سپېرلون: (سپېـر- لون) دوې څپې نرينه توری دی.
دا توری ډېر پښتانه په سپېرووني وايي. خو بابا په سپېرلون نيولی دی، چي يو څه وچ وړه د ډوډۍ پخولو پر مهال پر ړينګي (څموڼ، څموڼګی، شيکين) ور ته ايښوول کېږي او کله چي خيشته وړه "زواله" د ډوډۍ پخلي لپاره هوار کړل شي؛ سپيرلوونی پر پاشل کېږي، چي د وړو په يو ځای ساتلو يا وچمېږن کولو کي مرسته کوي او دې لاندي هوار ټوکر ته ويړنګی هم ويل کېږي او د يوې سيمي په اړه دا خبره هم شته، چي و دې ټوکر ته ڼېڅی وايي او ړينګي ته ورته د وړينګي په نامه توری هم شته، چي د وچو غوښو وړلو لپاره و جوړ شوي څيز ته وايي، چي له وورتو څخه وودل شوی وي. د ږوب خلګ يې سپَرَکونی بولي. پښتو قاموس د سپېرووني په بڼه د "آرد خشک زواله سازي که آنرا (بروڼه) ميګويند" په مانا راوړی دی.
مشتهر چي اشتهار سهار راباسي
د درواغو باندي اچوي سپېرلون
زلخوږی: (زلـ- خو- ږی) درې څپې نرينه توری دی. جمع يې زلخوږي دي. دريمه څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي. ژوره لوږه.
دا توری د وګړي د لوږي و يو ډېر سخت څرنګوالي ته وايي، چي غوښه او يا غوړه ډوډۍ ته يې سترګي ختلي وي او دا توری په زړه خوږي هم ويل کېږي. پښتو قاموس د "ګرسنه خصوصاً مشتاق ګوشت که بسيار مدت نخورده باشد" په مانا راوړی دی.
وچ برېتونه په لم غوړ زلخوږي خاندي
زام چي پشي به په تا و وهي رخشند
خسيل: (خَـ- سِل) دوې څپې نرينه توری دی.
د کرل شوو غنمو او ووربشو و داسي څرنګوالي ته چي وږي يې نه وي نيولي؛ ويل کېږي. تر خسيل يو څه کوشني ولاړ کښت ته مشکي او کله چي وږي وکړي؛ سمسور ورته ويل کېږي. خو د خسيل پر وخت د غنمو او ووربشو کښل يا رېبل د اړتياوو له جوري تر سره کېږي، چي و پسونو ته ورلوېږي او کله نا کله "پښتانه چي مخ په مخ د دښمنۍ وس ونه لري، نو دښمن ته د تاوان رسولو لپاره د هغه درمند ته اور اچوي او يا يې کښت ور کاږي او مقابل لوری يې له وېري پر خسيل و کاږي يا ورېبي، چي د څارويو د خوړو شي" بابا په مستعار ډول دغه دود په دې شعر کي په ګوته کړی دی او د فرنګي دښمني يې ورته بللې ده. پښتو قاموس د "خويد" په مانا نيولی دی.
فرنګي مسلماني درمندان سوځي
هرلوي خسيل کښتونه کو کودې نن
لنډهر: (لنـ-ډَ-هر) درې څپې نرينه توری دی.
دا توری د داسي کسانو په اړه کارېږي، چي بېلاري او د بل د لاس اله وي. مانا دا چي څوک يې هم په يوه او دوو خبرو او څه هيله په کار اچولای شي، چي په ځينو سيمو کي لنډغر هم ورته وايي. پښتو قاموس د لنډه هر په بڼه د "ايله ګرد او اوباش" په مانا نيولی دی.
په حريم کي د قرآن شريف دننه
فاحشه ګډ کړو فساقو لنډهرو
مړوښه: (مـَ-ړو- ښه) درې څپې ښځينه توری دی. جمع يې مړوښي دی او دريمه څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي.
و هغه ښځه ته ويل کېږي، چي مېړه يې کړی وي او لري يې. پښتو قاموس د "زن شوهردار" په مانا نيولی دی.
حلال نسته ښه نسب عبدالسلامه
څو مړوښي سږ په زور بوتې بدنامو
غلبلاند: (غلـ-بـ- لاند) درې څپې نرينه توری دی.
دا د هغو وګړيو په مانا کارول کېږي، چي د چا له زياتوب او تېري څخه د ژغور لپاره غلبلې او کرږي وهي او د بل مرستيال لاره څاري؛ خو د مخنيوي لپاره يې په خپله څه چاره نه کوي. پښتو قاموس غلبلې په "آه و فرياد" نيولی دی، خو غلبلاند يې نه دی نيولی.
غلبلاند و خواړو ګړد وږو ماهيانو
د خوارانو فرياد نه سو مستجاب
ژرګه: (ژر- ګه) دوې څپې ښځينه توری دی. دويمه څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي. جمع يې ژرګي دي. يو ډول بوټی.
دا يو اغزن او سپين رنګی بوټی دی، چي د سوځلو لپاره هم په غرنيو سيمو کي کارېږي او ډېری وخت د څارويو لپاره شپول په جوړېږي. پښتو قاموس د "بوته بلک او نبات خاردار" په ماناوو نيولی دی.
اوښکي دري د يتيم وريځي اوري
دا به و ويني چي ژرګو بادام وکو
څيخل: (څيـ- خل) دوې څپې نرينه توری دی.
په ګونۍ کي ميده شوي ځوزان، پروړ او داسي نور لوېدلي شيان چي په پښه يا لاس کښېکښل کېږي؛ څيخل ورته وايي. پښتو قاموس په "چيزيرا بواسطه فشار در يک چيزی داخل کرده" نيولی دی.
موړ پنځه ګوتي منډي په خوله دننه
ګَوَنده ګېډه څيخي په دواړو لاسو
ږدن: د "ږ" په ساکن د "د" په لوړ زور يوه څپه نرينه توری دی. جمع يې هم ږدن دي.
دا يو ډول وړې تخميزي دانې دي، خپل بوټی لري او مرغان يې خوري. په خانوزۍ سيمه کي د ږدانه په نوم يو ځای هم شته. پښتو قاموس د ارزن په مانا نيولی دی.
ابابيل مرغان را والوزوې خدايه
حبشي مچخ بې شماره لکه ږدن سو
کيشو: (کيـ- شو) دوې څپې نرينه توری دی. جمع يې کيشوان دي او دويمه څپه يې په لوړ زوَر ويل کېږي. کيشپ هم ورته وايي.
دا يو ډول خزنده دی، چي کيشو يا کشپ ورته ويل کېږي. شا او خوا کاسه ډوله ډېر کلک پوست باندي را ګرزېدلی وي. په غرونو او هوارو کي اوسېږي. د هر ډول موسم تاب لري. خو په اوبو کي اوسېدونکي کيشوان هم شته، چي د غرنيو او هوارو سيمو تر کيشوانو غټ وي. پښتو قاموس د کيشپ په بڼه د "سنګ پشت" په مانا نيولی دی.
فرنګي جګي بنګلې موټران درکو
دين دي هېر سو که کيږدۍ وه که منډو
کنډو: (کنـ- ډو) دوې څپې توری دی. جمع يې کنډوان دي او دويمه څپه يې په لوړ زوَر ويل کېږي.
و داسي ځای ته چي و باغ ته پر دېواله باندي د وګړيو د اووښتلو او را اووښتلو له کبله جوړېږي او يا د کورونو تر منځ وي؛ کنډو ويل کېږي. په کندهار کي نخره (د رخنې اووښتې مفغنه بڼه) هم ورته وايي او د دوو غرونو تر منځ و ډېر کښته ځای ته چي لار پر اووښتې وي؛ هم کنډو وايي. د يو چا چي غاښ ووزي؛ و هغه ته هم غاښ کنډو وايي. پښتو قاموس د "کوتل، رخنه ديوار وغيره" په مانا نيولی دی.
نه شرمېږې په دربار زنار په غاړه
در شپېته کاله اووښتی غاښ کنډو
خځله: (خـَ- ځـَ- له) درې څپې ښځينه توری دی. جمع يې خځلي دي او وروستۍ څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي.
خلي خځلي و هغو خاشو ته ويل کېږي، چي باد يې وړي او خځلي يا خزلي يې لږ اغزني وي، چي په کاليو پوري هم نښلي. پښتو قاموس د "خس" په مانا راوړی دی.
ړانده خوشي يَبل ځي په کونډلۍ کي
پړتګان به خورا ډک سي په خزلو
اوبَزه: (او- بز- زه) درې څپې ښځينه توری دی. جمع يې اوبزي دي. وروستۍ څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي.
يو ډول ژوی (خسمان) دی، چي په سترګو نه کښېوزي او په وړيو کي د تودښت له کبله پيدا کېږي. پښتو قاموس په "کويه جامه" مانا کړی دی.
تکبر قبيح مجاز لاجواز وکی
اسلامي حقايق وخواړو اوبزو
کوړم: د "ک" په ساکن يوه څپه نرينه توری دی. ج: کوړمونه.
دا توری د يو ځای اوبو درېدلو په مانا چي څه ژورتوب ولري؛ کوړم ورته وايي. خو و يو ځای درېدلو اوبو ته ګَړم هم ويل کېږي، چي و لږ ولاړو اوبو ته ګړۍ وايي. پښتو قاموس د "ايستاده تالاب طبيعي عميق" په مانا راوړی دی.
منصور وغوړاوی وير کاهښت حسين
را په ياد مي د عثمان د وينو کوړم سو
ليچاڼه: (ليـ- چا- ڼه) درې څپې ښځينه توری دی. جمع يې ليچاڼي دي او وروستۍ څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي.
دا په غره کي و وړو وړو شېلو ته وايي، چي يو سړی له کاروانه ځان پکښي نهامولای او پټولای شي. پښتو قاموس نه دی نيولی.
پر بر پاتو سوم يواځي بې کاروانه
ټګ ملګري ځله ځغلي په ليچاڼو
پيخاړی: (پيـ- خا- ړی) درې څپې نرينه توری دی، چي جمع يې پيخاړي دي او وروستۍ څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي.
دا د مرغومانو و هغه پچو ته ويل کېږي، چي لړمون يې خراب وي او د شا په وېښتانو پوري يې نښتي پاته او وچي شوي وي. پښتو قاموس په "بشکل وسرګين خشک ګوسفند که به پشم اويزان ميباشد" نيولی دی.
ګړنګ: د "ګ" په ساکن يوه څپه نرينه توری دی. ج: ګړنګ.
د وګړو او څاروو له پزي و بهېدونکو اوبو ته ګړنګ ويل کېږي. پښتو قاموس د "خلم" په مانا نيولی دی.
غټ ګايېږي هر ککڼه خوله په ګړنګو
لکه کونه د مرغومي په پيخاړو
ډورۍ: (ډو- رۍ) دوې څپې ښځينه توری دی. جمع يې ډورياني دي. وګړی چي مړ شي او په مړېستون کي کډی (قبر) ورته و کيندل شي او په قبر کي د مړي ايښوولو لپاره چي کوم ځانګړی ځای جوړېږي؛ هغه ته ډورۍ ويل کېږي. پښتو قاموس د "لحد او ګور" په مانا راوړی دی.
ما ول ستا بلا به هغه لېوه واخي
تا و ځان ته ډورۍ وکينده ژوره
ګاړه: (ګا- ړه) دوې څپې ښځينه توری دی. جمع يې ګاړي دي.
په خاورين لوښي (چي دَکۍ ورته ويل کېږي او د دکۍ پر سر چي له خاورو څخه جوړ شوی سوری سوری سرپوښ ايښوول کېږي؛ خولبوری بلل کېږي) کي چي شيدې د مستو جوړولو لپاره تومنه کړل شي او کله چي مستې ځنې توی کړل شي؛ په دکۍ پوري د مستو نښتي پاتي شوني وي، چي ګاړه ورته ويل کېږي، کوشنيان يې په ډېر خوند خوري. پښتو قاموس د "ته نشين ماست" په مانا راوړی دی.
کټاره: (کـ-ټا- ره) درې څپې ښځينه توری دی. جمع يې کټاري دي او وروستۍ څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي.
و هغه شيدوره (شيدې ورکوونکي) څاروې ته ويل کېږي، چي مېرمن يې په لاستور (يو ډول خاورين لوښی دی، چي دوه لاستي يا په لاس نيوونکي دوه اړخيز ځايونه لري) کي ولوښي او کله چي مېرمن ځنې ولاړېږي، په داسي وخت کي کټاره پښه غورځوي او خپلي شيدې اړوي. پښتو قاموس د "ګاو شيرداريکه کسی را برای دوشيدن بخود نګذارد" په مانا راوړی دی.
پر مېرمن باندي که نه دري شرنه
اخر خپله ګاړه اړوي کټاره
تونګ: يوه څپه نرينه توری دی؛ جمع يې تونګان دی.
دا خاورين لوښی لکه سړوبی، منګی د څښلو د اوبو لپاره په کارېږي، چي تر منګي کوشنی او تر سړوبي لږ لوی وي؛ خو خوله يې تر منګي او سړوبي دواړو وړوکې وي، چي چوښکی نه لري او تر خوله يې په کوټوري يا موسين کي اوبه ځنې را اچول کېږي او څښل کېږي. پښتو قاموس د "صراحي ګلی" په مانا راوړی دی.
شوړهار لا زياتوي د اوبو تنده
راکه تونګ لمبه مي ګرمه د اوبو ده
کړشپه: (کړ- شپـ- په) درې څپې ښځينه توری دی. جمع يې کړشپي دي او وروستۍ څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي.
کله چي د وګړي غاښونه ووزي او خوله يې پله کي ولوېږي؛ کړشپه خوله ورته وايي. پښتو قاموس په دهن "دندان افتيده" نيولی دی.
پله: د "پ" په ساکن يوه څپه ښځينه توری دی، جمع يې پلې دي.
په وګړو او څاروو کي هغه غوښن توکي دي، چي غوښي خو وي؛ خو ډېري کلکي او په ډېر زور پخېږي. که و وايو، چي تر هډ پستې او تر غوښه کلکي دي؛ پلې بلل کيږي.
پلې ځبېښي بيزو بڼه ده خوله کړشپه
حرمني په پسې دي ناخلفه
انګېرل: (انګـ-ګېـ-رل) درې څپې نرينه توری دی او وروستۍ څپه يې په پراته زور ويل کېږي.
انګېرني، کرکي، کږني په پښتني ټولنه کي هغه دود شوي خويونه دي، چي په اړه يې ډېر څه ليکل کېدلای شي؛ خو په ورځنيو چارو کي هم دا خبري په اولسي توګه کارېږي. د يو ناوړه کار د چا له لاسه ګڼل او د ګيلې په توګه ورته ويل، چي زه دا کار له تا انګېرم او د کرکي په اړه داسي ويل کېږي، چي له دې کاره مي کرکه کېږي. مانا دا چي که يې وکړم؛ تاوان را رسېږي او د کږني په اړه له يو کاره څخه ځکه نټه کېږي، چي دا کار موږ کږلی دی او که مو وکړی؛ تاوان را رسېږي. پښتو قاموس د "پنداشتن، ګمان کردن" په ماناوو نيولی دی.
ماښام لاندي کی اسلام عبدالسلامه
فتنې ظلم د جهالو انګېرم زه
برخ: (بـَ-رخ) دوې څپې نرينه توری دی. جمع يې برخان دي او دويمه څپه يې په لوړ زوَر ويل کېږي.
دا د قبر او ګور په مانا کارېږي، چي خواخوږی او ګران څوک د چا مړ شي؛ د زړه سوده يې ګور له په ورتګ سره کېږي. خو اولسي بڼه نه لري، مانا خال خال ويل کېږې. پښتو قاموس نه دی نيولی.
بېلتانه وسوم حاجي محمد اکبره
يو وار ورسه د خواخوږي و برخ ته
ورايه: (ورا- يه) د "و" په ساکن دوې څپې توری دی، چي دويمه څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي.
دا توری د لېري په مانا کارېږي او غونډله يې داسي کارېږي، چي پلانی وګړی او يا کوم بل شی له ورايه ښکاره کېږي. مانا له لېري ښکاره کېږي. پښتو قاموس د "دور" په مانا راوړی دی.
هر دارا پکښې د ورا ځا معلومېږي
نوراني هنداره سکښتې سکندر ده
پرخو: (پر- خو) دوې څپې ښځينه توری دی.
د ډېر خوږوکي او نرم باد په مانا کارېږي. ځيني خلګ وايي، چي کوم ځای يا کومه سيمه د پرخو باد ولري؛ د هغې سيمي کروندې ژر ساړه نه وهي. پښتو قاموس نه دی نيولی.
وير ژړا د هېرو زړو خونک پرخو دی
لاله زار که سو منصور د سحار باده
کوړکه: (کوړکـ- که) دوې څپې ښځينه توری دی. جمع يې کوړکي دي او دويمه څپه يې په پراته زوَر ويل کېږي.
کله چي چرګه اګۍ اچول يا ورکول پرېږدي؛ کوړکه بلل کېږي. کله چي بيرته اګۍ ورکول پيل کړي! نو ويل کېږي، چي چرګه کښېوتلې ده. پښتو قاموس د "ماکيان کرک" په مانا راوړی دی.
سقاو خر در ګاو بتر ستاسي مخی سو
همای نه دی دا ببره چرګه کوړکه