کالخوای: (کال- خوای) دوې څپې نرينه توری دی. جمع يې کالخوايان دي او په کالخوايه هم ويل کېږي. وروستۍ څپه يې په پراته زوَر ده. "وکيل"
هغه چا ته ويل کېږي، چي واک ور سپارل شوی وي او يا د کور، ټبر، توکم او قام واک يې په لاس کي وي؛ کالخوای ورته ويل کېږي. پښتو قاموس د "اختيار، قدرت" په مانا نيولی دی.
ده په ګرانه کېميا زر کړو؛ کالخوايان يې د خپل سر کړو
ګوندي: (ګوند- دي) دوې څپې توری دی.
ګوندي د "و دي شي، کېدای شي" "د چاري امکاني بڼه" په مانا کارېږي؛ خو ګوندي په څرګند واو سره د "مسابقې" په مانا کارېږي او ګوند په څرګند واو سره د "پارټۍ او ډلي" په مانا کارېږي. پښتو قاموس د "شايد" او "يحتمل" په مانا راوړی دی.
ګوندي دروند مشکل اسان سي
شين به ميل پر قرآن سي
ګوندي شپه تياره روڼا سپيني سپېدې سي
چي رنګين قنديلان بل پورته اذان کو
ګدله: (ګَ- دَلـ- له) درې څپې ښځينه توری دی. جمع يې ګدلي دي. وروستۍ څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي.
و زړو او څيرو کاليو (جامو) ته ويل کېږي، چي بېوزله او غريبان خلګ يې اغوندي. خو په ځانګړې توګه له بېلا بېلو ټوکرانو څخه و جوړو شوو هغو نغاړکيانو ته (چي غريبان خلګ يې په کورونو کي د ناستي لپاره هواروي) ويل کېږي. پښتو قاموس د "ژند" "خرقه دوخته کهنه و پاره" په ماناوو نيولی دی.
شرعي کتب چي لولي؛ په ګنده مکروه ګدلي
يوه مينځه ګونګه شله؛ پروته وه لکه ګدله
وسترۍ ورځ نه پسې مري سړی له غمه
در شاهي لباس په خير ده ګدله
کورت: (کورَت) د "ک" او "و" په ساکن يوه څپه نرينه توری دی. جمع يې هم کورت ويل کېږې.
شلومبې په کَڼ وڼي" (له چڼونکي ټوکر څخه جوړه شوې کڅوڼه) کي را ځړول کېږي، چي کله يې اوبه ځنې و چڼل شي او يو ډول خنډ مواد چي "کَڼ" يا "چکيده" ورته ويل کېږي او وروسته بيا په دواړو ورغوو کي په رغړولو سره يو داسي شی چي دواړه سرونه يې يو څه تېره وي؛ ځنې جوړېږي او بيا په سپا لوښي کي و لمر ته په ايښوولو وچ کړل سي؛ کورت بلل کېږي. کڼ او کورت دواړه د خوړو شيان دي، چي د خولې خوند ښه کولو لپاره ډېر په خوند خوړل کېږي او په ځيني کورونو کي يې په زدوولو خلګ اوبه باسي او د شيدو يا پيو په څېر يې پخوي. په ميده کړې ټکۍ کي يې اچوي او د پاسه پرې ويلي شوي تاوده لاسي غوړي لوېږي، چي "کورت او غوړي" شيدې او غوړي" او ځيني پښتانه "شيده غوړي" ورته وايي. ګَلَجوش. پښتو قاموس د "قروت، بګوړه، او تروبي" په ماناوو نيولی دی.
کورت به و اغږي اوړه هم؛ څوک څه نه وايي مېړه هم
د ماړه اقسام خواړه نه پېژنمه
پلار او مور نيکه يې زدو وو شنالغه کورت
ټکۍ: د "ټ" په ساکن يوه څپه ښځينه توری دی. ټکۍ او ټکياني يې جمع دي.
اوړه چي يو څه وچمېژن خيشته کړل شي او پنډه ډوډۍ پر تبۍ يا تبخي ځنې پخه کړل شي؛ بيا د پوره او ښه پخلي لپاره په ايرو کي پټه کړل شي؛ ټکۍ ورته ويل کېږي. دا توری په بېلا بېلو بڼو کارېږي، لکه د لمر ټکۍ او داسي نوري... په پښتو کي يوه ګړنه هم شته، چي "له خندا ټکۍ ټکۍ کېږي" خو په دې شعر کي د خوړو د ټکۍ په مانا راغلی دی. پښتو قاموس د "قرص، نان و افتاب و چيزها، لنډۍ و ترانه مخصوص پشتو او مصراع، خنده قهقهه، حلقه فلاخن په ماناوو نيولی دی.
پخه نيمه ټکۍ پرته ده؛ ګېډه وږې ابته ده
کونجۍ: (کون- جۍ) دوې څپې ښځينه توری دی. جمع يې کونجياني دی. خاورين لوښی.
دا له خاورو څخه جوړ شوی لوښی دی، چي تر سړوبي او کوزه وړوکی وي او په ځانګړې توګه د شلومبو (شوملو، شنې بې) او مستو لپاره جوړېږي. پښتو قاموس د "نوع ازسنګ، ظرف مخصوص دوغ خوري، او آبخوري ګلي په ماناوو نيولی دی.
يا دا ښځه حايضه وه؛ نه کونجۍ وه نه کوزه وه
لويمړجن: (لوی-مَړ- جن) درې څپې نرينه توری دی، چي کړنه (فعل) يې لويمړي ده. جمع يې هم لويمړجن دي.متکبر، ووغمجن.
هغه وګړی چي لويي (کبر) يا ووغم ولري؛ لويمړجن ورته وايي. پښتو قاموس نه دی نيولی.
وروست: د "و" په ساکن يوه څپه توری دی. جمع يې وراسته دي. کوم مواد چي له خوړلو ووزي او وروست (سخا) شي. پښتو قاموس د ګنده، پوده په ماناوو نيولی دی. وروست يې نرينه او ورسته يې ښځينه دی.
ورسته خوړسکه لويمړي ده؛ بندګي لار د سړي ده
خزانه ګار کړه څو کروړه؛ تا فاسق په ورسته دوړه
ماړه چاغي غوښي غټي ګپي ولي
خوړسکي ايسي بې ايمانه لوی مړي بس
ګوډاره: (ګو- ډا- ره) درې څپې ښځينه توری دی، چي جمع يې ګوډاري دي او وروستۍ برخه يې په پراته زوَر ويل کېږي. قاموس نه دی نيولی.
د غړکي او ژي و يوه پښه ته ويل کېږي او د وزې و يوه "تي" ته هم ويل کېږي. خو هغه وزه چي تييَوره وي؛ هم يې ګوډاره وزه بولي.
غولانځ: (غوَ- لانځ) د "غ" په ساکن دوې څپې ښځينه توری دی. جمع يې غولانځي دی. پښتو قاموس د "پستان حيوان" په مانا نيولی دی.
په ځانګړې توګه د څارويو هغه پوست غړی (اندام)، چي و بچانو ته ترې شيدې ورکوي؛ غولانځ بلل کېږي. خو د ښېرا پر وخت يا د ملنډو او هنک لپاره کله کله د ښځينه تېيونو لپاره هم کارېږي.
د شيدو ډکي ګوډاري؛ په غولانځ کي د مرداري
مږک په کور کي لري غاري؛ د غړکو خوري ګوډاري
په اوبو غولانځ سړه که؛ په واښه وږې مړه که
مښاوي: (مـَ- ښا- وي) درې څپې ښځينه توری دی. سخا مواد.
د څارويو غټي او ډېري پچي چي سره نښتي وي؛ مښاوي بلل کېږې او د وړين او وژغونو لرونکو لويو څارويو و شاته په وېښتانو پوري نښتي پچي ګاټي بلل کېږي، چي د مرغونانو او وريانو و نښتو پچو ته پيخاړي وايي. پښتو قاموس د "بشکل ګوسفند که زير دنبه و اطراف آن به پشم آويخته باشد" په مانا راوړی دی.
فاسق تل بې استنجا وي؛ فاسق هم لري مښاوي
چاغي غوښي ګېډه کلکه؛ په نودو مښاوو ډکه
دا چي تا در ستوني کښته کې و نس ته
سره يو دي دغه غوښي او مښاوي
ډوله: (ډو- له) د دويمي څپې په پراته زوَر سره دوې څپې ښځينه توری دی. جمع يې ډولي دي. ژوره کنده.
په پسته مځکه کي د نيازه يا سيلاب او نورو اوبو جوړه کړې لاره چي لږ وړوکې وي؛ چوړګه ورته ويل کېږي او که څه ژوره وي، چي سړی په سمه توګه ور کښته کېدلای يا کوزېدلای نه شي؛ چر ورته وايي. خو ډوله تر چر و ژوره کنده ته ويل کېږي، چي پای يې تياره وي. که څوک ور ايله شي؛ بيا يې را ختل ډېر ستونزمن وي. پښتو قاموس د "ګودال و غاريکه در زمين بسبب جريان آب در ساحل دريا وغيره شده باشد" په مانا راوړی دی.
زما دا هېره سوه خبره؛ دنيا ډوله ده ژوره
ور ايله به سوم پر غولي؛ در جګ بام لکه د ډولي
نه پياده سپاره ملګري؛ سته پر مخ ډولي ژوري
ورځ د عمر سوه اخره؛ پر مخ سته ډوله ژوره
بوره: (بور- ره) دوې څپې ښځينه توری دی. جمع يې بوري دي او دويمه څپه يې په پراته زوَر ويل کېږې. زوی مړې ښځه. پښتو قاموس د "زن پسر مرده" په مانا نيولی دی.
يمن: (ېَـ- مَـن) درې څپې نرينه توری دی، ښځينه يې يمنه ده او جمع يې يمني دي. نرينه جمع يې هم يمن دي. بې غمه. سوله ناکه. پښتو قاموس د "دلاسا کردن" ارګريه" "خاموش ساختن" په ماناوو نيولی دی.
وراره: (ورا- ره) د "و" په ساکن دوې څپې ښځينه توری او دويمه څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي. جمع يې وراري دي. ورور مړې خور. پښتو قاموس د "زن برادر مرده" په مانا راوړی دی.
په پښتنو کي يوه ښېرا ده، چي په کورنيوکي و ښځو ته کېږي، چي "بوره وراره شې" او دغه ډول په دعا کي هم يو ځای يادېږي، چي بوره وراره مه شې. که څه هم دا توري په ښېرا او دعا کي پر يوه ځای يادېږي؛ خو ځان ځانله ماناوي لري، چي بوره هغه ښځه ته ويل کېږي، چي زوی يې مړ شي او وراره و هغه خور ته ويل کېږي، چي ورور يې مړ شي. يمن کېدل د ژړېدونکي کوشني و کرارولو ته وايي؛ لکه: " کوشنيان يمن کړه"
چي دا ګران مرحوم مقتول د کوره و ووت
نه به بوره بيا يمنه سي نه وراره
بې توښې يتيم يمن که؛ مسکين هم پر ځان مين که
واګو: (وا- ګو) دوې څپې نرينه توری دی. لوی خزنده ځناور.
که څه هم پښتانه داسي درياب نه لري، چي واګو غوندي خزنده دي پکښې و ويني؛ خو پښتانه واګو لوی حيوان او لوی سړي ته هم وايي، چي ريښه يې له بګ څخه ده او بګ پښتانه و ډېر لوی ته وايي. په ځانګړې توګه واګو مګرمچ ته ويل کېږي. پښتو قاموس نه دی نيولی.
خورا ګڼ تېره واګو غاښونه وکو
خلقه به دباره نه سي پر کراره
تيک: (تِيَک) يوه څپه نرينه توری دی. نه کښېختونکی. ښخ.
دا توری د وګړيو لپاره ځانګړی دی او په خبرو کي داسي کارېږي، چي پلانی ډېر تيک روان دی يا تيک پروت دی. مانا داسي روان سړي ته ويل کېږي، چي سيخ او اېغ نېغ روان وي او هيڅ لوتېدل ونه لري. مانا يوې او بلي خوا ته نه کږېږي. پښتو قاموس د "بلند، ښخ او برجسته و نمايان" په ماناوو نيولی دی.
يا بل نه وو د کومک څوک
ډېر ناجوړه پروت وو تيک څوک
وښی: (و- ښی) دوې څپې نرينه توری دی. جمع يې وښي او وښيان دی.
د ښځينه ګېڼې يو ډول دی، چي ښځي يې په لاس کوي او ويلای شو، چي د بنګړيو تر دودېدلو مخکي د وښيو په لاس کول دود وو، چي تر بنګړي درې څلور پټه پنډ او له سرو، سپينو زرو څخه جوړېدل؛ خو اوس و هر بنګړي ته ورته شي ته وښی ويل کېدلای شي، چي پر لاس يا يو شي را څرخېدلی وي. پښتو قاموس د"حلقه اهنين" په مانا نيولی دی. په پښتو کي يوه ګړنه هم شته "وښی وښی کېدل" له درده پر له پېچل کېدل.
بل لاسونه مخ کښېباسه؛ هر وښی کاږه د لاسه
غابوڼی: (غا- بو- ڼی) درې څپې نرينه توری دی. جمع يې غابوڼي دي. يو ډول واښه. پښتو قاموس د "نوعي ګياه مانند ګندنه تلخ و دارای ګلهای آبي" په مانا نيولی دی.
و رغبولي ته ورته واښه دی؛ خو رغبولي خوړل کېږي او په پسرلي کي يې په غرنۍ سيمو کي نارينه او ښځي د خورلو لپاره کوي او غابوڼي نه خوړل کېږي او ځيني پښتانه دا توری په غابوړي هم وايي.
ږدن: د "ږ" په ساکن يوه څپه نرينه توری دی. جمع يې ږدن دي.
يو ډول تخم ته ويل کېږي، چي و کور پالونکو مرغانو ته د خوړو لپاره ورکول کېږي. پښتو قاموس د "ارزن" په مانا راوړی دی.
کربوڼی: (کر- بو- ڼی) درې څپې نرينه توری دی، چي وروستۍ څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي او جمع يې کربوڼي دي.
و چرموښکۍ ته ورته خاورين رنګ لرونکی خزنده دی، په شاړو مځکو کي په خپلو کيندلو غارو کي اوسي. کربک هم ورته ويل کېږي. پښتو قاموس د "شلند کوهي" په مانا نيولی دی.
سپېلني ږدن وو غابوڼي
خو يا مږک خوري يا کربوڼي
دا ناپاکه بخيلان مردار کربوڼي
خدای و څه ته کو پيدا نه يم خبر زه
مړغونې: (مـَ- ړَ- غونـ- نې) څلور څپه ايز ښځينه توری دی. جمع يې مړغوني دي. پښتو قاموس د "حنظل" په مانا نيولی دی.
يو ډول جړنګ (چي د هندوانې او خټکي تر جړنګ کوشنی، تنکی او بېبره دی) مړغونې کوي،. مړغونې ډېره ترخه او زهرجنه ده، چي په داروګانو کي هم کارېږي او و مشنګۍ (کوشنی دستنبول) ته بېخي ور ته ده، چي غټواله يي و کوشني او ګړدي خټکي ته هم ورته وي.
لړمون: (لړ- مون) دوې څپې نرينه توری او جمع يې لړمنونه دي.
دا توری د نس لپاره کارېږي او په ځانګړې توګه د هغه وګړي او څاروي د نس لپاره کارېږي، چي نس يې تر وجود وتلی او بې درکه لوی وي. خو کله کله د ډېر خواړه خوړونکي لپاره هم کارېږي. پښتو قاموس د "مجموعه دل جګر و ګرده و شکم وغيره" په مانا نيولی دی.
ترخې زهر مړغوني
ګړد لړمون اړوي ويني
مړغونې پر رنځور عبدالسلامه
کله کله ښه پرېوزي در عسل
جلګه: (جل- ګه) دوې څپې ښځينه توری او وروستۍ څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي، جمع يې جلګي دی.
دا و هغه څاروي ته ويل کېږي، چي پر نوې ځواني وي او له مستۍ پوڼاکي وهي. مانا جګ جګ غورځي؛ خو په ځانګړې توګه د هوسۍ لپاره کارېږي او دې ته ورته يو توری دی؛ "الګي" (اَ-لـَ-ګي) د پسو لپاره ځانګړی دی او هغه ښځينه پسونو ته ويل کېږي، چي په هغه کال نه وي برالبه شوې. د پېغلي لپاره هم کارېږي. پښتو قاموس د "نېزار، کبل زار او زمين نااباد وغيره" په مانا نيولی دی.
يا نصيب چي کور ته رسم
يا به جلګي هوسۍ نيسم
درګنه: (در- ګـَ- نه) وروستۍ څپه يې په لوړ زوَر او درې څپې ښځينه توری دی؛ جمع يې درګنې دي. پښتو قاموس نه دی نيولی.
و هر هغه وګړي ته درګنه ويل کېږي، چي د وخت تېرولو لپاره پر هر در ګرځي او د را ګرزولو څوک ونه لري؛ خو د ښځو لپاره ځانګړی دی.
دنيا نه لري الفت عبدالسلامه
دا زړه بې مړه کونډه درګنه ده
کړاکي: (کړا- کي) د "ک" په ساکن دوې څپې ښځينه توری دی.
په پښتنو کي و دې وطن ته د راتلونکي يا اوسېدونکي هر مرغه او څاروي ږغ ځان ځانله نوم لري؛ لکه د غوايه رمباړه، د خره رَيا، د اس ششنی، د کوتري غومبر، د مرغۍ چوڼهار، د مېږو برېږن، د کارغه کاغ او نور... چي د زرکي ږغ ته کَکړي وايي او په زوره ږغ يې کړاکي بلل کېږي. پښتو قاموس نه دی نيولی.
خدای به ختم زما ژړا کي
په ښاخه کي زرکي کړاکي
هغه غر چي سرې مښوکي زرکي کړاکي
د چمن د باغه لوړ دی دا جبال
زهره چاودی: (زهـ- رَ- چاو- دی) څلور څپې نرينه توری دی. جمع يې زهره چاودي دي. له غمه ستړی، چي د ستونزي نور زغم ونه لرلای شي. پښتو قاموس نه دی نيولی.
هغه ستړي ستومانۍ چي د زغملو نه وي. پای سړی و يو داسي ځای ته و رسوي، چي له ژونده يې زړه موړ شي؛ زهره چاودی يې بولي او زهره ترکی هم ورته ويل کېږي. په دې شعر کي ياد شوی "ارغنداب" د کندهار د يو نوموړي رود نوم دی.
څوني ستړي زهره چاودي؛ وړي دغه ارغنداو دي
برالبه: (برال- به) د "ب" په ساکن دوې څپې ښځينه توری دی. جمع يې برالبي دي. وروستۍ څپه يې په پراته زور ويل کېږي.
دا توری د ښځينه وو لپاره کارېږي او هغه ښځينه وګړيو او څارويو ته چي اولاد يې په نس وي؛ برالبه ويل کېږي. خو په پښتنو کي چي کله و خور يا لور ته د مور او خور او نورو ښځو له خوا دعا کېږي؛ نو ورته وايي، چي زرغونه شې. ځيني پښتانه يې بلاربه هم وايي. د زرغونېدو مانا هم برالبېدل او د زوی او لور هيله لرل دي. خو د ځينو څارويو لپاره پښتو ځانله توري لري. لکه د خرې لپاره "ورله" او نور،، پښتو قاموس د "ماده های حلال حيوانات شکمدار و حامله" په مانا نيولی دی.
يا که پېغله ور وداه سوه؛ ناوې دا برالبه په ده سوه
سراښ: د "س" په ساکن يوه څپه نرينه توری دی. ښځينه يې سراښه ده. جمع يې سراښان دي. بخيل ته ويل کېږي. پښتو قاموس د "حريص، ازمند" په مانا نيولی دی.
اوس نو رګ ښيم د خواښي؛ ځينې سته په مېنه سراښي
ريا: (رَ- يا) دوې څپې ښځينه توری دی. جمع يې رياوي دي.
ريا د خره په زوره ږغ ته ويل کېږي؛ لکه خره رايي يا خره و ريل. پښتو قاموس ريا توری نه دی نيولی، خو رَيَل يې د "هرهر" په مانا نيولی دی.
جهل کفر ځني اروي؛ ګنده رايي مخی خر وي
غځی: يوه څپه نرينه توری دی او "ځ" يې په لوړ زوَر ويل کېږي. جمع يې غځي دي. پېټی هم ورته وايي.
غوځی او پېټی که څه هم و هر هغه بار ته ويل کېږي، چي وګړي يې په شا وړي؛ خو په ځانګړې توګه په دې سيمه کي غوځی د بوټو و پېټي ته ويل کېږي، چي له غره څخه يې خلګ کور ته په شا راوړي. بابا په ګړنيزه توګه د ژوندني عمل د بار په مانا راوړی دی. مانا دا چي د ګناه غوځی مي دروند دی. پښتو قاموس د "غوزي" په بڼه د "پشتاره بوته و کاه و چوب" په مانا نيولی دی.
ځم په شا مي دروند غوځی دی
ګړد کنعان ګام وو کوهی دی
دريم ډک پېټی ستم دی؛ هغ يې اخي چي ظالم دی
بېشلې: (بېـ-شـَلـ-لې) درې څپې ښځينه توری جمع يې بېشلي دي.
خواړه (په يو ډول ټکۍ غوندي پنډه پخ شوې ډوډۍ کي د لاس غوړي او بوره لوېږي او ډېره په خوند ميده شوې وي) دي، چي په ځانګړې توګه و زوم او خېښانو ته ور پخېږي؛ بېشلې ورته وايي. پښتو قاموس نه دی نيولی.
نسته څوک د خدای د هيلي؛ چي بګړۍ او دا بېشلي
دربيله: (در- بيـ- له) درې څپې ښځينه توری دی. جمع يې دربيلې دي، چي په ويلو کي توره دربيله ويل کېږي؛ يواځي دربيله نه ويل کېږي.
توره دربيله او توره دربه و داسي تپه توره تياره ته ويل کېږي، چي په ګړنيزه توګه د لاس ګوتي نه ليدل کېږي. سلام بابا په مستعار ډول د جهالت او ناپوهۍ د توري تيارې او قيامت په مانا کارولې ده. پښتو قاموس د "تاريکي زياد" په مانا راوړې ده.
اوس خو جهل طبيله ده؛ تکه توره دربيله ده
درواغ مه وايه کاذبه؛ مښلي سخته توره دربه
وينې نه رالې نه تبه؛ لاندي سو در توره دربه
کورغ: (کو- رَغ) دوې څپې نرينه توری دی او دويمه څپه يې په لوړ زوَر ويل کېږي. جمع يې هم کورغ دي. يو ډول تريخ بوټی.
دا يو ډول بوټی دی، چي ژړ بخون ګلان کوي. په دارو درمل کي په کارېږي. ډېر تريخ وي. ځکه پښتانه وايي، چي داسي تريخ وو؛ لکه کورغ. په داسي تورو کي "واو" په څرګنده توګه نه ويل کېږي. پښتو قاموس د "بوته معروف تلخک که خيلي تلخ است" په مانا نيولی دی.
د ترخه بحثه فارغ سوم؛ په دې نکل لکه کورغ سوم
کانګي: (کانـ-ګي) د څانګي په وزن دوې څپې ښځينه توری دی.
دا توری د باکۍ يا "قی" په مانا کارېږي. خو اوس يې په دې سيمه کي ځای باکۍ نيولی دی او په ځانګړې توګه د کوشني و باکيو ته کانګي ويل کېږي. په لاندي بيت کي څانګي د کاه "خارش" په مانا کار شوي دي؛ خو و دې توري ته نږدي يو توری "کرانګي" شته، چي د پوست تر وچېدلو وروسته ځان ښکاره کوونکي او په ځانګړې توګه تر وېښتانو لاندي پوست چي ډېري ورځي غوړ نه کړل شي او په ږمونځلو له پوست څخه سپين رنګه پمونه څرګند او را توی شي؛ کرانګي بلل کېږي او دې ته خانګري هم ويل کېږي. پښتو قاموس د "قی او صدای قی" په مانا نيولی دی.
که د ده نس وکي څانګي؛ نو د ده پر لمن کانګي
ولنګ: د "و" په ساکن يوه څپه توری دی. جمع يې ولنګونه دي. پرېولل. د ګرزېدلو ځای، (ول، پېچ، موړ)
په پښتو کي دوه مصدره کارېږي، چي يو د لام او بل د ګاف مصدر دی. لکه ولنګ او ولل. دلته ولنګ د وللو او پرېمنځلو په مانا دی. خو زموږ په سيمه کي ډېر داسي ځايونه شته، چي ولنګ يي بولي او په کاکړو کي ولنګېدل تر يو ځای و تېرېدلو ته وايي. لکه تر اوبو ټوپ وهل يا تېرېدل. ولنګ د ګودر په مانا هم کارېږي او دا ځکه چي پر همداسي ځايونو باندي کالي (جامې) او نور څه ولل کېږي، چي تر اوبو د ولنګېدلو او تېرېدلو ځای هم وي. خو په ځينو سيمو کي چي ښځي د کارېز يا چينو پر روانو اوبو د کور کالي او نور څه مينځي؛ و هغه ټاکلي ځای ته هم ولنګ ويل کېږي. د مړي مينځلو تخته "پتارۍ" ته هم ولانګه ويل کېږي. پښتو قاموس د "شستن، حصه" په مانا نيولی دی.
که يو ځای د مخه چپ وو
چي د ولنګ له مخه چپ وو
اهاک: (اَ-هاک) دوې څپې نرينه توری دی. يو ډول کاڼی.
دا هغه کاڼی دی، چي په کوره کي تر پخېدلو وروسته سپين واوړي او له نوموړي نشې "نسوارو" سره ګډېږي، چي ځيني خلګ چونه ورته وايي. پښتو قاموس د "چونه" په مانا نيولی دی.
دا بې شکه هر يو پاک دی؛ وسو اور لکه اهاک دی
ساندي: (سانـ- دي) دوې څپې ښځينه توری دی. ژړاوي، ويرني.
ژړا چي د غم او وير لامله ډېره په زوره شي، خلګ يې واوري؛ ساندي، کوکي او کرږي ورته ويل کېږي. ساندي ډېر وخت د چا پر مرګ باندي د وير کولو پر مهال ليدل کېږي. که څه هم د نارينه و داسي ويرجنه ژړا ته هم ساندي ويل کېږي، خو دلته يواځي د ښځو د ژړا لپاره ځانګړي دي. پښتو قاموس د "نوحه، فرياد، شبون او غم" په مانا راوړی دی.
مفسدان ګڼ سو ملګري؛ ساندي وايي وراري بوري
يتيم هم در ظلم لاندي؛ هر ضعيفه وايي ساندي
لکه بوره مورپه زوره وايم ساندي
مرګ بيولي مجلسونه مي ارمان دي
غويلاڼه: (غويـ-لا-ڼه) درې څپې ښځينه توری دی. جمع يې غويلاڼي دي. وروستۍ څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي. دودلي. غوڼاڼکي. چڼاسکي. غويلاړي.
يو ډول واښه دی، چي د پسرلي په پيل کي کېږي او چڼاسکي هم ورته ويل کېږي. خلګ يې خوري، چي ډېر ښايسته چوڼيا (آبي رنګ) رنګ لرونکي ګلونه لري او ګل يې هم خوړل کېږي. په پسرلي کي ښځي د چڼاسکو مېلې ته په ځانګړې توګه وزي او په پسرلي وتلي ښځي د انساني خوړو نور واښه؛ لکه انجاوري يا انجوري، خروړک، رغبولي، خارمېړي، ټاټوکي، سپڼسکي، خاټول، سپين ګلي، کشوي (کـَ-شـَ-وي) او نور ... کوي. پر موسم سربېره د ښځو و دغه مېله ته هم پسرلی وايي، "چي په پسرلي وتلي دي" پښتو قاموس د "ګياه سوسنک" په مانا نيولی دی.
نی چي کله به غويلاڼي؛ چوڼيا وغوړوي پاڼي
ګار: يوه څپه نرينه توری دی. ګارول، خرڅول.
دا توری په لوېديځ ګړدود کي ويل کېږي او د خرڅولو په مانا کارېږي؛ لکه ډېري پيسې مي بېځايه ګار کړې. يا پيسې را څخه ګار شوې. ځيني پښتانه يې د بېځايه کېدلو په مانا هم کاروي او ځيني پښتانه يې د نه ښکاره کېدو په مانا هم وايي، چي "درک دي ګار دی" مانا نه ښکاره کېږې. پښتو قاموس د "توان، کران، مصرف" په ماناوو نيولی دی.
په تازه نوي بهار کي؛ که څوک اصل تخم ګار کي
خزانه ګار کړه څو کروړه؛ تا فاسق په ورسته دوړه
برنۍ: (بـَ- رَ- نۍ) درې څپې ښځينه توری دی. برايه شپه.
و تېره شپه ته برنۍ شپه او تېر ماښام ته "برايه ماښام" ويل کېږي. تر برنۍ او برايه و مخکي تېره شوې شپه ته "وړمه شپه" او تر هغې هم و مخکي تېره شوې شپه ته "لات وړمه شپه" وايي. همداسي تېره شوې ورځ ته پرون او تر هغه مخکي ورځ ته وړمه ورځ او تر هغې هم و مخکي تېره شوې ورځ ته لات وړمه ورځ ويل کېږي. پښتو قاموس د "دوشينه، شب مانده" په مانا راوړی دی.
چي شپه وخاندي سپېدې سي؛ برنۍ ويني شيدې سي
برني خواخوږي مړه سو؛ ګلان يخ وهي ساړه سو
غېلي: (غېـ- لي) دوې څپې توری دی. رمه.
غېلي د پسونو او وزو (بزو) هغه رمه ته وايي، چي يوه، دوې غواوي او خره هم ګډ ورسره څري. پښتو قاموس د "رمې" په مانا راوړی دی.
ذمه واره شپانه ولي؛ په بهار نه پيايي غېلي
قرآن يو نه وينو ولي؛ لېوه چېري پيايي غېلي
يلي: (يِلـ- لي) دوې څپې ښځينه توری دی. توري ورستې "سخا" خټي.
د اوبو په هغه ناوره (تالاب) کي چي تر ډېري مودې پوري سپا نه کړل سي؛ را دوړېدلي خاوري اوبه سوکه سوکه تل کړي، سره يو ځای شي او تر اوبو لاندي يې رنګ تور واوړي؛ هغه سخا خټو ته "توري يلي" ويل کېږي. د "تور" توری ورسره يادېږي. پښتو قاموس نه دی نيولی.
دنيا ګران مين ياران دوږخ له بيايي
دا ګنده بدرنګه ناوې مخ په يله
نصراني کفر خو ګڼ سو؛ زموږ په يله مخ ککڼ سو
ګونده: (ګـَ- وَنـ- ده) درې څپې ښځينه توری دی. جمع يې ګوندې دي او وروستۍ څپه يې په لوړ زوَر ويل کېږې. غراره، ترينګړ. پښتو قاموس د "جوال" په مانا راوړی دی.
غونج: د "غين" په ساکن او په څرګند "واو" يوه څپه توری دی.
کله چي پر خره يا خچر باندي څوک خاوري راوړي؛ نو دوې ګونۍ داسي سره وګنډي، چي يوه خوا يې د خره پر يوه انډي او بله خوا يې پر بل انډي وي، چي خاوري په اساني سره ورلوېږي او ځنې لوېږي هم. ځيني پښتانه يې غراره بولي. خو کله چي د ډېرو ګونيو په ګنډلو سره د پراړه يا بل سپک شي د راوړلو لپاره د ګوندې په څېر "برکۍ" جوړه کړل شي؛ و هغه ته غونج هم ويل کېږي او د لوښو خرڅولو د پاره له مزرو څخه وودلې ګونده ته چي پر خره يا خچر ايښوول کېږي؛ ترينګړ وايي. پښتو قاموس د "چملوک و کلوله" کاه انداز کلان ګليمي که بر اشتر بار ميکند" په ماناوو نيولی دی.
د لندن کفر بوده سوې؛ بار د ده په ګونده سوې
شپه د ظلم اوس اوږده سوه؛ هره ګېډه ګونده سوه
څلرم غونج خيانت دی؛ سوداګرو له مي نيت دی
دولتمن ګوندې خېټي پسرور سو
په کرسيو کي کښېني حرامزاده سږ
بډوکی: (بـَ- ډو- کی) درې څپې نرينه توری دی. جمع يې بډوکي دي او وروستۍ څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي. بجلکي. پښتو قاموس د "مرد بالکل پير وکوب" په مانا راوړی دی.
پونډۍ: (پونـ-ډۍ) دوې څپې ښځينه توری دی. جمع يې پونډۍ او پونډياني دی. پښتو قاموس نه دی نيولی.
دا دواړه د وګړي په وجود کي غړي (اندامونه) دي، چي دواړه په پښو کي دي. بډوکي تر پل په لوړه برخه کي هغه هډوکو ته ويل کېږي، چي دواړو خواوو ته وتلي دي؛ خو ځيني پښتانه و پښتورګو ته هم بډوکي يا بډوګي وايي او پونډۍ د پښو د شاتنۍ برخي تر پوندو و لوړه برخه ته ويل کېږي. خو دې ته ورته توری بډوګی و پښتورګي ته ويل کېږي.
فرض بډوکي او پونډۍ دي؛ نړېدلي زموږ جنډۍ دي
کادانه: (کا- دا- نه) درې څپې ښځينه توری دی. جمع يې کاداني دي او وروستۍ څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي. پښتو قاموس نه دی نيولی.
دا توری د پراړه د خوندي کولو لپاره و جوړ شوي ځای ته وايي. خو يو ډول واښه هم شته، چي څاروي يې خوري او کادانه يې بولي.
دجال ګېډي کړې کاداني؛ سره چوړ وو مږک په شاني
برځ: د "ب" په ساکن يوه څپه ښځينه توری او جمع يې برځي دي.
د وګړيو او څاروو په اړخونو کي تر پوښتۍ لاندي چي کوم تش ځايونه دي؛ و هغوی ته برځي ويل کېږي. پښتو قاموس د "پرده خاليګاه، پېش ناف" په مانا نيولی دی.
هم د سر بېښتان د ښځي؛ داسي ايسي لکه برځي
لون لون: (لـَو- وَن) دوې څپې نرينه توری دی. يوستوی نه ؛ بلکې غبرګ په 'لون لون' ويل کېږي. وروستۍ څپه يې په پراته زوَر ويل کېږې. رنګ په رنګ، ډول ډول. پښتو قاموس نه دی نيولی.
تا سرای جوړ کړی د فرعون؛ پوخ په خښتو لون لون
پل: د "پ" په پراته زوَر ويل کېدونکی يوه څپه نرينه توری دی.
دا په پراته زوَر د تل (لاندي، بېخ) په وزن ويل کېږي او د بخښني په مانا دی؛ لکه زوی چي له موره غوښتنه کوي، چي حق را پل که. و دې ته ورته توری "پل" چي په لوړ زور ويل کېږي؛ يوه ګام او د پښو پر مځکه لګېدلې نخښه ته وايي او د پښې لاندينۍ برخه ته هم وايي. پښتو قاموس د "بحل، معاف او حيوان خصي" په ماناوو راوړی دی.
لمونځ يکړ د ده باطل دی؛ حق د نورو ورله پل دی
بوهله: (بو-هـ- له) درې څپې ښځينه توری دی. جمع يې بوهلي دی. بهلي. بهاندي اوبه. پښتو قاموس نه دی نيولی.
هغه باران ته ويل کېږي، چي په اورېدلو يې پر مځکه اوبه وبهېږي.
هم حديث هم قرآن لولي؛ انوار اوري په بوهلي
بټه: (بټـ-ټه) دوې څپې ښځينه توری دی. جمع يې بټي دی او لومړۍ څپه يې په لوړ زوَر ويل کېږي. پښتو قاموس په انګشت نر نيولی دی.
بټي ګوتي په لاسونو او په پښو کي و پنډو ګوتو ته ويل کېږي.
څاک: يوه څپه نرينه توری دی؛ جمع يې څاکونه دي.
څاک يوه څنډه ته ويل کېږي؛ خو په ځانګړې توګه د ټوکر د څاک لپاره کارېږي. پښتو قاموس څاک د "چاک" په مانا نيولی دی.
څو ستا بټي ګوتي خپلي؛ پر څاکو د غوږو مښلي
سونګټ: (سونـ-ګټ) دوې څپې نرينه توری دی. دويمه څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي. سره ټول شوی.
و هر هغه چا ته ويل کېږي، چي په ځان کي سره ننوتلی او ټول شوی وي. لکه پلانی له يخه داسي سونګټ پروت وو. ځيني پښتانه يې په سونګوټ هم وايي. پښتو قاموس په چملوک و ګنجلک نيولی دی.
د ناچارو ګناه پټ کې؛ اسلام لوړ کفر سونګټ کې
ژوندی مار دي کی غوځي اجل اخستې
نه دی مړ يخ اچولی دی سونګټ
تايه: (تا- يه) دوې څپې ښځينه توری دی. جمع يې تايې دی.
د راتلونکي پېښي لپاره و ځان چمتو کولو ته تايه تړل وايي، چي اردو ژبو يې بڼه اړولې او تهيه يې وايي. پښتو قاموس نه دی نيولی.
تايه ونيسه د ځان عبدالسلامه
ناګهانه اجل پټ دري بېګه دی
يبله: (يَبـ- له) دوې څپې ښځينه توری دی. جمع يې يبلي دي. يبلي پښې و لوڅو پښو ته ويل کېږي. پښتو قاموس په "پابرهنه" نيولی دی.
اوښه وشړه په يبلي پښې روان سه
په ليلا پسې مجنونه پر بيبان سه
وندر: (ونـ- در) دوې څپې نرينه توری دی او دويمه څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي. پښتوقاموس په "کمند حلقه دار حيوانات" نيولی دی.
دا د وريو او مرغونانو يا مرغومانو د تړلو لپاره وي، چي له وودليو وژغونو او وړيو څخه په جوړه شوې اوږده مرانده کي لس پنځلس غړوندي جوړ شوي وي او په هر غړوندي کي ځانله مرغونی يا وری تړل کېږي، چي د مراندي سرونه يې په ټکوهل شوو مږويانو پوري تړل شوي وي. ياده دي وي، چي د وريو او مرغونانو و رمه ته لِيَري ويل کېږي او و څارونکي يا پوونکي ته يې لېربه ويل کېږي.
ړانده ګڼ سره وندر کي؛ مښلي ډېر په څاه ژور کي
ورځي هر متکبر هم؛ سي د ده سره وندر هم
اوس نو سر په کوم هنر له غړونديه
بيرته وکاږم د زلفو له وندري
غورلاڼه: (غور-لا- ڼه) د "غ" په ساکن درې څپې نرينه توری دی.
په کټو کي چي ډېري غوړي ښورواوي پخې شي، غوړځګي يې تر لوښي پوري ووري ووزي او تور کڼي پر و مښلي؛ غورلاڼه يې بولي. پښتو قاموس نه دی نيولی.
در قارون خبيث ماړه سته؛ په تورکڼو غورلاڼه سته
ګله: (ګـَ- لَه) دوې څپې نرينه توری دی. جمع يې ګلې دي او دويمه څپه يې په لوړ زوَر ويل کېږي.
ډېر پسونه چي پر يوه ځای روان وي، څري او يا څړ کوي؛ رمه يې بولي او د لويو څاروو لکه اوښان، غوايه، خره او نور چي يو ځای روان وي، څري او يا څړ کوي؛ هغه ته ګله ويل کېږي. لکه د اوښانو ګله، د خرو ګله، د غوايانو ګله. پښتو قاموس په "صدای دفع ګوساله" نيولی دی.
بس دنيا د دوی قبله ده؛ لېوني سپي دا ګله ده
ښه اصحب کهف وتښتېدو خدايه
اوس د خرو ګلې پسې دي په ملحد