کتابیست نوشته شده تفسیر:
علیون جایی است که در آن اسمای اهل جنت مندرج و نامه های اعمال شان مرتب ګذاشته میشود و ارواح آنها را نخست به آنجا برند و بعد به مقام شان رسانند و ارواح شانرا باقبور آنها یک نوع تعلق باشد.
ګویند این موضوع بالای آسمان هفتم بوده و ارواح مقربان عالیمقام در آن قیام پذیر. والله اعلم.
وکتب لغات چینین تصریح کرده است: (علیین) از جمله هشت بهشت و نام هشت بهشت از اینقرار است:
۱ـ خلد.
۲ـ دارالسلام.
۳ـ دارالقرار.
۴ـ جنة عدن.
۵ـ جنة الماوی.
۶ـ جنة النعیم.
۷ـ علیین.
۸ـ فردوس.
خلد: بالضم بقای دایم وهمیشګی و نام بهشت.
دارا اسلام: خانه سلامت ونام بهشت.
دارالقرار: نام بهشت از جمله هشت بهشت و لقب قندهار.
جنة عدن: باغهای از درخت پوشیده بهشت که مردم همیشه در آن خوا هند بود.
چون عدن بمعنی استقامت است بهشت را عدن بهمین سبب ګویند که بهشتیان دایم در ان اقامت خواهند داشت.
ماوای: تجای بر ګشتن یعنی خانه خود.
علیین: بالکسر و تشدید لام مکسوره و دو یای تحتانی و نون، غرفه های بهشت جمع(علیه) وخانه های بلند بهشت و کتاب اعمال بندګان صالح.
علییه: بفتح اول وکسر لام ویای تحتاني مشدده، بمعنی بلند. فردوس، نام بهشت و طبقه اعلی بهشت وباغ انګور. فرادیس جمع فردوس و بهمین سبب اشخاص متصوف اسلام و خاصة بندګان متقی و نیکوکار، خلد مکان، جنت مکان، علیین مکان، فردوس مکان، خلد مکین میګویند.
غرفه: بضم با لاخانه بر کنار بام و غرفه های بهشت و طبقه اعلی بهشت و باغ انګور.
علی: بفتح اول و کسر لام وتشدید یای تحتانی بمعنی بلند و نام حق تعالی و نام خلیفه چهارم کرم الله وجهه.
علوان: بالضم اول کتاب.
علیین: لغت خیلی معتبر وکلمه خاص زبان مقدس ومنزه عرب است. وبزرګان دین و دانش افغانستان از وفور علم و فضلی که در عصر داشته و دارند در اثبات الفاظ و معانی صحیح آن سعی و دقت تا ام بعمل آورده اند. چنانچه مولینا نورالدین عبدالرحمن جامی ګفته است:
ارزوی جنت الماوی برون کردم زدل
جنتم این بسکه بر خاک درت ماوی کنم
وکلمه علیین را در مرثیه فرزند خود اینطور آورده است:
همدم آه دلا راه به علیین جوی
بشنو این نکته و درګوش صفی الدین را
دانشوران خطه باستانی قندهار نیز چون تتبع کلام اساتذه در خصوص زبان عربی نموده اند از نتایج کلام ادبا و شعرا و نکته پردازان آن سرزمین پیداست که از معانی لغوی و اصطلاح لسان معجز بیان عربی که لسان دینی وسرمایه تمام علوم و السنه اسلامی و افغانی است، قطعا بی اطلاع وبیخبر نبوده و از بدو ظهور اسلام تاعهد خود شان تحقیقات کامل نموده و از متون اصیل لفظا ومعنا تمتع زیاد برده اند. و در تایخ قندهار زیاد دیده میشود که در توصیف رجال روحانی و بزرګان معنوی در الواح قبور و کتب و رسایل و وثایق و اقام جمله های شاندار (خقان علیین مکان رضوان مقام ) نوشته اند و جایی ګفته اند که از وجودش فردوس علیین نور آګين ګردید.
و در وصف رجال بزرګ دولت که در قید حیات بوده نیز نوشته اند مثلا:
(عضد الدولة العلیة العالیه) و عتبه علیه ویا این بیت:
یوم دوشنبه برون رفت از جهان سوی علیین اعلی بر قرار.
ویا این عبارت (دولت علیه مستقله خدا داد افغانستان.)
درجز تالت قراة الرشید طبع وزارت معارف مصر سال ۱۹۳۱ تحت عنوان قاضی و امیر از کلمه علیین دو بار و با تشکیل اعراب متذکر ګردیده و در سطر اخیر نوشته است: (... ومادام فی امتی رجال مثلک فهی اعلی علیین.) واثر علمی و تحقیقی مذکور که مخصوص تعلیم و تدریس زبان عرب برای متتبعین و محققین تهترین وسیله حل مسایل علمی شناسایی زبان عرب است. و مولینا جامی که خود عالم بزرګ و شاعر در هر دو زبان عربی و دری به مشکلات تحصیل زبان عربی معترف ګشته ضمن این بیت ادا حقیقت نموده است:
به شیخ شهر مګو جامیا حکایت عشق
مجوی از عجمی فهم نکته عربی

عالی و علی بمعنی بلند است.
عوالی : بفتح چیز های بلند و این جمع عالیه است که بمعنی بلند باشد. مولینا جامی برای اثبات این کلمات ابیاتی دارد که خلص آن درج میشود:
چاره کار ما که داند ساخت
جز خدا عزشانه وعلا

ای خواجه عالی محل این دیرمغان است
برصدر مکن جاکه ازضعیف تعالی
از عشق سخن مرتبه نیک بلند است
واعظ نبود لایق این پایه عالی
کلمه علیون: در متون تاریخ و قطعات نظم کمتر دیده شده و کلمه علیین زیاد بنظر رسیده است. و خود در کتب معتبر عربی دیده ام که بزرګ و بر ګزیده قوم را بعبارت (علیه القوم) یاد کرده اند و خلص اینکه کلمه (علیین) بالکسر و تشدید لام مکسور مشرد. بمعنی غرفه های بهشت جمع علیه و کتاب اعمال نیکان.
و قندهار سر زمین زندګانی محمدهوتک که به لقب دارالقرار یا شده وصاحب حبیب السیر در چهار صد سا قبل از امروز بعبارت مرجع الفضلا الاخیار یاد نموده به حقیقت میرساند که در آن سر زمین قلم و شمشیر در هر عصر اصحاب علم و ارباب تحقیق بوفرت و کثرت موجود و در استدراک معانی کلمات زبان عرب خیلی ها زحمت کشیده و در قالب اشعار آبدار و نکات و عبارات تاریخ و ادب ګنجا نیده اند و کلمه علیین در متون و ثایق شرعی و ارقام دولتی و الواح مزارات بکثرت دیده میشود.
تکمله:
آن چه استاد وکیلی خطاط هنر مند و مورخ عزیز ما تحقیق کرده اند، همه درست است و کلمه علیین که در قرآن شریف دو بار(درسوره المطققین ۱۸ـ۱۹) در حالت رفع علیون و در حالت جر علیین آمده در زبانهای عجمی و تراکیب زبان دری حالت جری آن رواج یافته و حتی برخی انرا اسم مفرد هم شمرده اند بمعنی بهشت و اسمان هشتم (غیاث ۴۷) در فرهنګ های لغت عرب آنرا جمع علی بکسر تین و تشدید لام بر وزن فعیل از ماده علو مثل سجین (از سجن اورده اند مقدمة الادب ۳۷۲) ولی در حالت اضافت (اهل علیین ) ارباب شرف و ثروت باشند (المنجد ۵۵۲).
در زبان دری و پښتو تراکیب امتزاجی توصیفی جنت مکان، فردوس مکان علیین مکان و غیره درسه و چهار قرن اخیر بین نویسنده ګان مروج است، ولی در این ګونه تراکیب (علییوون مکان) بنظر نیامده و حتی نظامی عروضی در چهار مقاله (حدود، ۵۵۰هـ) میګوید سخن رابه آسمان علیین برد... که در حالت توصیفی و اضافی علیین معتبر بود.
مثلا: جهانګیر پادشاه هندوستان مینویسد: «... این ګرامی تحفه، از کتابخانه علیین مکان شاه اسمعیل ماضی بسر کار برادرم شاه عباس انتقال یافته...»
(تزک جهانګیر ۲۸۸ طبع علی ګر ۱۸۶۴م). بدین نحو ترکیب علیین مکان دوسه قرن قبل از محمد هوتک رواج تام داشته و طوریکه یک نویسنده کوتاه بین تصور کرده نخستین بار در تاریخ مرصع تالیف افضل خان ختک (حدود. ۱۱۳۰ هـ) که معاصر محمدهوتک است نیامده و تنها حالت مرفوع آن (علیون مکان) در تراکیب زبانهای عجمی درست نی، بلکه (علیین مکان ) هم سابقه ادبی و تاریخی داشته است.

 دا مقاله (دمحمدهوتک یاد) د ملي سیمینار د مقالو په ټولګه کي خپره سوې ده، چي په (۱۳۶۲ل.) کال د افغانستان د علومو اکاډیمۍ د ژبو او ادبیاتو مرکز له خوا جوړ سوی وو.
ډيجيټال کوونکی: عبدالرحمن پتوال