د ستر انګريزي پښتو قاموس پروژه دمګړی ناکامه سوه

Details

څانګه: قاموسپوهنه

د خپرېدو نېټه: 02 May 2020

 هيله ده چي ماته هغه دوستان عفوه وکړي چي د اپريل مياشتي زما د اعلان «راځئ چي ستر انګريزي پښتو قاموس وليکو» پر وخت ورته هيلي پيدا سوي وې. که ماته الله ژوند راکړ، نو انشالله زه به دغه قاموس خامخا بشپړه کوم، البته بايد مخکنۍ پروژې چي زه يې په موازي توګه او په يوازي سر پر مخ بيايم بشپړه کړم، لکه د پښتو پښتو ستر قاموس چي پکښي تر ۱۰۰ زرو زيات پښتو لغتونه په پښتو تشريح کيږي، سانسکريت پښتو قاموس او داسي نور...

شاته پاته والی او توجيهات يې

شاته پاته والی معنی شاته پاته والی. دا چي څنګه، ولي يا د چا له وجي يو ولس شاته پاته دی، اکثره وخت بېله دې چي دغه ولس يې د خپل نه عمل د بهانې يا توجيه له پاره وکار وي، نوره ګټه نه لري. کوم ولس چي له سيالانو سل يا دوه سوه کاله شاته پاته وي، هغه په خيرات، مرسته، بسپنه او نورو پرديو مرستو نه سي کولای چي دوه سوه کاله وخت بېرته راوګرځي او د سيالانو سيال سي. څوک چي شاته پاته وي، هغه بايد ځان ته اجازه ورنکړي چي د سيالانو په اندازه زحمت وباسي يا د هغوی په اندازه آرام او استراحت وکړي. د شاته پاته والي څخه د خلاصون يوازنۍ لاره دا ده چي تر نورو به کم خوري، کم به چښي، خالي خبري کول به پر ځان مطلق حرامي ګڼي، تر سيال به څو چنده زيات زحمت باسې، تر نورو به کم خوب کوې، تر نورو به زيات متوجه اوسې او د بل په هيله به لاس تر زني نه کښېني.

د پښتو قاموسونو تشه

پښتو په مجموع کي په نژدې هره ساحه کي د خپلو ويونکو په شان شاته پاته ده. که څه چي په تيرو دوو درو لسيزو کي پرمختګ هم سوی دی، خو د سيالانو سره د سيالۍ خوب لا هم نه سي ليدل کيدلای. د معياري او اعلی قاموسونو تشه د پښتو ژبي له مهمو او لويو ستونزو څخه يوه ده. نه تر اوسه داسي کوم قاموس سته چي د پښتو ژوندۍ يا مخکنۍ پانګه دي پکښي تر زياتي اندازې خوندي سوې وي او نه هم د پرديو ژبو او پښتو معياري او د سيالۍ وړ قاموسونه سته. د بېلګي په توګه په پښتو کي د نورو سيالو ژبو په پرتله تر اوسه داسي کوم انګريزي پښتو قاموس نسته چي د پښتون محصلينو، ليکوالو، ژباړونکو او نورو ساحو سره تړاو لرونکو افغانانو اړتياوي پوره کړلای سي.

خو بيا هم بايد هيله له لاسه ورنکړو چي هغه کسان او ډلې چي د پښتو او پښتنو په نوم يې ټولنې، اکاډمۍ او ورته جوړښتونه جوړ کړي دي، هغوی هم يو وخت د قاموسونو تشي ته متوجه سي او د دغې تشي د ډکولو له پاره په نړيوال او اړين مسلکي معيار کار وکړي. نه دا چي دغه کار ما او زما په شان نورو غير مسلکي او اماتور کسانو ته پاته وي.

د ستر انګريزي پښتو قاموس د پروژې اعلان

يادي تشي ته په کتو سره د قاموسونه ټکی کام www.Qamosona.com پروژې د اپريل مياشتي په ۲۴مه پر فيسبوک له دوستانو هیله کړې وه چي د لوی انګریزي پښتو قاموس د ليکلو په پروژه کي ورسره ملګري سي او د يوې مياشتي په اوږدو کي ستر انګريزي پښتو قاموس وليکي. دا د هغه وروسته چي د قرنطين پر وخت د زياتو دوستانو انځورونه او پيغامونه مي وليدل چي يا وريژي شمېري يا لوبيا او يا له بې مضمونۍ څخه نور ورته کارونه کوي. د ښه نيت او هوډ له مخي زيات شمېر دوستانو راسره تماس ونيوی چي غواړي په پروژه کي برخه وال سي. ما هم د انګريزي لغتونو داسي ليسټ چمتو کړ چي د زياتو لغتونو سره يې په پښتو دري انګريزي او يا اردو معناوي هم تر مخه لا ليکل سوي وې. وظيفه دا وه چي دوستان د دغو انګريزي لغتونو سره چي ترمخه يې لا ګرامي ځانګړتياوي او تلفظ هم ليکل سوی ؤ، د شته نورو معناؤ، په نورو آنلاين او چاپ سوو قاموسونو کي د لټون او ريسرچ وروسته ورسره نوي پښتو معناوي وليکي.

دغه انګريزي لغتونه ما د متحده ايالاتو له مشهور لغتپوه ښاغلي پروفيسور دوکتور ديويس څخه د قاموسونو د همکارۍ د يو تړون په ترڅ کي ترلاسه کړي ول. ما غوښتل چي زه پخپله دغه قاموس پېل او په يوازي سر بشپړه کړم. خو زه د څو کالونو راهيسي د پښتو پښتو پر يو ستر قاموس کار کوم او غواړم د هغه کارونه اول بشپړه کړم. له دې کبله دا بيره راسره وه چي داسي نه چي د پښتو پښتو قاموس کار لا زيات وخت ونيسي او زما د ناروغۍ، مړيني يا بلې پيښي له کبله د انګريزي پښتو د لوی قاموس جوړولو کار د هميشه له پاره راڅخه پاته نه سي.

د کرونا د بحران په وخت کي د کاري ډلې د جوړولو له پاره زما د اعلان مقصد دا ؤ چي که حد اقل ۶۰ داسي کسان چي ما يې په اعلان کي مشخصات او شرایط ياد کړي ول، په دغه پروژه کي ونډه وال سي نو کولای سي چي في کس ۱۰۰۰ لغته په يوه مياشت کي وژباړي او په دې توګه د شپيتو زرو انګريزي لغتونو يو داسي قاموس ولرو چي پکښي د اصلاح اړتيا به ضرور وي، خو يو مهم لومړی لوی قدم به هم وي. پلان دا ؤ چي د دغه پروژې لومړۍ پايلي او په لاس راغلي مواد د څوو نورو پړاونو په ترڅ کي اصلاح کړل سي.

د دغې پروژې د انسجام له پاره مي د وتساپ يو ګروپ جوړ کړ او د کار د څرنګوالي له پاره مي بنيادي تګلاره، بېلګې او هدايات د دوستانو سره شريک کړل. خو له بده مرغه په آخر کي له تماس نيونکو څخه صرف دېرش دوستانو ځان چمتو وښود چي کار ته چمتو دي. ما هم په ليسټ کي د لغتونو شمېر له شپيتو زرو څخه و دېرش زره ته راټيټ کړ. دا چي له دېرشو دوستانو څخه اکثريت ته يې په رشتیا هم د ورځو په تېرېدلو سره د منلو وړ عذرونه پېښ سول نو کار په آخر کي صرف څلورو کسانو ته پاته سو. هغه نورو دوستانو ته چي کوم ليسټونه لېږدول سوي ول، هغوی له بده مرغه ونه توانېدل چي کار پر وکړي او يا يې له سره راسره بيا تماس نه دی نيولی. خو پاتو څلورو دوستانو په ډېره مينه او پوره زحمت کار ته ادامه ورکړه خو له بده مرغه په ټاکل سوې موده کي صرف ۴۰۰ لغته وژباړل سول.

په دې توګه نو زما په آند پروژه لکه څنګه چي پلان سوې وه پوره نه سوه. د پاتو څلورو دوستانو ټينګار دا ؤ چي پروژه بايد په همدغه سرأت ادامه ومومي. خو د دغې پروژې څخه تر مخه زما د تجربو پر بنياد او بيا د دغې پروژې د تازه تجربې له مخي زه دې نتيجې ته رسېدلی يم چي دغه پروژه پر همدغه ځای لغوه او ناکامه اعلان کړم. د پاتو څلورو دوستانو سره ښايي انشالله په آينده کي د بل ډول همکاري په هکله بيا مجلس وکړم.

د قاموسونه ټکی کام لنډ تعارف

قاموسونه ټکی کام له ۲۰۰۱ کال راهيسي په وړيا توګه آنلاين پښتو قاموسونه وړاندي کوي او دمګړی پکښي ۴۲ پښتو قاموسونه آنلاين دي چي پکښي د پښتو او نورو بيلو ژبو تر دولس لکو څخه زيات لغتونه ژباړل سوي دي. په دغو قاموسونو کي د پښتو مشهور قاموسونو لکه اسلانوف پښتو روسي قاموس، درياب، پښتو تشريحي قاموس او نور هم شامل دي. د دې تر څنګ د دغې پروژې په ترڅ کي يو شمېر نوي قاموسونه هم ليکل سوي دي.

قاموسونه ټکی کام پروژه صرف د يو کس له خوا پر مخ بيوله کيږي او تر نن پوري يې نه له چا کومه مالي مرسته غوښتې او نه يې ترلاسه کړې ده. په آينده کي هم نه له کوم دولت او نه له کوم غير دولتي سازمان څخه د مرسته غوښتلو پلان سته. د دغې پروژې ټولې پايلي هر څوک په مفته توګه پر قاموسونه ټکی کام www.Qamosona.com کارولای سي.

د قاموسونه ټکی کام مسؤل چلوونکی
احمدولي اڅکزی، د ۲۰۲۰ کال د می دويمه نېټه، بون

لوستنې: 2668

• قاموسونه اعلانونه
• احمدولي اڅکزی

د انګريزي پښتو قاموس کاري ډلې ته پيغامونه

Details

څانګه: قاموس ليکونکي

د خپرېدو نېټه: 28 مارچ 2020

 تعقيب (د ۲۰۲۰ کال د می دويمه نېټه)

له بده مرغه چي دغه پروژه ناکامه سوه ځکه چي له دېرشو کسانو څخه چي د پروژې په پيل کي راسره په تماس کي سوي ول صرف څلور کسان پاته سول او د يوې مياشتي په جريان کي تر پنځه سوه څخه زيات لغتونه ونه ژباړل سول. زه به انشالله هڅه وکړم چي انشالله په اینده کي په بل ډول دغه پروژه بشپړه کړم.

احمدولي اڅکزی

مخکني/زاړه متون او اعلان:

د ګروپ ملګري هميشه پر دغه پاڼه وروستي پيغامونه او هدايات لوستلای سي.
دغه پاڼه په لنډه توګه پر Qamosona.com/1 هم پرانستلای سئ.

پيغامونه:

ـ د ۲۰۲۰ کال د مارچ ۳۰مه نېټه
د وتس اپ په ګروپ کي مو دمګړی زما په شمول ۲۰ کسان اېډ سوي دي. نن مي پر دغه وتس اپ ګروپ لومړي معلومات او د پروژې د چوکاټ په هکله خاکه د دوستانو سره شريکه کړه. پنځه کسه لا نور سته چي د همکارۍ هيله يې ښودلې وه خو تر اوسه يې راسره خپل شخصي معلومات نه دي شريک کړي.
ما نن د لغتونو د ليسټونو په جوړولو پېل وکړ چي وروسته به انشالله هر ګډون وال ته يو يو ليسټ ولېږم چي ورباندي کار پېل کړي.
د انسجام او قاموس ليکنې پرته د تخنيکي سوالونو د جوابولو په ترڅ کي که يو ملګری د مشورې او مرستې دنده په غاړه واخلي نو ډېر به ښه وي. که د وتس اپ له ګروپ څخه يو ملګری په تخنيکي پوښتنو کي د نورو د رهنمايي دنده په غاړه اخيستل غواړي، نو لطفا راته دي پيغام ولېږي.

 
ـ د ۲۰۲۰ کال د مارچ ۲۹مه نېټه
د وتس اپ ګروپ مي جوړ کړ او د هغو دوستانو نمبرونه مي پکښي اېډ کړل چي د وتس اپ شمېرې يې راسره وې. له بده مرغه يو شمېر هغه دوستان چي غواړي د پروژې ګډونوال سي، لا تر اوسه يې خپل د برېښناليک پتې او د وتس اپ شمېرې نه دي رالېږلي. که تاسو لاندني معلومات لا تر اوسه نه دي رالېږلي، نو لطفا ژر تر ژره يې زما د فيسبوک پاڼي https://www.facebook.com/achakzaiahmadwali/ د پرايوېټ مسيج له لاري راسره شريک کړئ چي د وتس اپ ګروپ مو بشپړ سي او په کار پېل وکولای سو.
نوم او تخلص:
عمر:
دمګړی د اوسېدنې ځای:
افغانستان کي اصلي ولايت او ښار:
زدکړې/شغل/تجربه:
د وتس اپ شمېره:
د فيسبوک آی ډي:
د برېښناليک پته:

ـ د ۲۰۲۰ کال د مارچ ۲۸مه نېټه
تر اوسه ۲۴ کسانو راسره تماس نيولی چي غواړي د انګريزي پښتو قاموس د ليکنې په پروژه کي ګډونوال سي.
 

يادونه: که د ګروپ دوستانو د دغې پروژې په تړاو لا تر اوسه بنيادي معلومات نه وي لوستي، نو کولای سي پر لاندني لينکونو يې ولولي:
پر فيسبوک:
https://shorturl.is/i36A4
او يا يې زما پر وېبلاګ پر لاندني لينک ولولئ:
https://shorturl.is/U9KbX

که تاسو لا غواړئ په دغه پروژه کي ونډه وال سئ او تر اوسه مو لا راسره تماس نه دی نيولی نو لطفا راسره زما د فيسبوک پاڼي https://www.facebook.com/achakzaiahmadwali/ له لاري تماس ونيسئ.

 

لوستنې: 2728

• قاموسونه اعلانونه
• احمدولي اڅکزی

د پښتو ژبي منشاء / پوهاند محمد رحيم الهام

Details

څانګه: قاموسپوهنه

د خپرېدو نېټه: 20 جنوري 2020

لیکوال: پوهاند محمد رحیم الهام
ديجيتال کوونکی: شمس الله آرين

د مقایسوي ژبپوهني څېړني په یورپ کي هغه وخت شروع شوې، چي پوهان په اتلسمه پېړۍ کي له سانسکریت سره آشنا شول. کله چي پوهان د سانسکریت او اروپايي ژبو، لکه: یوناني، لاتیني او نورو په منځ کي خورا زیاتو لغوي او ګرامري مشابهتونو ته ځیر شول، نو دا غلط فکر ورته پیدا شو، چي ګواکي د اروپا ژبي له سانسکریت څخه زېږېدلي دي. ځینو پوهانو ښایي چي د نژادي یا هیواد پالني د احساساتو له کبله بېځایه کوښښ وکړ، چي هالنډي ژبه، حتی عبراني ژبه د ټولو ژبو د مور په حیث ثابته کړي. په دې توګه د هغو زیات شمېر ژبو د ریښو او خپلوی د موندلو له پاره هڅي شروع شوې، چي د یورپ له لوېدیزو سواحلو څخه بیا د هندوستان تر وروستیو سرحدونو پوري ویلي کېدې.
سر ویلیم جونز(۱۷۴۶-۱۷۹۴م.) د یورپ لومړنی او ستر سانسکریت پوه د لومړي ځل له پاره دا خبره وکړه، چي د یورپ ژبي له سانسکریت څخه نه دي زېږېدلي، بلکي سانسکریت، یوناني، لاتین او یو شمېر نوري ژبي له یوې واحدي قبل التاریخ ژبي څخه راوتلي دي. جونز په خپله یوه وینا کي چي په لندن کي ئې وکړه (۱۷۶۸م.) داسي وویل، چي:
"د سانسکریت د افعالو په ریښو او په ګرامري صورتونو کي له یوناني او لاتین سره دومره قوي ارتباط لري، چي تصادفي نه شي بلل کېدای. دغه رابطه په حقیقت کي دومره قوي ده، چي که هر ژبپوه دغه ژبي وڅېړي، یقین پیدا کوي چي له داسي یوې سټي څخه پیدا شوي دي، چي اوس ئې پته نشته. په همدې دلیل که څه هم ډېر قوي نه وي، دا فرض کولای شو چي ګوتیک او سلتیک دواړه سره له بېلو، بېلو اصطلاحاتو له سانسکریت سره مشترکه ریښه لري".(۱)
په دې توګه د اروپايي ژبو او سانسکریت له پاره د جونز د دغي مشترکي سټي له کشفه سره سم په مقایسوي ژبپوهنه کي د علمي څېړنو دوره شروع شوه. وار دواره د اروپا او آسیا د خپلوانو ژبو د صوتي مشخصاتو منظم مطابقتونه د دغو ژبو د ګرامري جوړښت د منظمو مقایسوي څېړونو پر اساس کشف شول. د انډوـ ژرمانیک او انډو اروپايي ژبو د کورنیو اصطلاحات وضع شول.
مؤرخانو هم د هغو وګړو د نیکونو او نژادونو د تاریخ په روښانه کولو کي لاسونه پوري کړل، چي په دغو ژبو ئې خبري کولې. په پای کي دا فرضیه ټینګه شوه، چي تقریباً (۸۰۰۰۰) کال مخکي یو انساني توکم د کسپین د بحیرې د شمالي غاړو په کومه منطقه کي هستوګنه کوله. دغه خلک آریایان او د دوی ژبه (آري) وبلله شوه. د ناڅرګندو عواملو په وجه، ښايي د اقلیمي بدلونو یا د نفوسو د زیاتوالي له کبله، د آریایانو بېلي، بېلي ډلي دې ته مجبوري شوې، چي خپل وطن پرېږدي او نورو سیمو ته ولاړي شي. له دوی څخه ځیني ډلي اروپا ته ولاړې او ځیني نوري ئې د پامیر لوړو سیمو ته ولېږدېدلې او د امو دریا او سیر دریا په سرچینو کي د (۳۰۰۰ق.م.) په حدود کي مېشته شولې.
څه موده وروسته ئې نفوس ډېر شو او دې ته مجبوره شوې، چي نوي مځکي ولټوي او ژوند پکښي وکړي، نو د باکتریا(بلخ) پراخو سمیو ته کښته شوې او د آریایانو لومړنی مدنیت ئې هلته جوړ کړ. کله به چي آریایانو یوه مځکه د خپلي هستوګني له پاره وټاکله، نو سیمه د (آریاـ وېجه) په نوم چي د آریایانو د هیوا معنی لري، یاده شوې ده. د دې سیمي موقعیت پوهانو ته په یقیني ډول نه دئ څرګند.
په ویدايي او اوستایي متنونو کي ئې حدود نه دي بیان شوي. ځیني پوهان ګومان کوي چي دا سیمه به (خوارزم) وي. په اوستا کي ویل شوي دي، چي (آریا- وېجه) ناببره زښته ډېره سړه شوه. په ویدا کي (آریا- وېجه) داسي تشریح شوې ده، چي د دوو سیندونو په منځ کي پرته وه. نو ځکه داسي ګمان هم شوی دئ، چي دغه دوه سیندونه به آمو او سیحون وي. که د ویدا او اوستا دغه دوې نکتې سره یو ځای کړو، دې نتیجې ته رسېږو چي (آریا- وېجه) د دوو سیندونو په منځ کي واقع وه او ناببره یو زښته زیاته سړه شوه، نو بیا سړی دې قیاسي نتیجې ته رسېدای شي، چي (آریاـ وېجه) به د پامیر د لوړو سیمو نوم وي، په تېره بیا هغه سیمي، چي د جیحون او سیحون د سرچینو په منځ کي واقع دي او د جیحون (آمو) پر غاړو د بلخ پراخو سیمو ته رسېږي. دغه عقیده زموږ دري حماسي آثار لکه د دقیقي ګشتاهنامه، د فردوسي شاهنامه او د اسدي ګرشاسپنامه تر ډېره حده پوري ټینګوي. د ایرانیانو او آریا-وېجه د اوسېدونکو او تورانیانو، یعني د ساکا د قبایلو چي دوی هم اریایان وو، مګر د آریاـوېجه له قلمروه څخه دباندي (ئې) په کوچیاني ژوند عمر تېراوه، د جنګونو په روایاتو کي دا خبره څوـ څو واره تکرارېږي چي کله چي د یوې ډلي اتلانو پر بلي ډلي باندي یرغلونه کول، نو د آمو له سینده څخه به تېرېدل. اسدي په بلخ کي د (کالف) د بندر نوم اخلي او وايي چي په دې ځای کي ګرشاسپ تر آمو تېر شو او پر توران ئې حمله وکړه او دغه (کالف) د دکلفت پخوانی نوم دئ. په هر حال د آریانا وېجه؟ آریایانو په یوه ژبه خبري کولې، چي لیکلی سند ئې نه دئ پاته او ګومان کېږي، چي د انډو ایراني ژبو اساس او منشاء به وي. که چیري بلخ د آریا-وېجه په حیث قبول شي یا قبول نه شي، د ځینو مشخصو قبیلو مهاجرتونه له بلخ څخه و نورو سیمو ته یو باوري حیقیقت دئ.
له مېلاده مخکي په څوارلسمه سدۍ کي د آریایانو یوه ډله، چي بهاراته؟ نومېدله بلخ پرېښوده او له خپلو رمو سره ئې د د کوبها(کابل) او ارغنداو له لاري د خیبر بولان سیمو ته ولاړه.
بیا وروسته سندهو یا د اباسین ناوې ته ولاړله او له بومي دراویدیانو څخه ئې د سند او پنجاب سیمي اشغال کړې او دغه سیمي ئې بهاراته ورشه، یعني د بهاراته وو ورشوګاني ونوملې.
په ویدا کي د آریایانو د لسو قبیلو د جګړې روایت او د دغو قبیلو نومونه راغلي دي، چي د یوې قبیلې نوم د (پکتهه) په شکل ضبط شوی دئ، چي وروسته به ئې وڅېړو(۲) په همدې دوره کي د آریایانو نوري ډلي د (پرسوه) په نامه له بلخ څخه د هریوا(هرات) پر خوا غربي سیمو ته ور تېري شوې. دغه ډلي وروسته (پارسیان) وبلل شول او د خپلي مځکي نوم ئې (پرس) کښېښود.
البته اشکانیان یا پارتیان هم د هغو نورو مهاجرو له ډلي څخه وو، چي له بلخ څخه غربي خواوو ته ولاړل او هلته ئې خپل مدنیت او لویه واکمني تشکیل کړه.
نور آریایان په خپل اصلي ټاټوبي کي پاته شول او په تدریج سره د هغي پراخي سیمي په ناوو او ورشوګانو او د هسکو غرونو په لمنو کي آباد شول، چي اوس هم همالته ژوند کوي. په دې توګه د باختر آریایان د خپلو هستوګني د ځایونو پر اساس پر درو لویو ډلو ووېشل شول. زه پیشنهاد کوم چي دغه لويي ډلي دي په دې نومونو یادي شي:
1. مرکزي یا باختري آریایان
2. شرقي یا هندي آریایان
3. غربي یا پارسیک آریایان
4. شمالي یا هغه آریایان، چي د آریا وېجه له سیمي څخه دباندي ژوند درلود، لکه: ختنیان، سغدیان، خوارزمیان، سکایان او داسي نور.
د آریایانو هره ډله په باختر او همدارنګه په شرق يعني بهارته ورشه او په غربي یعني پرس کي د خپلي اصلي ژبي، چي زه ئې (لرغونې باختري) بولم لهجې له ځانه سره یووړې او خبري ئې پرې کولې. هغه لهجه چي بهارته ورشه ته يووړله شوه او بقايا ئې لا تر اوسه پوري د نورستان په ژبو کي پاته دي، په هغه شکل واوښته، چي ويدايي ادبيات پکښي پيدا شول. لرغوني ويدايي متنونه له (۱۰۰۰-۵۰۰ ق.م.) څخه پاته دي. دغه ژبه او د هغې بېلابيلي لهجې او څانګي د هندي (اندک) ژبو په نوم ياديږي.
د لرغوني باختري هغه لهجه چي پرس ته يووړله شوه، په يو بل شکل واوښته چي ليکلي آثار ئې په ميخي ليک د هخامنشيانو له زمانې تقريباً (۵م.) پېړۍ څخه پاته دي. دغه ژبه او د هغې منځني او اوسني شکلونه د پارسي ژبو په نوم يادوم.
خو په باختر (بلخ) او ګاونډيو سيمو کي د لرغوني باختري يوې لهجې تکامل او تحول وکړ، چي په هغې کي د زردشت (ګاتاوي) وويلي شوې. دغه ژبه بيا وروسته (اوستا) وبلله شوه. ګاتاوي احتمالاً د (۶ق.م.) په شاوخوا کي ويلي شوي دي. زه اوستا او د هغې بېلا بيلي او زيات شمېر څانګي (د پارتي يا اشکاني پهلوي په شمول) د باختري ژبو په نوم يادوم.
زه هغي ژبي چي د ساکا قبايلو ويلې (ساکي ژبي) بولم.
په دې توګه د (لرغوني باختري) څخه درې اساسي ډلي را وزېږېدې او درو خاصو مرحلو کي بشپړي شوې:
اول ـ هندي ژبي:
لرغونې هندي: ويدايي (۱۲۰۰-۸۰۰ق.م.)
منځنۍ هندي: پراکريتونه (۴۰۰ق.م.-۱۰۰۰م)
اوسنۍ هندي: هندي، پنجابي، بنګالي، ګجراتي مراټهي، سنګالي، رومني، اسامي اوړيا، سندهي، کشميري، نيپالي او نوري.
دوهم ـ پارسي ژبي:
زړه پارسي: د هخامنشيانو په ډېر ليکونو کي پاتي شوي دي (تقريباً ۶-۱ق.م. پېړيو)
منځنۍ پارسي: ساساني پهلوي (تقريباً له ۱-۱۰ م. پېړيو)
اوسنۍ پارسي: هغه ژبي او لهجې چي له زړې پارسي يا ساساني پهلوي سره تعلق لري او په ننني ايران کي ويلي کيږي.
دريم ـ باختري ژبي:
زړه باختري: اوستايي (تقريباً له ۱۰-۶ ق.م. پېړيو)
منځنۍ باختري: پارتي تخاري، کوشاني تخاري (له ۴-۷ م. پېړيو)
اوسنۍ باختري: پښتو، دری، کردي، بلوڅي، پاميري ژبي (تقريباً له ۱۰ م. پېړۍ څخه وروسته)
څلورم ـ زړه ساکايي:
منځنۍ ساکايي: سغدي، ختني، خوارزمي (له ۴-۷ م. پېړيو)
اوسنۍ ساکايي: آسي(له ۴ م. پېړۍ څخه)
مخکي مو دا خبره وکړه، چي د هغو آريايي قبايلو په نومونو کي چي په ويدايي متونو کي ئې د (لسو ټبرو په جګړه) کي ګډون درلود، د (پکتهه) نوم ثبت شوی دئ، دغه کلمه چي د يوې آريايي قبيلې نوم دئ، د باختر (بلخ) يو لرغونی نوم هم دئ، چي هېرودوت په خپل (تاريخ) کي د (پکتويس) په شکل ثبت کړی دئ او احتمال لري چي د پختون-پښتون د ټبر او د پختو، پښتو د ژبي د اشتقاقاتو منبع هم وي، که څه هم موږ پوره یقين لرو، چي پښتو ژبه همدلته په افغانستان کي پيدا شوې ده، خو د هغې د تاريخي او نسبي ارتباط په باب له زړې باختري يا نورو خپلوانو ژبو سره ډول، ډول نظريات څرګند شوي دي. که دغه ټول نظريات سره را غونډ او بيا ئې خلص کړو، نو دا لاندي شپږ ډلي نظريې ور څخه را منځ ته کېدلای شي:
اول: د عبراني خور او له دې امله د سامي ژبو له کورنۍ څخه شمېرل شوې ده. دا نظریه محمد عبدالسلام (په نسبنامه افاغنه، لومړي ټوک، ۸۲ مخ کي) څرګنده کړې ده. ده خپله دغه نظريه د پښتو او عبراني د څو کلمو پر مقايسه باندي بنا کړې ده، چي تصادفي شباهتونه لري. واقعيت او ژبپوهني هيڅ جدي شاګرد دا نظريه نه مني.
دوهم: پښتو د سانسکريټ خور او ځکه د هندي کورنۍ يوه څانګه ده. "هنري والټر بيليو" او ځني نور کسان داسي ګومان کوي، چي بيا د پېښور او کابل ځينو پوهانو له ده نه پېروي کړې ده.
دريم: پښتو د (زند) لور بلله شوې ده او ځکه په پخوانۍ اصطلاح له ايراني ژبو سره تړله شوې ده. "جيمز دارمسټټر"(۳)، ميولر او ځينو نورو دا نظريه څرګنده کړې ده.
څلورم: پښتو له زند، پهلوي او سانسکريټ سره مشابهت لري."ميجر راورټي" ددې نظريې ملاتړی دئ. "و.هنري" وايي، چي پښتو له اوستا او سانسکريټ دواړو سره نژدې خپلوي لري. "ميجر لادر سير" وايي، چي پښتو ځانته خاص مشخصات لري، چي له هندي او نورو ژبو څخه ئې بېلوي. "برليتس" وايي، چي پښتو يوه لرغونې ژبه او د هندي او پارسي ژبو د کورنيو خور ده.
پنځم: داسي تريب شوی، چي پښتو نه له هندي ډلي او نه له ايراني ډلي سره تعلق لري، بلکي د اصلي لرغوني باختري (په اصطلاح سره: د اندو آريايي مور) څخه مستقلاً بېله شوې ده. نو ځکه پښتو ځانته يوه مستقله څانګه تشکيلوي، چي له هندي او ايراني ژبو څخه جلا د خپل تحول په لرغونو مرحلو کي ئې ځانته شکل غوره کړی. ډاکټر "ارنست ترولپ" په دې نظريه دئ.
پوهاند حبيبي په دقت سره دغه مختلفي نظريې د پښتو ادب په تاريخ کي(۴) سره را ټولي کړي او دا نتېجه ئې اخيستې ده، چي پښتو مستقيماً نه له هندي څانګي او نه له پارسي ګروپ سره تعلق لري، بلکي د دواړو څانګو په منځ کي د اتصال يوه کړۍ او مستقيماً له لرغوني باختري يا (آري ـ آريک) څخه بېله شوې ده، نو ځکه پښتو د سانسکريټ او اوستا خور ده.
شپږم: "پروفيسور ګيورک مارګن سترن" په خپل يو کنفرانس کي چي په کال (۱۹۶۶م.) کي ئې په کابل پوهنتون کي ور کړی(۵)،ويلي دي: موږ پوهېږو چي پښتو اصلاً د ايراني ژبو له شمال شرقي څانګي سره، چي اوس ئې د پامير ژبي نماينده‌ګي کوي، ارتباط درلود. ځيني شکلونه څرګندول چي دغه ژبه له منجي، يدغه او د سرخ کوتل د کتيبې له زړې باختري سره خاص تعلق څرګنداوه.
له ليکلو سندونو څخه معلوميږي، چي د پښتنو پخوانی ټاټوبی د سليمان غرونه ول، چي له هغه ځای څخه به بيلو بيلو خواوو، ګاونډيو سيمو او د افغانستان يوې لويي برخي ته خپاره شوي دي، خو دا چي څنګه او څه وخت د سليمان د غره سيمو ته راغلي دي، تاريخ څه نه وايي. سره له دې هم موږ پوهيږو چي د ساکا قبايل چي د ايراني څانګي په کومه لهجه ئې خبري کولې، د مېلادي دوهمي پېړۍ په شاوخوا کي سکستانا (سيستان) ته راغلل. که څه هم موږ ته څرګنده نه ده، چي بيا وروسته پر دوی څه واقع شوه، له احتماله ليري نه ده، چي ځيني ډلو ئې شرقي سيمو ته مهاجرت کړی وي او پښتو به د دوی له لهجې څخه راوتلې وي.
نو داسي ويلای شو، چي (وڼېڅي) پښتو ويونکي خلکو له نورو نه پخوا مهاجرت کړی او د خپلي لهجې مشخص خصوصيتونه ئې مخکي د نورو پښتنو له مهاجرتونو څخه چي د پېړيو، پېړيو په ترڅ کي ئې تر اوسه پوري له دوی څخه ژبني عناصر اقتباس کړي، بشپړ کړی دئ.
په دې توګه د "پروفيسور مارګن سترین" په نظریه پښتو له هغي څانګي سره ارتباط لري، چي زه ئې (ساکايي) څانګه بولم.
د پښتو د مبدا په باب ددغو مختلفو نظريو له ډېر خلص تشرېح څخه چي غالباً ددې ژبي او د هندي او پاړسي او باختري او ساکايي ژبو له دقيقو مقايسو څخه منځ ته راغلي دي، موږ دې لاندي نتېجې ته رسيږو:
څرنګه چي پښتو لرغونې باختري، حتی له ساکايي سره مشترک خصوصيتونه لري، نو مستقيماً له سانسکريټ، اوستا يا ساکي څخه راوتلې نه ده. بلکي اصلاً له هغې مشترکي مبدا څخه ئې تحول کړی دئ، چي دغو ټولو ژبو ور څخه انشعاب موندلی دئ.
د پښتو د ايتمولوجۍ راتلونکي دقيق مطالعات به دا قضيه لا هم روښانه کړي. (۶)
------------------------------------------------------------
ماخذونه:
1. د ژبي کشف، هولګر بیداسن، د ویستر سپارګو انګرېزي ژباړه د انډیانا پوهنتون مطبعه، ۱۹۶۲م.، ۱۸ مخ.
2. وګورئ: کمبریج هسټری اف انډیا، ج ۱، مخ ۸۲ او همدارنګه د پښتو ادب تاریخ، پوهاند حبیبي، لومړی چاپ، لومړی جلد، کابل: (۱۳۲۵ل.)، مخ ۲۷.
3. د دار مسټټر پښتو څېړني، د عبدالحي حبيبي او عبدالروف بېنوا د پښتو ترجمه، پښتو ټولنه، ۱۳۲۶، مخ ۵۰.
4. لومړی ټوک، لومړی چاپ، مخ ۳۸.
5. د کنفرانس د متن پښتو ترجمه د (وږمې مجلې)په يوولسم کال، لومړۍ ګڼه، (۱۳۴۶) کي چاپ شوې ده.
6. د پوهاند محمد رحیم الهام دا مقاله د (په دوو وروستیو پېړیو کي د پښتو د چاپ سوو آثارو سیمینار) د مقالو په ټولګه(پښتو څېړني) کي، په (۱۳۵۶ل.) کال چاپ سوې ده.

لوستنې: 3979

• ژبپوهنه
• شمس الله آرين
• پوهاند محمد رحيم الهام

په پښتو کي مترادف الفاظ

Details

څانګه: قاموسپوهنه

د خپرېدو نېټه: 14 جنوري 2020

  لیکونکی: روسلان سیکویف
مترجم: معتمد شینواری (انځور)

د ښاغلي روسلان سیکویف لنډه پېژندنه:
ښاغلی روسلام مانوویچ سیکویف په ۱۹۳۶م. کال کي د (اورجو نیګیدزه) په ښار کي چي په شمالي قفقاز کي واقع دئ؛ زېږېدلی دئ او په همدغه ښار کي ئې لومړنی او منځنۍ تحصیلات بشپړ کړي دي، وروسته بیا په ۱۹۵۴م. کال کي د مسکو په دولتي پوهنتون کي چي د لومونوسف په نامه یادېږي؛ شامل شو او په ۱۹۵۹م. کال کي ئې د فیلالوجي په شق کي ډیپلوم او بری لیک واخیست او په همدغه کال کي د ترجمان په حیث افغانستان ته راغی، ده په افغانستان کي دوه نیم کاله تېر کړل او په مختلفو پروژو کي ئې خپله وظیفه په ښه شان اجرا کړه .
کله چي نوموړي بیرته شوروي اتحاد ته ستون شو، او د اسیايي ملتونو د انسیتوت په اسپیرانتورکي داخل شو، او هلته ئې د ښاغلي استاد دوریانکوف په عملي لارښوونه د پښتو مطالعه شورع وکړه، ښاغلي روسلان د پښتو د پراکتیک او عملي کولو دپاره په ۱۹۶۴م. کال کي د دوهم ځل دپاره افغانستان ته راغی، ده په افغانستان کي پښتو په ژوره توګه مطالعه کړه او خپل تیزس علمي رسالهئې (په اوسنۍ پښتو کي د مرکبو کلماتو تشکیل) تر عنوان لاندي ولیکه چي دا دئ د نوموړي رسالې یو مضمون د لوستونکو د توجه دپاره د کابل مجلې په صفحو کي خپرېږي. (معتمد)
--------------
ادبي پښتو د خپل پرمختګ په اوسنۍ مرحله کي د مترادفو الفاظو یو پوره سیسټم لري، د بدیعي، عملي، تخنیکي او اخباري متنونو د تجزيې او تحلیل نه څرګندېږي چي ترادف په پښتو کي ډېر تعمیم پیدا کړی دئ او ډېر پکښي لیدل کېږي. کېدای شي چي یوه معنی په مختلفو الفاظو سره اداء شي، مثلا: د یوه مفهوم دپاره خلک، قوم، اولس او ملت استعمالېږي. اخبار، جرېده ،ورځپاڼه او مجله یوه معنی لري. سپین، سپېڅلی، ستره صاف او پاک یو مطلب لري. غریب، فقیر، مسکین، بېوزلی، تش لاس، اکرب، بې بضاعته او خوار د یوه مفهوم دپاره استعمالېږي او داسي نور مثالونه در واخله. باید وویل شي، چي مترادف الفاط د مختلفو ژبو نه منځ ته راځي، لکه په پښتو کي د عربي، فارسي، ترکي، هندي او نورو ژبو کلمات شول، له دې کبله دا خبره د غور وړه ده، چي مترادف الفاظ له کومي سرچینې نه راغلې او په کوم ډول دې ژبي ته راننوتي دي.
د مترادفو الفاظو د ایتمولوجیکي تجزيې له مخي ترداف لاندي درې منبع ټاکل کېږي:
۱- د ترادف منبع به پښتو وي یعني مترادف الفاظ به سوچه پښتو وي.
۲- د ترادف منبع به خارجي ژبي وي یعني دواړه مترادف لفظونه به د خارجي ژبو نه وي.
۳- د ترادف منبع به پښتو او خارجي ژبه وي، یعني یو مترادف به پښتو او بل به د بلي ژبي نه وي، چي دې ته مخلوط ترادف هم وايي، د ترادف د درې واړو اقسامو مثالونه وروسته راځي.
دا خبره ټوله ته معلومه او مسلمه ده، چي ترادف د یوې ژبي د پراختیا نښه ده، په دې برخه کي پښتو یو ښه مناسب او لوړ مقام لري، پښتو د پراختیا او وسعت په غرض د نورو ژبو نه هم استفاده کړې ده. د فارسي سره په تماس کي ده، چي دا تماس بې تاثیره نه دې پاتې شوې او د فارسي په ذریعه ډېري عربي کلمې پښتو ته راغلي دي، په پښتو باندي د هند نوو ژبو هم لږ غوندي تاثیر کړی دئ. ځیني ترکۍ کلمې چي اوس په پښتو کي شته امکان لري، د هندي ژبو له لاري و پښتو ته راغلي وي، په دې وروستیو وختونو کي د لویدیځي اروپا د ژبو نه او خصوصا د انګلیسي نه ځیني کلمې پښتو ته راغلي دي او هم د انګلیسي په ذریعه بین المللي کلمې دغي ژبي ته راغلي دي.
په دې کلونو کي د شوروي اتحاد علمي او تخنیکي چارو د پرمختګ له برکته او هم د شوروي او افغان د اقتصادي ،تخنیکي، علمي او کلتوري روابطو د تینګېدو له کبله ځیني روسي کلمې هم پښتو ته راغلي دي.
څرنګه چي نن ورځ په افغانستان کي پښتانه او پاړسي بانان یو ځای ژوند کوي، نو دا طبیعي ده، چي د دوی ژبي به هم یو تر بله سره استفاده کوي ،چي دا کار د ترادف سبب دئ، بل دا چي د پښتو لویو استاذانو؛لکه رښتین، الفت، حبیبي، خادم ،بېنوا او نورو د پښتو ژبي نوې اصطلاح ګاني جوړي کړي دي، چي په نتیجه کي د دې کار نه هم یو سلسله مترادف الفاظ منځ ته راغلي دي، لکه، مکتب- ښوونځی، معلم- ښوونکی، فاکولته- پوهنځی او داسي نور.
ترادف په جمله کي په جوړه ډول سره راځي، دا جوړه کله بې رابطه وي، لکه (سپین سپیڅلی) او کله د نیک ربط په شکل سره راځي لکه خنډ و خار او کله په پوره ربط او عطف سره راځي؛ لکه، مرسته او کومک، ترادف د لفظ د رنګینۍ او د معنی د ټینګوالي او استحکام دپاره راځی او نوري فایدې لکه،ډېروالی، احاطه، او فضیلت هم لري .
ترادف کله مکمل وي، لکه کومک او مرسته او کله نا مکمل وي، چي په معنی کي نژدې والی لري او پوره مطابقت نه لري لکه )ملاتړ او مرسته(. ترادف په دوه ډوله دئ، پولیکسیکي )لغوي(او بل ترکیبي، لغوي هغه ترادف دئ، چي دوه مختلف لفظونه یوه معنی ادا کړي او ترکیبي ترادف هغه دئ، چي د کلمې یو جز بدل شي او بل ئې په ځای پاته وي، لکه (زړه ورتوب، زړه ورتیا) یا (لمر لوېده- لمر پرېواته) یا لکه (ناپام، بې پام) او داسي نور یعني ترادف په یو جز کي.
اوس موږ په لغوي ترادف په لاندي ډول پیل کوو او د تحلیل او تجزيي لاندي ئې نیسو:
۱- مخلوط ترادف: دا هغه ترادف دئ، چي د دوو مختلفو ژبو لغتونه سره استعمال شوي او د ډېر استعمال له کبله سره پیوست شوي وي، په دې دوه لغتونه کي به ضرور یو پښتو او بل به ضرور د بلي ژبي څخه وي.
دا ډول ترادف به کله په اسم ذات کي، لکه په دې جمله کي(ما سره مرسته او کومک مه کوه، ما سره مرسته ګناه ده) په دې جمله کي مرسته پښتو او کومک فارسي لفظ دئ، په دې جمله کي ترادف د نفي ټینګوالی دئ. یا لکه دا مثال (اخر موږ انګرېزانو ته شکست او ماتي ورکړه.)
په دې جمله کي شکست او ماتي مهم مترادف الفاظ دي، چي ماتي پښتو او شکست فارسي دئ او معنی ئې دا ده چي انګرېزان مو بیخي ورک کړل.
او یا لکه دا جمله (مرګ د بېلتونه او فراق څخه اسان او بهتر دئ.د میني هنداره مخ ۱۶) په دې جمله کي بېلتون پښتو او فراق عربي دئ او دا معنی ورکوي چي د تل دپاره فراق د مرګ نه بد دئاو دا ډول ترادف به کله په اسم کي وي؛ لکه، په دې جمله کي(کوچیانو خپل فطري شجاعت او نور دغسي قدیمي او پخواني صفتونه په ډېر ښه شان ساتلي دي) په دې جمله کي قدیم عربي او پخوانی پښتو لفظ دئ، د دوی د یو ځای راتلو ته دا فایده لاس ته راځي چي کوچیانو ډېر پخواني پخواني صفتونه ساتلي دي، دلته لکه چي تاسي ئې ملاحظه کوئ، ترادف په اسم صفت کي دي. او یا لکه په دې جمله کي( که یو سړی په داسي احساس خوار او غریب ته څه ورکوي احساس ئې ډېر لوړ او عالي دي) په دې جمله کي خوار او غریب او همدا راز لوړ او عالي مترادف الفاظ د اسم صفتونه دي، د خوار او غریب د ترادف نه تعدد او ډېروالی معلومېږياو د لوړ او عالي د ترادف نه په عالیتوب کي مبالغه ده.
یا لکه په دې مثال کي (یوه شپه مي د دریسا د پاک او سوتره کټ دپاسه یو کامل ولید. د هند سفر۱۴۶م) په دې جمله کي د پاک او سوتره د ترادف نه په پاکوالي کي مبالغه ده او دواړه اسمي صفتونه دي. باید وپوهېږو چي ترادف د تقلید نه پیداکېږي، دوهم د بېګانه لفظ د تفسیر او توشیح نه پیدا کېږي او درېیم د نوو اصطلاح ګانو د وضعه کولو نه منځ ته راځي.
دا جمله ولولي (دا لویه او ښکلي مهمانخانه «مېلمستون» چي ګورې په زور او جبر جوړه شوې ده) په دې مثال کي مهمانخانه فارسي لفظ دئ او په مقابل کي ئې یو مترداف لفظ نوی د پښتو عنصرونه څخه جوړ شوي دي یعني مېلمه او تون څخه چي وروستي جز ئې د ځای او ظرف معنی لري.
مشهور افغاني ژبپوهاند پروفیسر صدیق الله رښتین په خپل کتاب د هند سفر کي یو زیات شمېر نوي کلمې او اصطلاح ګاني چي د انګلیسي کلمو سره مترادفي دي؛ راوړي دي او په خپله انګلیسي ئې هم ور سره د عام فهمۍ دپاره ذکر کړې ده، لکه په دې مثال کي (اورګاډی د مغل سرای په ټېنسد «درېد ځای»کي ولاړ وو.(د هند سفر مخ ۴۷.)
په دې مثال کي د انګریزي د ټېنسنډ سره نوي پښتو لغت درېد ځای استعمال شوي دي او یا لکه دا مثال( په اول او دوهم منزل کي یو د ډوډۍ خوړلو رستورانت « خوړنځی» وو) دلته د انګلیسي د رستورانت سره نوې پښتو کلمه خوړنځی سمه راوړل شوې ده، چي د خوړل او ځای نه جوړه شوې ده. کله کله په پښتو کي مترادف الفاظ د نورو ژبو نه وي او پښتو به په کي نه وي؛ لکه دا مثال(پښتو ټولنه د پښتني کلچر او ثقافت د روزني او خپروني په لاره کي دا ضروري ګڼي ،چي.......) دلته کلچر او ثقافت دواړه پردي لغتونه دي. یا لکه دا مثال (دا فکر په علمي او ساینټیفیک اساس ولاړ دئ) دلته هم علم او ساینټیفیک پردي لغتونه دي .
۲- سوچه پښتو ترادف: باید وویل شي چي دا ډول ترادف په پښتو کي ډېر لږ استعمالېږي، لکه دا یو څو مثالونه ملاتړ او مرسته، ټینګوالی او کلکوالی، پرمختګ او پراختیا.(۱)
------------------
(۱) یادونه: د معتمد شینواري دا ژباړه د کابل مجلې، د ۱۳۴۰ل. کال، په (۱۱) ګڼه، (۲۶-۳۹) مخونو کي چاپ سوې ده.

لوستنې: 5420

• ژبپوهنه
• سرمحقق معتمد شینواری
• روسلان سيکويف
• مترادف الفاظ
• کابل مجله

"پاڼي ني" - "اښټ ادهيايي" او په هغه كي پښتو کلمې

Details

څانګه: قاموسپوهنه

د خپرېدو نېټه: 07 جنوري 2020

 ليکوال: پوهاند عبدالشکور رشاد


"پاڼي ني" د سنسكريت ژبي مشهور ګرامر ليكونكى د پښتونخوا له نوابغو څخه دى، مشهور ژبپوه "Bloomfield" د ده ګرامر "اښټ ادهيايي" د انساني ذكاوت له سترو يادګارونو څخه بولي(1) او "Weber" وايي :
"د ژبنيو ريښو د څېړني له مخي او د لغاتو د جوړښت د تحقيق په باب د پاڼي ني ګرامر "اښټ ادهيايي" تر هغو ټولو مشابهو ګرامرونو لوړ دى، چي په نورو ملكو كي كښل سوي دي".(2)
د مهارشي پاڼي ني د Vyakaraṇa (ګرامر) تر مطالعې وروسته اروپايان په دې پوه سول، چي يوه ژبه بايد پر مشاهدوي اساس وڅېړله سي، نه پر يوه خاصه نظريه.
د سنسكريت شبدارتهـ كــَوستوُبهـ د اسماء الرجال په برخه كي كښلي دي :
"هر څوك چي له سنسكريت ژبي سره لږ و ډېر بلد وي، مهارشي پاڼي ني به هرومرو پېژني، ځكه چي د ده "اښټ ادهيايي وياكــَرَڼَ" د نورو ټولو وروستيو سنسكريتي ګرامرونو اساس دى، مهارشي پاڼي ني خپل تحصيلات د پخواني ګندهاره Gandahāra د سيمي په تكښَشِيلا (Takšašilā) مدرسه كي كړي دي(1)، په سنسكريتي علمو كي د تبحر درجې ته رسېدلى ؤ، ځكه نو د هندوستان پخوانيو خلكو "مهارشي" باله او د درو وتلو ملايانو (Trimunī) لومړى سړى يې شمېره. پخوانيو هندوستانيانو د ده ويناوو ته د الهامي ويناوو (Sruti) په سترګه كتل".(2)
مهارشي پاڼي ني د خپل دغه ګرامر (اښټ ادهيايي وياكرڼه) په واسطه خاص علمي شهرت لري. ده د دغه ګرامر په وسيله سره د سنسكريت ژبي علمي چوكاټ خوندي كړ او دغه علمي ژبه يې د پراكريتونو (Prakrīts) له گډوډيو څخه وساتله. د ده په مولفاتو كي ځيني كسان (Pātāl - Vijay) نومى كتاب (چي د سنسكريتي شاعرۍ يوه غوره نمونه ده) هم راوړي(3).

د "مهارِشي پاڼي ني" زمانه:
د "پاڼي ني" د زمانې په ټاكلو كي اختلاف سته، Rajanikanta Guptā پخپل كتاب Paņini كي د مهارشي پاڼي ني د ژوند زمانه د اتمي او نهمي قبل الميلاد سديو تر منځ ښوولې ده.
پروفيسر بهنډاركر وايي :
"مهارشي پاڼي ني د اوومي قبل الميلاد سدۍ په شروع كي ژوندى ؤ او كېداى سي چي تر دغه دي لا هم څه دمخه وي".
په "قرون وسطى مين هندوستاني تهذيب" نومي كتاب كي د مهارشي پاڼي ني د ژوند زمانه شپږمه قبل الميلاد سدۍ ښوول سوې ده(1).
د سنسكريت شبدارتهـ كوستُبهـ په اسماء الرجال كي كښلي دي :
"د مهارشي پاڼي ني د ژوند زمانه په يقيني ډول نه ده څرګنده، خو دا باوري خبره ده، چي د مهارشي پاڼي ني ژوند تر ۵۰۰ ق م راپه دېخوا نه ؤ. ځيني كسان داسي هم سته، چي د مهارشي پاڼي ني زمانه د ۸۰۰ ق م په شاوخوا كي ټاكي".
"پروفيسر ماكس مولير" د "مهارشي پاڼي ني" ژوند د څلورمي قبل الميلاد سدۍ په منځ كي ښوولى دى(2). د "پنجه تانترا" په روسي ترجمه كي چي د تبصرې تر عنوان لاندي څه څېړني سويدي، هلته هم د مهارشي پاڼي ني زمانه تر ميلاد څلور سوه كاله پخوا ښوول سوېده.
A. A. Macdonell د "A. Sanskrit Grammar" په مقدمه كي كښلي دي :
"د مهارشي پاڼي ني د زمانې په باب مشكله ده، چي تر ۳۰۰ ق م پخوا دي وټاكله سي".
د Indian Antiquary د لومړي ټوك په ۳۰۲ مخ كي راغلي دي :
"پاڼي ني د مَگــَدهـ Magadh د پاچا Pušpāmitra (۱۷۸ - ۱۴۲ ق م) معاصر ؤ".

د "مهارشي پاڼي ني" د زوكړي ځاى:
د پښتونخوا په شمال شرقي څنډه كي اټك د هغه ځاى نوم دى(1)، چي هلته د كابل څپانده رود د لنډي lanḍī په نامه(2) د پښتنو په اباسين < اباسيند گډېږي(3).
له اټك څخه د شمال خوا ته پنځلس شپاړس ميله ليري د اباسيند پر لويديځه غاړه د سوابۍ په سيمه كي د پښتنو يو لوى كلى پروت دى، چي هنډ Hand باله سي، شمالي عرض البلد يې ۳۴ درجې ۲ ثانيې او شرقي طول البلد يې ۷۲ درجې ۲۷ ثانيې دى.
د دغه كلي نوم يوه پښتانه شاعر پخپله يوه چاربيته كي داسي راوړى دى :
بېړۍ شوه د هــنډ ډوبه، په قدرت د كردګار
كارونه د حكيم دي، د چا نه رسېږي توان(1)
د اوسني "هنډ" پر چارپېر د يوه داسي زاړه ښار كنډوالې او كنډرونه راګرزېدلي دي، چي اوږده يې دوو ميلو ته رسېږي(2)، دغه زوړ ښار، چي په تاريخو كي وايهند Vāyhind - ويهند Vayhind - Udakakhanda, Und, Oyhand, Ohind او Udahhanda په نومو ياد سوى دى(3)، يو وخت د پخواني ګندهاره پايتخت ؤ(4).
د افغانستان د مشهور پاچا سلطان محمود غزنوي (۳۸۷ - ۴۲۱ هـ ق) د دربار د نامتو شاعر ابوالقاسم فردوسي په شهنامه كي د دغه ښار نوم ماىِ هند Mayihind راغلى دى :
همه كابل و دَنپور و ماىِ هند(1)
ز درياى چين تا بدرياىِ سـند(2)
د اوسني هنډ يا پخواني ويهند په لوېديځ كي لږ څه د شمال خوا ته څلور ميله ليري يو كلى پروت دى، چي اوس يې پښتانه lāhor (3) بولي، د دغه لاهور نوم په نوموړې چاربيته كي داسي راغلى دى :
فناه شوه له دنيا، يوؤلس تنه د لاهـــــــور
پنځه د جلوبۍ، نه مي ليكلي پســي نور
...........................................................................
...........................................................................
شپږ تنه د زېړۍ مولا دي وركاندي ديدار
بېړۍ شوه د هنډ ډوبه په قدرت د كردګار
(پښتني سندري، 2/10 مخ)
د دغه لاهور په شاوخوا كي هم د خاورو غونډۍ، زړې كنډوالې او كنډرونه سته، يوه غونډۍ چي يې څو كاله دمخه "Madam Corbeau" وكيندله، په هغې كي د بودا څو سرونه پيدا سول، چي د مجسمو جوړولو سبك (Style) يې كندهارى ؤ، له دغو سرو څخه يوه دانه د پېښور په موزيم كي خوندي ده(1).
مشهور ختيځ پوه "Canningham" د "Ancient Geography of India" په ۶۷ مخ كي دغه غونډۍ او كنډوالې د هغه Šalatura نومي ځاى پاته سوي نخښي بللي دي، چي "مهارشي پاڼي ني" هلته زېږېدلى ؤ او د زوكړي د ځاى له امله "Šalaturiya" باله كېده(2).
د "Šalaturiya" په كلمه كي īya د نسبت شاوندى (Suffix) دى، چي په هندي او بنګالي ژبو كي يې اوس (a) په (ā) اوښتې ده، لكه :
په هندي ژبه كي : له lon كلمې څخه چي د مالګي معنا لري، lon iyā جوړ سوى دى، چي د مالګي خرڅونكي په معنا استعمالېږي.
په بنګالي ژبه كي : له Mati كلمې څخه چي د خاوري معنا لري Mat iyā جوړ سوى دى، چي د خاورين لوښي په معنا استعمالېږي(3).
په اوسنۍ پښتو كي دغه شاوندى د مفرد مذكر (Sing. M) له پاره áy او د مفرد مونث (Sing. F.) له پاره yé په شكل پاته دى، لكه :
(كندهارى - كندهارۍ)، (كابلى - كابلۍ) او ....
نوموړي "كننګهم" دا هم كښلي دي، چي د دغه ځاى اوسنى نوم Lāhor د پخواني نامه Šalātura اوښتى او لنډ سوى شكل دى، د كننګهم دغه خبره ډېرو څېړونكو منلې ده(1).

اښټ ادهيايي – Ašṭadhyāyī :
د مهارِشي پاڼي ني مشهور كتاب چي د سنسكريت ژبي د ګرامر په باب كښل سوى دى، "اښټ ادهيايي" نومېږي، چي د "اته فصليز" معنا لري، دغه كتاب د Ašţaka, Paniniya, Pāņiriti او Vritti Sutra په نومو هم ياد سوى دى(2).
"اښټ ادهيايي" له ۳۹۹۵ سوتراوو (Sūtrās) څخه جوړ دى(3)، چي په دغو كي يې ۱۴ سوتراوي وروسته ورپوري نښلولي سوي دي او له دغه امله دا سوتراوي د Pratyā hara Sūtrah په نامه بللي كېږي.
A. A. Macdonell د سنسكريت ګرامر په مقدمه كي وايي، د مهارِشي پاڼي ني په اښټ ادهيايي كي تقريباً څلور زره ګرامري قاعدې راغلي دي".
د پخواني هندوستان خلكو د اښټ ادهيايي د كتاب ځيني برخي الهامي (Sruti) بللې او ويل يې، چي دغه برخي "شِيوا" مهارشي پاڼي ني ته ورښوولي دي.
د سنسكريت وياكرڼهَ په باب تر مهارشي پاڼي ني دمخه هم ځيني ګرامرونه كښل سوي دي، لكه د Šakt تاليف "شاكت شاستَرَه" او د Yāskā تاليف Niruktā او نور ....(1)
دغه راز تر "مهارشي پاڼي ني" وروسته هم د سنسكريت ژبي ګرامرونه تاليف سوي دي، لكه د كابلي پنډت Ugarbuta - شكهت ورتى Sakhat Vratti او نور ....(2)
مګر كوم قبول او مقام چي د سنسكريتي ګرامرونو په سلسله كي اښټ ادهيايي لري، د بل ګرامر نه دى په نصيب سوى.
د چينايي ګرځندوى "هيون څانګ" (۶۶۳ ع مړ) په زمانه (لومړي هجري قرن) كي اښټ ادهيايي د سنسكريت ژبي د ګرامر په توګه د هندوستان په پاټهـ شالو (مدرسو) كي ويل كېدئ او ده پخپله سفرنامه كي ذكر كړى دى(3).
تر هيون څانګ وروسته چي بل چينايي ګرځندوى "I. Tsing" (۷۱۳ ع مړ) هندوستان ته راغلى دى، ده هم كښلي دي :
" په هندوستان كي تر ټولو علمو دمخه وياكرڼَهَ (Grammar) لوسته كېږي، شاګرد لومړى د شپږو مياشتو په موده كي "برن بُودهوا" په ياده وي، بيا په اتو مياشتو كي بايد د مهارِشي پاڼي ني اښټ ادهيايي په ياد كړي".(4)
د اښټ ادهيايي په باب "Gold Štucker" ويلي دي :
"د مهارشي پاڼي ني كتاب د سنسكريت ژبي طبيعي تاريخ دى، د ده كتاب د لرغوني ادب د يوې لويي او عمده څانګي مركز دى، د هندوستان د علمي انكشاف په ساحه كي بل داسي علمي اثر نسته، چي د مهارِشي پاڼي ني تر كتاب دي يې اغېزه ژوره وي".(1)
"دواركا پرشاد شرما" او "پنډت تارِنِش جها" د "مهارشي" د ګرامر په باب كښلي دي :
"اښټ ادهيايي د سنسكريت ژبي د ټولو وروستيو ګرامرونو اساس دى، مهارشي پاڼي ني چي د سنسكريت ژبي كوم ګرامر كښلى دى، هغه سارى نه لري.
د اښټ ادهيايي د علمي صلاحيت په مخ كي نورو ګرامري څېړنو خپله وسله ايښې ده، مهارشي پاڼي ني د خپل علمي تبحّـُر له امله د دې وړ ؤ، چي مهارشي وباله سي، ده په خورا دقت سره د اښټ ادهيايي د سوترو تصنيف كړى دى".(2)
په قرون وسطى مين هندوستاني تهذيب نومي كتاب كي كښلي دي :
"د شپږمي قبل الميلاد سدۍ مشهور مولف مهارشي پاڼي ني سنسكريت ژبه د وياكَرَڼه (Grammar) د قاعدو په هغو سختو قالبونو كي واچوله، چي تر ده وروسته هيڅ شاعر او عالم له هغو څخه تېري ته زړه ښه نه كړ، دا ځكه چي خلكو پاڼي ني مهارشي باله، كلكه عقيده يې ورته درلوده او دده د اصولو ماتول يې ګناه بلله او دا عقيده له پخوا زمانو څخه راشروع وه".(3)
د اښټ ادهيايي شرحي:
د مهارشي پاڼي ني پر "اښټ ادهيايي" باندي، چي كومي شرحي كښلي سوي دي، مشهوري يې دا دي :
1. Varttika : د دې كتاب مولف كاتياين (Katyāyina) دى، كاتياين د وروچي Varuči په نامه هم يادېږي(1)، پلار يې "سوم دت" نومېدئ. دى د هندوستان په Kavšombi نومي ښار كي زېږېدلى دى(2)، د كاتياين د ژوند زمانه د مهارشي پاڼي ني وختو ته نژدې وه، دى نور مولفات هم لري. كاتياين ته سنسكريتي پوهان په خورا درنه سترګه ګوري او په درو وتلو عالمانو (Trimuni) كي يې دوهم عالم شمېري. ويل كېږي چي دى څه موده د پاټلي پُترا (اوسني پټنې) د پاچا مها راج نند Nand وزير هم ؤ.
2. Mahābhāšya: د ادښټ ادهيايي دوهمه شرحه ده، د دې كتاب مولف پَتَن جلي Patanjali دى، ده د ټيكسلا په مدرسه كي درس لوستى ؤ. په تاريخ الاطباء كي د پتن جلي د ژوند زمانه په دوهمه قبل الميلاد سدۍ كي ښوول سوېده(3) او د سنسكريت شبدارتهـ كــَوستُوبهـ په اسماء الرجال كي كښلي دي، چي پتن جلي د دوهمي او درېيمي قبل الميلاد سدۍ تر منځ ژوند كاوه، مګر A. A. Macdonell د سنسكريت ګرامر په مقدمه كي د پتن جلي ژوند د دوهم عيسوي قرن په دوهمه نيمايي كي ښوولى دى. د هندوستان پخوانيو خلكو پتن جلي په درو وتلو عالمانو (Trimuni) كي درېيم عالم شمېره او د هندوستان په علمي حلقو كي د خاص شهرت او عزت تښتن ؤ. پاتن جلي د جوګ (يوګه) (yoga) فلسفې مجدد دى او د يوګه شاسترا (yoga šāstra) په نامه يې د دغي فلسفې په باب يو كتاب هم كښلى دى(1).
3. Kāšika Varti : دا كتاب په ۶۶۲ ع كال (=۴۱ هـ ق) كښل سوى دى(2)، مولفين يې پنډت جيادِتا (Jyaditya) او وامن (Vāman) دي. په قرون وسطى كي "كاشيكا" تر ټولو لومړى كتاب دى، چي د سنسكريت ژبي د ګرامر په باب كښل سوى دى(3).

د "اښټ ادهيايي" او اوسنۍ پښتو ځيني مشتركي او مشابهي كلمې:
د "پاڼي ني" په "اښټ ادهيايي" كي ځيني داسي كلمې (Morphemes) سته، چي په اوسنۍ پښتو كي كټ مټ (عيناً) او يا په لږه اوښتې بڼه باب دي.
زه غواړم په دغه مقاله كي د هغو څو نمونې وړاندي كړم :
الف : هغه نومونه چي په كرهڼه پوري اړه لري :
1. هَل Hara>Har>Hal (n. Sing. m.)
پښتانه د يَوي هغه تير ته "هَل Hal" وايي(4)، چي يو سر يې د سرباڼي (بدريزي) په واسطه په جوغ پوري بندېږي او په بل سر كي يې كُونده، سپاره او تېش (پاله = كره كۍ) وي(5).
د "هَل" كلمه تقريباً درې سوه كاله پخوا عبدالقادر خان خټك (۱۰۶۳ هـ ق زوكړي) داسي راوړې ده :
چي يو ځل په هَل وَهَل كه مځكه سازه
د امـــــــــــيد تخـــــــم هـــاله كري مـــالي
(د ديوان ۱۱۷ مخ)
په كندهار كي متل دئ :
"ستا ... يې كدنى، كوم دي هَل كوم دي غويى؟"
د "هَل Hal" كلمه په ارتباطي حالــــــت كي " هلــَه Hlə" ويل كېږي، لكه :
مَل = ملــَه mlə
غَل = غلــَه γlə
شَل = شلــَه ləŠ (د يو راز نېزې په معنا(1))
د كندهار ژوندي شاعر مير حيدر صاحبزاده ويلي دي :
وكړه مــــا له يو دهقــــــــانه دا پوښــــــــتنه
ستا زړه څه غواړي؟ - رشتيا وايه بايي!
ده وې: "لاس په هَـــــرِېړۍ د هلــَه نـيولئ
ســــمه مــځكه، اوبه پراخـي، ښه غوايي
(ادبي تحفه)
په دغه څلوريزه كي د "هلــَه Hlə" پر كلمه سربېره د "هَرِېړۍ hareṛəy" كلمه هم راغلې ده، "هرېړۍ" د هله هغه لرګي ته ويل كېږي، چي بزګر د يوي (قــُلبې) په وخت كي لاس پوري نيسي(1) او د پښتو ژبي په وڼيڅي لهجه كي يې hal-mašti بولي(2)، نور پښتانه هرېړۍ ته موټۍ muštəy>muṭəy مَټۍ məṭəy او موټيانه(3) وايي.
د هرېړۍ په كلمه كي د "L" پر ځاى د "R" ږغ (Phoneme) راغلى دى، له دې ابداله څخه معلومېږي، چي د "هَل" كلمه پخوا په پښتو كي "هر har" ويله كېدله او تر دغه لا پخوانى شكل به يې هره hára ؤ، د هرېړۍ (har-eṛ-ey) كلمې دوهم توكئ (جزء) اړ aṛ كلمه ده، چي د بند، محتاج، بوخت (مشغول) معناوي وركوي.
دلته دا خبره بايد هېره نه كړو، چي په پښتو ژبه كي د (h) مهموسه (Aspirated) ږغ د (a) ږغ په مقابل كي كمزورى او بې مقاومته دى، عام پښتانه (هګۍ) كلمه (اګۍ)، (هڅه) كلمه (اڅه)، (هر) كلمه (اَر) او (هَل) كلمه (ال) وايي، موږ وينو چي د اوستا (هَئُومَه ) او (هَشِي ) كلمې په پښتو كي (اُومه Umá يا اومان Umān) او (اَشَا ašā) ويلي كېږي(4)، له دغه امله نو ښايي، چي د hara > har كلمې تلفظ به هم په لرغونې پښتو كي (al)ára > ar || ؤ.
ارواښاد عبد الله خان ساپي (۱۳۵۱ هـ ش مړ) چي په "افغاني نويس" مشهور دى، هم د افغانستان په عاميانه پاړسي كي د (al) كلمه د پښتو (hal ||al = كوندۀ اسپار) په معنا او (Al-junga) كلمه د (هرېړۍ = دستۀ قلبه) په معنا راوړې ده(1). د لغمان د اليشنګ درې پشه يان هم (ala) كلمه د پښتو "هل" په معنا كاروي.
د اښټ ادهيايي په (۱-۱۲-III)، (۲-۱۸۲-III)، (۴-۸۱-IV)، (۴-۹۷-IV) او (۴-۵۸-V) كي hala (Neut. G.) كلمه د پښتو د (ar>har>hal) په معنا راغلې ده. پاڼي ني د اښټ ادهيايي په (۱-۱۱۷-III) كي hali (m. G.) كلمه د غټ هلــَه په معنا راوړې ده. د اښټ ادهيايي دوهم شرحه كوونكي "پاټن جلي" د "مهابهاشيه" په (۲۸-II) كي د اښټ ادهيايي د لومړي شرحه كوونكي كاتياين له خولې كښلي دي، چي hali كلمه پخوانۍ ده، hala كلمه وروسته د hali پر ځاى باب سوېده.
د سنسكريت شبدارتهـ كوستُبهـ په ۱۲۶۶ مخ او A Practical Sanskrit Dictionary په ۳۷۶ مخ كي هم hala (Neut. G.) كلمه د مطلق " هلــَه" په معنا او hali (m. G.) كلمه د غټ هلــَه په معنا خوندي ده. په "Amara-Kōšə" نومي سانسكريتي قاموس كي (چي د اوومي عيسوي سدۍ په شروع كي كښل سوى دى(2)) او دغه راز د څو تنو اروپايي سنسكريت پوهانو په سنسكريتي څېړنو او قاموسونو كي hala كلمه په فاعلي حالت (Nom. C.) كي د اوسنۍ پښتو د hal كلمې په معنا راغلې ده(3).
د هاير سنسكريت ګرامر د لغت نامې په ۱۳۵ مخ كي د hala كلمې وروستى حركت له منځه تللى دى او يوه هجايي كلمه . hal ځني جوړه ده، چي د پښتو ژبي له اوسني تلفظ سره هيڅ توپير نه لري.
د دليل ساطع په ۴۴۲ مخ كي د hal كلمې بل سنسكريتي تلفظ har ښوول سوى دى. پروفيسر ويل دورانت هم د مشرق زمين يا ګهوارۀ تمدن په ۵۸۳ مخ كي د پروفيسر Monier Welliams (۱۸۱۹ - ۱۸۹۹ ع(1)) له خولې كښلي دي، چي پخوا په سنسكريت ژبه كي Ar كلمې د هَل وهلو او يوي كولو معنا درلوده.
علي سامي هم د "تمدن هخامنشي" په ۴۶ مخ كي دغه خبره رانقل كړېده.
"D. Diringer" د "The Alphabet" په ۶۴ مخ كي ويلي دي :
"له شرقه څخه بين النهرين ته لېږدېدلو سوميريانو هم Uru كلمه د هَل وهلو او شيدياري كولو په معنا استعمالوله".(2)
د "هَل" سنسكريتي كلمه په هندي ژبه كي هم رواج لري(1) او د hali كلمه د هندي ژبي په ا َ وَدهي لهجه (Avadhī dialect) كي تر اوسه خوندي ده. د هندوستان د پښتانه پاچا ابوالمظفر غازي سلطان سكندر لودي (۸۹۴ - ۹۲۳ هـ ق) د معاصر شاعر شيخ كبير داس په نظمونو كي hal كلمه داسي راغلې ده(2):
آج كــــل كـے بيچ ميں، جنــــــګل هوګا بــــــــــــــاس
اورے اورے هَل چليں، ډهور ډنګر چرينګے ګهاس
(هندي شاعري، ۸۷ مخ)
ترجمه :
د نن او سبا په منځ كي به ځنګل زموږ ځاى سي، هوري دوري به هل چلېږي او غواوغېلي به واښه څري.
د "بهارتيه كِرښي كهاوتيں" په ۱۲۱ مخ كي كښلي دي :
َدس هَل راو، آټهـ هَـل رانا
چارهلــــوں كا بړا كِســـانا
ترجمه :
چي لس هله لري پاچا دى، چي اته هله لري پاچاګى، چي څلور هله يې چلېږي غټ بزګر دى.
په پنجابي ژبه هم "هَل" ته ......... hala وايي(1).
د "هَل" كلمه ځيني هندي ويونكي د (har) په ډول هم وايي(2)، د har كلمه د هَل په معنا سره په دغه هندي متل كي سته :
اُتـّـَم كهيتي جُوهَر ګــَهَا ....................................................................
مَدهيم كهيتے جو سنګ رَها(3) ...................................................
ترجمه :
بشپړ بزګر هغه دى، چي پخپله يې هل وواهه، منځنى بزګر هغه دى، چي د هل وهونكي سره مل ؤ .
د "پاڼي ني" په "اښټ ادهيايي" كي موږ پر داسي كلمو هم پېښېږو، چي له hali او hala كلمو څخه د ځينو وندونو (افيكسونو) په نښلولو جوړي سوي دي، لكه :

لومړى :
د مخ ونديو (Prefixes) په واسطه :
a-Hali :
apa-hala :
په دغو كلمو كي (a) او (apa = بې) نافيه مخ وندي (Nigative prefixes) دي(4)، (a-hali) او (apa-hala) هغه چا ته ويل كېده، چي هَل به يې نه درلود. د هاير سنسكريت ګرامر په ۱۶۲ مخ كي د (a-hali) كلمې پر ځاى (a-hal) كلمه راغلې ده(1).
Dur-hali :
Dur-hala :
هغه بزګر ته ويل كېده، چي هَل به يې ښه نه ؤ، په دغو كلمو كي dur د (بَد) په معنا سنسكريتي مخ وندى دى. په سنسكريت كي
dur-dašā د (بد حال)، dur-acār د (بد چاري) او dur-gati د (بد قسمت) معنا لري.
Su-halih :
Su-halah :
هغه بزګر ته ويل كېده، چي ښه هَل به يې درلود. په دغو كلمو كي (su) د (ښه) معنا لري(2). دغه مخ وندى په آريانيو ژبو كي د (hu) په ډول ويل كېده، لكه په اوستا كي hu-šiti د (ښه ټاټوبي) او hu-tava د (ښې رمې لرونكي) په معنا او .......

دوهم:
د شاونديو (Suffixes) په واسطه :
Hál-ya :
د"اښټ ادهيايي" په (۴-۹۷-IV) كي halya كلمه د هغي مځكي په معنا راغلې ده، چي هَل پكښي چلېدلى وي، يعني شيدياره سوې وي. د Dictionary Sanskrit & English په ۱۰۴۷ مخ كي هم halya كلمه د يوي سوي مځكي (ploughed) په معنا خوندي ده.
.... ya په سنسكريت ژبه كي د تېري (ماضي) زمانې دمجهول مفعول (Past Passive Participle) شاوندى (Suffix) دى(1)، لكه :
(= drš-ya ليدل سوى)، (= váč-ya ويل سوى) .....(2)
د "اښټ ادهيايي" په درېيمه شرحه "كاشيكاورتي" كي هغه اندازه مځكه هم halya بلل سوې ده، چي په يوه فصل كي په يوه هلــَه يوې كېدلاى سي. دغه اندازه مځكه اوس په كندهار كي غولبه γólbə بولي. په "كاشيكاورتي" كي دوې غولبې مځكه (dvi-halya) او درې غولبې مځكه (Tri-halya) بلل سوېده.
Hāli-ka :
د "اښټ ادهيايي" په (۴-۸۱-IV) سوترا كي د يوي غويى hāli-ka بلل سوى دى. دسنســــكريت شـــــــبدارتهـ كوستُبهـ په ۱۲۷۰ مخ كي كښلي دي :
hālika كلمه د هل پر غوايي سربېره د هغه چا په معنا هم راغلې ده، چي په هل سره جنګ كوي، په دغه كلمه كي ka د فاعليت شاوندى (Suffix) دى، په (Seva-ka = خدمت - ګار)، (bhraja-ka = برېښېدونكي) او دغسي نورو سنسكريتي كلمو كي هم دغه شاوندى سته(3).
Halá-yati :
د "اښټ ادهيايي" په (۱-۲۱-III)، (117-1-III)، (۲-۱۸۳-III)، (۴-۵۸-V) او (۴-۱۲۱-V) سوتراوو كي د دغي كلمې معنا ده :
په چا هَل وَهَل يعني په چا يوې كول.
په halá yati كلمه كي (yati) كلمه د غربي ژبپوهانو په اصطلاح سببي شاوندى (Causative Suffix) دى(1)، چي د سنسكريت ژبي په دغو فعلونو كي يې هم وينو :
له (= Šro-tum اورېدل) مصدره څخه Sravá-yati
(په اَورول-اَورول).
له (= Sat-tum كښېنستل) مصدره څخه Sadá-yati
(په كښېنول-كښېنول).
له (mar-tum = مړل-مړكېدل) مصدره څخه mār-yati
(په وژل-په مړكول) .....
په سنسكريتي قاموسو كي (hal-vāhā)(2) او (hal-in) كلمې د هَل وهونكي (يوي كوونكي = بزګر) په معنا راغلي دي(1)، (hal-vāh-i) او (hal-āyi) كلمو ته د هل وهلو او يوي كولو (بزګرۍ) معنا كښلې ده او (har-is) كلمه د هل د كوندې په معنا خوندي ده(2).
"هَل" د لرغونو زمانو په جنګو كي د ګُرز په توګه كارېدئ، ځكه نو د هندوستان د مشهور حماسي اثر (مهابهارته) په لومړي فصل (سبها پرب) كي د (hala-yudha) كلمه د هغه جنګ په معنا راغلې ده، چي هَل د وسلې په ډول پكښي كار سوى ؤ(3). د دغي كلمې دوهم جزء (yudha) د جنګ معنا لري. په مهابهارته كي د هندوانو د مذهبي پېشوا (كرشنا) د مشر ورور (بل رام) لقبونه ځكه (hala-dhara) او (hala-bharita) راغلي دي، چي ده په هَل سره جنګ كاوه. د دغو دوو لقبو لغوي معنا ده :
هل لرونكى - هل وړونكى
مهارشي پاڼي ني د "اښټ ادهيايي" په (۲-۱۸۷-IV) سوترا كي lāngala كلمه د hala مترادفه ښوولې ده، دغه كلمه د اښټ ادهيايي د لومړۍ شرحي (Varttika) په (۲-۹-III) او د دوهمي شرحي
(mhā-bhāšya) په (۹۹-II) كي هم راغلې ده، lāngala يوه ويدي كلمه ده، چي د هندوانو په لرغوني ديني كتاب لومړي وېد (Rg veda) كي د "هَل" په معنا ليدله كېږي(4).
په ځينو سنسكريتي قاموسونو كي هم lāngala كلمه د (هل) (lāngal-išā) او (lāngal-danḍa) كلمې د هَل د تير (غشي) (lāngala-graha) كلمه د هل وهونكي په معنا او (lānga-lin) كلمه د (بل رام) د لقب په توګه راغلې ده(1). د (lāngala) ويدي كلمه په پنجابي ژبه كي تر اوسه پوري د (nangala.) په ډول د (هَل) په معنا پاته ده(2).
"T. Burrow" د "The Sanskrit Language" په ۳۷۹ مخ كي زموږ تر څېړني لاندي كلمه (hala) له ويدي كلمې lāngala جوړه سوې بللې ده، دى دغه اشتقاق (derivation) له پاره خورا اوږده لار وهي او د مخ وندي (lān)(3) تر غورځېدلو وروسته د تنې (Stem) (G) د (K) په واسطه په (h) اړوي(4). نوموړى دا هم ورپسې زياتوي :
"lāngala كلمه د هندوستان په نا آريايي (non-Aryan) ژبو پوري اړه لري او ماخذ يې (Austro-Asiātic) ژبي دي. هل ته په Khmer ژبه كي (ankāl) په Čam ژبه كي (lanal, lanar) په كهاسي ژبه كي (ka-lynkar) په مالي Malay ژبه كي (tangāla, tingala) په باتك ژبه كي (tingala) په Massar ژبه كي (nankala) وايي. د ډراويډي كورنۍ (Dravidian Family)(5) په تَامِل ژبه كي(1) (nānčil) او په كانړي ژبه كي(2) (negal) هلــَه ته ويل كېږي. د ډراويډي كورنۍ ژبو ته دغه كلمې د هندوستان د يوې بلي نا آريايي ژبنۍ كورنۍ (Munḍā) څخه راننوتلي دي(3) او اوس هم د مونډا كورنۍ په سنتالي لهجه كي هَل ته (nahil) وايي".

__________________________
(1) Language، ۱۱ مخ.
(2) India as known to Paṇini ، ۱ مخ.
(1) په پخواني هندوستان كي د سنسكريتي علمو د زده كړي له پاره دوې لويي مدرسې تر ټولو مشهوري وې، يوه يې د نلندا مدرسه بلله، چي په بهار كي واقع وه او بله د ټكسيلا مدرسه، چي په پخوانۍ ګندهاره كي وه.
(2) Sanskrit Šabdarth Kavstubh، 1308 مخ.
(3) پورتنى كتاب، 1308 مخ.
(1) وګ : قرون وسطى مين هندوستاني تهذيب، 83 مخ.
(2) History of Ancient Sanskrit Literature، 275-301 مخ.
(1) په هر كال اټك د ده ښه راغلې كاندي
غوړوي پر څنډو خپل پاسته ســـالونه
(ښكارندوى)
لا تر اوسه د ســـــــرونو انــــــــــبارې دي
په اټك په پېښـــــور يې مـــــــنارې دي
(خوشال خان خټك)
ما هاله مـــــــــاتم د ځان وكړ په وينـــــــو
چي اټك وته مي شـــــا كړه په ژړا شوم
(د اشرف خان هجري ديوان، ۱۰۲ مخ)
(2) هغه باد چي كابل خـــېز دى په ما واړه عـــــــــــنبر بېز دى
د لـــڼدي اوبه سلــــــــــسالي د حـــيات د اوبو ســـــــــيالي
كه يې خضــــر پياله وڅښي د حــــــيات اوبه به نه څــښي
(د خوشال فراقنامه)
(3) كه ګــــذر په خـــــــــيرآباد وكړې نســـــــــــيمه
يا دي ګښت وسي د سراى د سيند په سيمه
اباســــــيند وته نــــــاره وكــــــــــــــــــړه په زوره
و لـــــــــــنډي ته وينــــا ووايـــــه حلـــــــــــــــيمه
(د خوشال خان مرغلري، ۲۳۷ مخ)
د پښتنو اباسين يا اباسيند يوناني جغرافيه ليكونكو او مورخينو د Indus په نامه ياد كړى دى او شرقي خلك يې د سيند رود بولي.
(1) وګ : پښتني سندري، ۲/9 مخ، د كابل چاپ.
په دغه چاربيته كي د هغي كښتۍ حال بيان سوى دى، چي څه موده پخوا د هنډ په چړ (ګودر) كي ډوبه سوې وه او (108) تنه پكښي مړه سوي وو.
(2) چينايي ګرځندوى "هيون څانګ" (۶۶۳ ع مړ) د دغه ښار كلا څلور ميله ښوولې ده.
(وګ : د صوبه سرحد ګزيټر، ۱۵ مخ)
(3) وګ : د جوزجاني حدود العالم ۴۶ مخ - د منهاج السراج جوزجاني د طبقات ناصري 1/170مخ - د عبد الحى ګردېزي د زين الاخبار 177 مخ - د صوبه سرحد ګزيټر ۱۵ مخ - د البيروني د كتاب الجماهر في معرفت الجواهر ۲۳۶ مخ - د "The life of Hsun Tsang"، 67 مخ - Mineralogy of Beroni (په روسي ژبه)، 479 مخ.
د "A handbook of the inscriptions gallery in the Peshawer Museum" په نهمه كتيبه كي د يوه سړي نوم هم Vihenda راغلى دى.
(4) د البشاري المقدسي "احسن التقاسيم" ۳۷۷ - ۴۸۵ مخونه، د ډاكټر ناظم د "حيات سلطان محمود" ۱۹۴ مخ او د "يوسفزي افغان " ۲۴۵ مخ.
(1) پخوا په ننګرهار كي اوسني جلال آباد ته نژدې يو ښار ودان ؤ، چي "دن پور" نومېدئ، ځينو كسانو په غلطي سره دغه نوم دنيور كښلى دى. دغه ښار په اوسني سرخرود كي واقع ؤ.
(2) وګ : د فردوسي شهنامې هغه خطي نسخه، چي د لينن ګراد په عمومي كتابتون كي خوندي ده او په ۷۳۳ هـ ق كال كښل سوې ده او د فردوسي شهنامې د تهران چاپ، 1/116 مخ.
د شهنامې په هغه نسخه كي، چي لومړى ټوك يې په ۱۹۶۰ ع كال په ماسكو كي چاپ سوى دى، دغه بيت داسي راغلى دى :
همه كابل و زابل و ماىِ هــــند ز درياى چين تا به درياى سند
(1/151 مخ)
(3) د لاهور په نامه په كونړ كي، اسد آباد ته نژدې يوه غونډۍ او يو ډاګ سته او د كوز كونړ په ښيوه كي سلام پور ته مخامخ هم يوه غونډۍ او څه كنډوالې د "لاهور" په نامه يادېږي. د كندهار په ارغنداو كي يوه واله د لاهور په نامه يادوي. په غربي پنجاب كي د "راوي" نومي سيند پر غاړه هم لوى ښار د "لاهور" په نامه سته، مګر دغه ښار د پاڼي ني په زمانه كي په دغه نامه نه ؤ.
(1) وګ : د ډاكټر اګروال "India as known to Panini"، د لسم مخ لمنه (حاشيه).
(2) وګ : د پورتني كتاب ۹ مخ - د "The Life of Hsun Tsang" ۱۱۷ مخ، د پيكن چاپ ۱۹۵۹ ع - اپانيشاد، ۶۶۲ مخ، د تهران چاپ ۱۹۶۱ ع.
(3) وګ : د هندي ډكشنرۍ ۱۸۳ مخ او د بنګالي ژبي ۵۹ مخ.
(1) وګ : د نندولال "A Geographical Dictionary of Ancient and Mediaval India" ۱۷۵ مخ او د ډاكټر اګروال "India as known to Panini" ۱۵ مخ.
(2) وګ : د البيروني "كتاب الهـند" 1/178 مخ - "India as known to Panini " ۲۳ مخ.
(3) د اپانيشاد په ۶۶۲ مخ كي د اښټ ادهيايي سوتراګاني (۳۹۹۶) ښوول سوي دي او د The Life of Hsun Tsang په ۱۱۷ مخ كي كښلي دي، چي د مهارشي پاڼي ني ګرامر له اتو زرو شلوكو څخه جوړ دى.
(1) د نِرُوكتا ذكر په اښټ اهيايي كي سته.
(2) . وګ : د البيروني كتاب الهند 1/178 مخ او د علامه پوهاند عبد الحى حبيبي تاليف "افغانستان بعد از اسلام" 1/766 مخ
(3) وګ : د "The Life of Hsun Tsang" 117 مخ.
(4) قرون وسطى مين هندوستاني تهذيب، ۱۷۷ مخ.
(1) "India as known to Panini " ۲ مخ - اُپنيشاد ۶۶۲ مخ.
(2) وګ : "Sanskrit Šabdarth Kawstubh" ۱۳۰۸ مخ.
(3) قرون وسطى مين هندوستاني تهذيب، ۸۳ مخ.
(1) د هندوستان په علمي مشاهيرو كي يو بل "وروچي" هم سته، چي د مهاراج بكرماجيت په نهو جواهراتو "Navratn" كي شمېرل كېده.
(2) دغه ښار اوس "Kosma" بولي.
(3) تاريخ الاطباء (اردو)، ۸۵۵ مخ.
(1) د اپانيشاد ۵۰۸ مخ. د اپني شدونو په دوره كي جوګ يو مجرد تصوفي تفكر او مراقبه وه، پاټن جلي عملي تزكيه او رياضتونه په ګډ كړل.
(2) وګ : قرون وسطى مين هندوستاني تهذيب، ۹۹ مخ.
(3) وګ : سنسكريت شبدارتهـ كوستُبهـ ۳۲۲ مخ او قرون وسطى مين هندوستاني تهذيب ۹۸ مخ.
(4) هَل ته ځيني پښتانه "رخت Raxt " هم وايي، ځيني بلوڅان يې هم "رخت" بولي. په بلوڅي ژبه هل nangā>langā بلل كېږي.
(وګ : د بلوڅي اردو لغت ۲۶۱ مخ)
(5) وګ : پښتو قاموس 2/323 مخ - د ډاكټر بيليو پښتو انګرېزي ډكشنري 178 مخ، د 1867 چاپ او د "اسلانوف" پښتو-روسي قاموس، ۹۷۳ مخ.
(1) "حسين" ويلي دي :
هيڅ له ويري ورته پورته كتاى نشم تور باڼه دي په سينه ګوزار د شله كا
(د ديوان ۲۸۸ مخ)
 دغه مقاله ارواښاد علامه رشاد بابا هغه وخت ليكلې ده، چي مير حيدر صاحبزاده (پښتون فردوسي) لا ژوندى ؤ .
(علامه رشاد اكاډيمي)
(1) وګ : د پښتو قاموس ۹۸۱ مخ او د اسلانوف پښتو روسي قاموس ۹۷۱ مخ.
(2) وګ : د آريانا مجلې د ۲۷۲ ګڼې ۱۹ مخ (د گيورگ مورگين سټيرن د مضمون ترجمه).
(3) هرېړۍ ته د غوربند خېشكي او د ننګرهار شينواري موټۍ muṭáy، د كونړ پښتانه مَټۍ maṭáy او د كندهار په ځينو سيمو كي موټيانه muṭyána وايي. په پاړسي يې "دستۀ قـُُلبه" او په بلوڅي يې Dasniká بولي.
(4) وګ : لس زره لغات ۴۹-۲۳ مخونه - پښتو قاموس ۵۹-۲۴ مخونه او ظفراللغات ۴۵ مخ.
(1) وګ : لغات عاميانۀ پارسي افغانستان ۱۸ مخ، د كابل چاپ ۱۳۳۷ هـ ش.
(2) "امره كوشه" د سنسكريت ژبي منظوم قاموس دى، چي "ا َمَـــرَ سنګهـ Amara Siŋha" نومي پنډت كښلى دى، د دغه كتاب په پنځوسو (۵۰) شرحو كي تر ټولو مشهوره شرحه په ۱۰۵۰ ع كال (۴۴۲ هـ ق) "چهيرسوامي بهټ" كښلې ده.
"امره كوشه" د كلكتې په سيرام پور نومي ځاى كي چاپ سوى دى، د "Glebrook" انګرېزي ترجمه هم ورسره سته.
(3) وګ : د "Horace Hayman Willson" د تاليف "Dictionary Sanskrit and English" د كلكتې چاپ ۱۸۱۹ ع - د "Monier Williams" د تاليف "Sanskrit English Dictionary" ۱۲۹۳ مخ د لندن چاپ ۱۸۹۹ ع - د "Arthur Anthony Macdonell" د تاليف "A Practical Sanskrit Dictionrary" ۳۷۶ مخ د لندن چاپ ۱۹۲۵ ع - د "T. Burrow" د تاليف "The Sanskrit Language" ۳۷۹ مخ د لندن چاپ.
(1) نامتو انګرېز سنسكريت پوه "مونير ويليامز" د ۱۸۹۹ ع كال د اپريل په يوولسمه په فرانسه كي ومړ، د سنسكريت ژبي كومه لويه ډكشنري، چي ده كښلې وه، د ده تر مرګ څو اوونۍ وروسته د آكسفورډ پوهنتون په چاپخانه كي له چاپه راووتله. مشهوره سنسكريتي قصه "شكونتلا" هم ده انګرېزي كړېده.
(2) "سر ليونارډولي" او "فليپ هتي" ويلي دي :
"سوميريان تقريباً شپږ زره كاله پخوا له منځنۍ آسيا څخه عراق ته لېږدېدلي دي، دوى د كښت او كر سامانونه بين النهرين ته يووړل".
د تمدن هخامنشي په ۴۴ مخ كي كښلي دي :
"سوميريان له سامي نسله نه ؤ".
د ژبو د وېشني په ۱۲۶-۸۳ مخ كي راغلي دي :
"د سوميريانو ژبه او نسل دواړه سامي وو، سوميري ژبه كرار كرار په سامي ژبو كي وركه سوه".
(1) وګ : نفايس اللغات، ۶۲۷ مخ د نولكشور چاپ - اردو سكول ډكشنري، ۳۳۵ مخ د لاهور چاپ - سټنډرډ اردو ډكشنري، ۸۵۲ مخ د لاهور چاپ - هندي روسي شبدهـ كوش، ۱۲۰۵ مخ، د ماسكو چاپ - هندي شبدارتهـ پاريجات ، ۷۲۲ مخ د اِله آباد چاپ.
(2) د كبير داس د مړيني په كال كي اختلاف سته، مولوي غلام سرور لاهوري د خزينة الاصفياء په 1/446 مخ كي ۱۰۰۳ هـ ق (۱۵۹۴ ع)، ځينو كسانو ۱۵۷۵ ع (= ۹۸۳ هـ ق)، ډاكټر پارس ناتهـ تِواري د "كبير" په ۳۴ مخ كي ۱۵۰۵ ع (911/912 هـ ق) ښوولى دى. په دغو كلونو كي وروستى كال، چي د سلطان سكندر لودي د پاچهۍ له اتلسم كال سره برابرېږي سم دى.
(1) وګ : پنجابي ډكشنري (پنجابي شبدكوش) ۲۶۵ مخ.
(2) وګ : هندي شبدارتهـ پاريجات، ۷۲۲ مخ د اِله آباد چاپ.
(3) وګ : بهارتيه كِرشي كهاوتېن ، ۷۰ مخ د "رام ايشور اشانت" تاليف، د ډهلي چاپ.
(4) د (apa) مخ وندى په پهلوي كي د (ape) په ډول ويل كېده (وګ : فرهنګ ....، ۳۴ مخ). د كارنامۀ اردشير بابكان په ۷۱ مخ كي (اپې + وزند) د بې ګزند په معنا او (اپې + بُد) د بې خود په معنا راغلي دي. ابوالقاسم فردوسي په شهنامه كي دغه كلمه د (abe) په ډول راوړې ده :
فرستاده گفت اى گران مايه شاه! ابې تو مــــبيناد كـــــــس پېـــش گاه
(د ماسكو چاپ شهنامه، 1/95 مخ)
دغه مخ وندى په اوسنۍ پښتو او پاړسي ژبو كي د (be) په ډول ويل كېږي.
(1) د (a) نافيه مخ وندى په دغو پښتو كلمو كي سته :
(الــُوڅه- A-lúca) د "پټ" په معنا
(ابوټلى- A-butalay) د "بشپړ" په معنا او ....
(2) وګ : د اښټ ادهيايي (۴-۱۲۱-V) او (۲-۱۸۷-IV).
(1) وګ : د "A Sanskrit Grammar for Students" ۱۳۷ مخ د اكسفورډ پوهنتون چاپ .
(2) په ځينو پښتو كتابو كي (= gal-yā خوړين سوى، ويلي سوى)،
(= jal-yā سوځلى)، (= kas-yā اوړه سوى) او داسي نوري كلمې سته، چي دغه شاوندى لري.
(3) دغه شاوندى په اوسنۍ پښتو كي د مفرد مذكر (Sing. m.) له پاره (āk, ák, ak) او د مفرد مونث (sing. f.) له پاره (akə, akə, ākə) راځي.
(1) د عربي ژبي د "اِفعال" مصدر مشتقات په Causative Verb كي راځي، د عربي ګرامر پوهانو په اصطلاح په دغه مصدر كي تعديه او تصئير سته، يعني تر خپلي غوښتني يو مفعول زيات غواړي او اصلي فاعل د مسند اليه په نسبت تصئيري مفعول ګرزي، لكه آكــــَلتُ زُيداً رَغيفاً = ما په زيد ټيكله وخوړله. په پښتو كي دغه راز مصدرونه وَيَوَل، ږَغَوَل، (كسي را بسخن آوردن)، خُورَوَل (خورانيدن)، الوزول ( پرانيدن)، چيغول (بصدا آوردن)، بيدول (خوابانيدن) او نور دي.
(2) . د "هلواها" كلمه د هل وهونكي او بزګر په معنا په دغه هندي متل كي راغلې ده :
اســاړ جو تېں لړكي بارے، ساون بهــــادرو مېں هلــواهے
كوار مېں جو تېن كِسان كا بېټا، تب اونچې هوے هونهارے
(بهارتيه كِرښي كهاوتېں، ۶۸ مخ)
ترجمه :
د اساړهـ (اهاړ) په مياشت كي هلكان هم كښت كولاى سي، د ساوڼ او بهادرو په مياشتو كي كښت لره (پوخ) هل وهونكى (بزګر) په كار دى، د كوار په مياشت كي چي د بزګر زوى كښت ته وروزي، نو ښه قابل هلك دى.
(1) د (in) شاوندى په اوسنۍ پښتو كي د (ən) په ډول خوندي دى، لكه :
(جګړن jagr-ən)، (چينجن cinj-ən)، (غوښن γvaš-ən) او نور ......
(2) دليل ساطع، ۴۴۲ مخ.
(3) وګ : د مهابهارته د سبها پرب د روسي ترجمې ۱۹۲ مخ، د ماسكو چاپ ۱۹۶۲ ع او سنسكريت شبدارتهـ كوستُبهـ ۱۲۶۶ مخ.
(4) وګ : د (Vedic Index) 2/231 مخ او د مونير ويليامز د ډكشنرۍ ۹۰۰ مخ.
(1) وګ : د هوريس هايمن ويلسن د ډكشنرۍ ۱۰۴۷ مخ - د مونير ويليامز د ډكشنرۍ ۹۰۰ مخ - د آرتهر انتوني مكډونل د ډكشنرۍ ۲۶۲ مخ او د سنسكريت شبدارتهـ كوستُبهـ ۹۶۰ مخ.
(2) وګ : پنجابي شبدهـ كوش، ۶۳۳ مخ.
(3) مونير ويليامز د lāngala كلمه له lang او lag كلمو سره مطابقه ګڼي، چي په دې توګه نو la بايد شاوندى وي. مونير ويليامز په دغه كلمه كي د مخ وندي سته والي ته اشاره نه ده كړې.
(4) T. Burrow وايي :
"په (h) سره د (k) اړول د مونډا د ژبنۍ كورنۍ د شمالي ژبو خاصيت دى او دا ابدال هم د دغه خاصيت له مخي پېښ دى.
(5) ډراويدي كورنۍ ژبي د هندوستان د ټاپووزمي (جزيره نما) په جنوب او جنوب شرقي برخو كي ويلي كېږي. مهمي ژبي يې Kannari, Malayalam, Tamil او Telugu دي.
(1) د هندوستاني لسانيات په ۸۲ مخ او د Δραβuδийски язьікиپه مقدمه كي كښلي دي :
د هندوستان په جنوبي ټاپووزمه (جزيره نما) او د سيلون په شمالي برخه كي خلك په تامِل ژبه خبري كوي. يروكل، ارول، كسودا او چپسي د تامِل ژبي څلور مشهوري لهجې دي. تامِل ژبه د مدراس د ايالت رسمي ژبه ده، تقريباً دېرش مليونه خلك په دغه ژبه ږغېږي.
(2) په كنړي Kannaṛi ژبه تقريباً پنځلس مليونه خلك خبري كوي او له ميسوره څخه د دكن تر بېدره پوري اوسي، بډگ، كورمبا او د بيجاپور لهجه د كانړي ژبي مهمي لهجې دي. په دغه ژبه كي د لسمي عيسوي سدۍ كتابونه سته، اوجَينانو كښلي دي.
(3) د مونډا كورنۍ ژبو مركز د چهوټا ناګپور شاوخوا سيمي دي، سنتالي او مونډري ژبي په دغه سيمه كي ويلي كېږي. كوركوني ژبه د مدهيه پردېش د مهاديو په غرونو او ست پوره كي ويله كېږي. Savara د مونډا كورنۍ مهمه ژبه ده او د مدراس تر سرحده خپره ده.
(وگ : د The Sanskrit Langauge ۳۷۸ مخ)

[forms ID=1]

لوستنې: 3645

د افغانستان د ژبپوهني اطلس

Details

څانګه: قاموسپوهنه

د خپرېدو نېټه: 07 جنوري 2020

 ليكوال: پوهندوی نور احمد شاکر

یادونه:دا مقاله په لږ څه تغییر سره ښاغلي نور احمد شاکر د ادبیاتو پوهنځی استاد او دافغانستان د ژبپوهني د موسسې آمر، د کانفرانس په توګه په هغه سیمینار کي لوستلې وه، چي د (۱۳۴۳ل.) کال د اسد د میاشتي له دوهمي نېټې څخه تر درویشتمي نېټې پوري د پاکستان په "باړه ګلۍ" کي دائر سوی وو.
_________________________
دمخه تر دې چي د افغانستان دژبپوهني د اطلس په باره کي څه وویل سي، باید د ژبپوهني د اطلس په شا و خوا کي څه معلومات وړاندي سي.
هرکله چي دوه کسه په یوه ژبه خبري سره کوي، که سړی په ډېر غور ورته ځير سي، د دوی په خبرو کي توپیر موجود دئ او هماغه یوه موضوع یو سړی په یو ډول او بل سړی په بل ډول کلمو کي اداء کوي او ممکن یو سړی په خپلو خبرو کي داسي کلمې استعمال کړي، چي د هغه بل سړي د کلمو په ذخیره کي وجود ونه لري. په همدې توګه د یوې کورنۍ لهجه نسبت وبلي کورنۍ ته، څه نا څه توپیر لري. په یوه ټولنه کي بېل- بېل اجتماعي ګروپونه، لکه: خواران او بډایان، مریان او خپلواک وګړي، تعلیم یافته اوبې تعلیمه خلک په خپل منځ کي دلهجې اختلاف لري. حتی ځیني وخت داسي پېښیږي، چي د یوه اجتماعي ګروپ غړي، د بل اجتماعي ګروپدغړي په خبره، که څه هم دواړهدیوې ژبي ویونکي وي، خو دلهجې د اختلاف په وجه ښه نه پوهیږي. د نر او ښځي لهجه هم توپیر سره لري، خصوصاً د کوساتي (Koasati)، یانا (Yana) او چوکچي (Chukchi) په ژبو کي دا توپیر ډېر لیدل کېږي. د زلمیانو او زړو په ویناووکي هم ځیني وخت توپیر لیدل کيږي، مثلاً: دافریقا په ډېرو ژبو کي زلمیان له اکثرو هغو مذهبي اصطلاحاتو سره، چي د دوی پلرونه او مېندي په پوهېږي، اشنایي نه لري. دا توپیر په هغو ځایونو کي ډېر لیدل کیږي، چي زوړ کلچر په چټکتیا سره دبدلون په حالت کي وي. هغه خلک چي هر وخت په نزدې تماس کي وي، یا په یوه کلي یا یوه ښار کي ژوند کوي او په هماغه یوه اجتماعي یا اقتصادي ډله پوري اړهلري، ژبه تقریباً په یوه ډول سره استعمالوي. مګر هغه کسان چي په ندرت سره یا ئې بېخي موقع نه وي پیدا کړې، چي یو له بل سره په تماس کي سي او خبري سره وکړي، په خبرو کي ئې زیات توپیر لیدل کېږي، مثلاً: دبرتانیې علمي انګرېزي ژبه په لندن او مانچسټر کي ډېر ورته والي سره لري،خو د نوموړو ښارونو او د هغوی په شا و خوا کي محلي لهجې یوله بله ډېر توپیر سره لري.دجغرافیایي موقعیت په اساس ممکن د یوې ژبي ویونکي په خپلو خبرو او ویناووکي څرګند اختلافونه او توپیرونه ولري.دا توپیرونه په عموي ډول په آوازونو، شکلونو، د شکلونو په ترتیب، کلمو او معنی ګانو کي لیدل کېږي، دمثال په توګه: د کندهار دلهجې د (ږ) او (ښ) آوازونه، دننګرهار او په ځینو نورو لهجو کي په (ګ)، (خ) سره اداء کېږي. په کندهار کي(چوپان) ته (شپون) او (موتروان) ته (موټروان) وایي؛مګر په ځينو نورو لهجو کي نوموړي کلمې په (شپین) او (مېټریان) سره تلفظ کېږي.
یوه ورځ لهکندهاره کابل ته په موټر کيتلم. موټروان او کلېنر دواړه د پکتیا وو. پر لاري دموټر په ماشین کي څه خرابي پېښه سوه. کلېنر ور کښته سو، پر ماشین ئې کار شروع کړ. موټروان په سیټ کي ناست وو او کلېنر ته ئې ور ږغ کړل:"چکیش کېژده، چکي روخله". که موټروان کندهاری وای، نو به ئې ورته ویلي وای:"چکش کښېږده، چاکو را واخله".
دغه رنګه په ځينو لهجو کي وایي: (سړی دئ = saŗay dәy)او په ځينو لهجو کي وایي:(سړی دی=saŗay day). اما په ځینو لهجو کي بیا وایي:(سړی ده= (saŗay dә.په کندهار کي(ګوګِرد) ته (اورلګیت یا ولګیت) وایي او (ګُرګ) ته (شرمښ) وایي.(ډنګر) دلاغر په مانا استعمالوي.مګر په ځینو نورو لهجو کي(ګوګرد) ته (ګوګړ) او (ګرګ) ته (لېوه) وايي او (ډنګر) د (غوایي) په معنی استعمالوي.
د دې له پاره چي د یوې ژبي بېلي- بېلي لهجې او د هغوی توپيرونه په صحیح ډول سره وښولای سو،د هري لهجې په باره کي دژبپوهني لهاُصولو سره سم یو لړ تحقیقات کوو؛ او هغه مواد چي د هغوی په واسطه موږ دنوموړې ژبي بېلي- بېلي لهجې او د هغوی توپیرونه وښوولای سو، د ژبپوهني د علمي اساساتو له مخي را ټولوو. دغه مواد چي را ټول سول او د خپرولو له پاره اماده سول، موږ کولای سو چي په مختلفو طریقو سره هغه نشر کړو. یوه طریقه دا ده چي دیوه کاغذ پرمخ باندي دهر جواب ورکوونکي(informant) خبري په بېلو-بېلو عمودي ستونونو کي په داسي ډول راولو، چي د ټولو جواب ورکونکو هغه جوابونه چي دیوې موضوع په باره کي ئې ورکړي دي، څنګ پر څنګ پر یوه اُفقي لیکه باندي واقع سي، څو په دې توګه موږ وکولای سو چي نوموړي جوابونه یو له بله سره پرتله کړو. بله طریقه داده چي نوموړي جوابونه د نقشو په توګه په داسي ډول سره وښیو، چي په هغه کي د هر جواب ورکوونکي جواب، دهغه جواب ورکوونکي دهستوګني په ځای کي واقع سي. دغه دوهمه طریقه یو غوره طریقه ده. ځکه چي د دغسي نقشو یوه مجموعه موږ ته موقع راکوي، چي دیوې ژبي د بېلو- بېلو عناصرو د استعمال مشخص ځایونه په نوموړو نقشو کي دمقایسه کولو په ترڅ کي پیدا او مقایسه ئې کړو او په یوه نظر سره په اسانه توګه له نوموړو نقشو څخه خپل مطلب لاس ته راولو.
کوم سړی چي دژبي تحقیق کوي و هغه ته محقق (Field Worker) وایي.جیلیرون (Gillieron) چي د سویس یو ډېر نامتو ژبپوهاند دئ، وايي چي: محقق باید یو سړی وي. یعني دیوې ژبي ټولي لهجې باید دیوه سړي په واسطه ثبت سي.مګر جود (Jud)او جې برګ (Jabery) چي دواړه د ده شاګردان وو، د ایټالیې او سویس د ژبپوهني او نژاد پوهني (Ethnology) د اطلس په ترتیبولو کي ئې له درو تنو څخه کار اخیستی دئ.
محقق باید دلهجې په محل کي تحقیق وکړي او دجواب ورکوونکي جوابونه په خپله باید ولیکي. ډیټا(data= هغه مواد چي دژبي دلهجو د تحقیق له پاره ئې را ټولېږي) باید دخبرو دعادي سرعت له مخي ثبت سي چي طبیعي وي، نه د ورو او غیري طبیعي خبرو په موقع کي. دخبرو په ثبتولو کي به ډېر تلوار نه کوي، یعني هر کله چي محقق ډاډه سي چي آوازونه ئې په صحیح ډول سره اورېدلي دي، نو وروسته دي دهغوی په ثبتولو کي اقدام وکړي.محقق باید له جواب ورکوونکو څخه دا غوښتنه ونه کړي، چي یو توری تر درې یا څلور واره زیات تکرار کړي. بلکي اکثره محققین و لومړي تلفظ ته اهمیت ورکوي او که کومه اشتباه ورته پېښه سي، نوخپله اشتباه په نورو مشابهو خبرو کي رفع کوي.محقق باید دا کوښښ ونه کړي چي دژبي ټول مواد هرو مروتر عمومي قواعدو لاندي راولي. ځکه چي په یوه ژبه کي بې قاعده او غیرمنظم شیان د ژبي یو مهمه برخه تشکیلوي او هغومره اهمیت چي باقاعده شیان ئې لري، بې قاعده ئې هم لري. نو د دې له امله هرڅه باید کټ مټ په هغه ډول سره ثبت سي، چي په ژبه کي موجود وي او دهیڅ شي له ثبتولو څخه باید سترګي پټي نه سي. خجونه او فشارونه په اکثرو ژبو کي دکلمو او جملو ومعنی ته تغیر ورکوي، مثلاً: که د (غوټه، پرته، کښېنستم) په کلمو کي که پر لومړي سیلابونو باندي خج واقع سي، یوه معنی ورکوي اوکه دپای پرسیلابونو باندي خج راسي بله معنی ورکوي. دغه رنګه د (زه په پوهنځی کي له ده سره ګرامر وایم.) په جمله کيپر څلورو برخو باندي موږ فشار راوستلای سو او پر هره برخه چي فشار راولو، د جملې معنی توپیر پیدا کوي.یعنی که پر (زه) باندي فشار راولو دا معنی ورکوي، چي بېله ما څخه بل څوک له ده سره په پوهنځی کي ګرامر نه وایي یا ممکن دا معنی ورکړي چي بېله ماڅخه دي بل څوک له ده سره په پوهنځی کي ګرامر نه وایي. که پر (پوهنځی) باندي فشار راولو دا معنی ورکوي، چي زه له ده سره په پوهنځی کي ګرامر وایم او بل ځای ئې نه ورسره وایم. که پر (ده) باندي فشار راولو، دا معنی ورکوي چي له بل چا سره زه په پوهنځی کي ګرامر نه وایم، بلکي یوازي له (ده) سره ئې وایم.که پر (ګرامر) باندي فشار راولو بیا دا مطلب ځیني اخستل کېږي، چي بېله ګرامر څخه کوم بل مضمون له ده سره په پوهنځی کي نه وایم.نو ځکه د تحقیق په وخت کي محقق باید دژبي خجونه او فشارونه هم ثبت کړي، څو په دې برخه کي هم دیوې ژبي د لهجو توپیر او ورته والی څرګند سي.
د ژبپوهني داطلس په ترتیبولو کي باید دا لاندي شیان په نظر کي ونیول سي.
1. په هغه سیمهکي چي محقق دژبي تحقیق کوي؛ لومړی باید د نوموړی سیمي یوه جغرافیایي سروې وکړي. څو په دې توګه یو عمومي او ابتدائي معلومات د هغو بېلو- بېلو سیمو په باره کي لاس ته راولي چي په هغوی کي د ژبي د استعمال توپیرونه موجود وي.
2. وروسته تر دې محقق باید دوه کاره وکړي:
یو دا چي، دهغو جغرافیایي سیمو یولست ترتیب کړي، چي په هغوی کيد ژبي هغه عناصر چي یو له بله توپیر سره لري، وروسته په غور سره وکتل سي. بل داچي، دهغو عناصرو لست ترتیب کړي، چي په نوموړو سیمو کي باید د هغوی تحقیق وسي. دغه دوهم لست چي د یو لړ پوښتنو څخه مرکب دئ، د یوپوښتنلیک (Questionnaire)شکل غوره کوي. هغه پوښتني چي دیوه پوښتنلیک په توګه ترتیبیږي، باید یو له بله رابطه سره ولري، یعني که له جواب ورکوونکي څخه لومړی دا پوښتنه وکړو، چي:(تاسي و پلار ته څه وایاست؟). دوهمه پوښتنه مو باید دا وي چي:(تاسي و مور ته څه وایاست؟) او وروسته ئې د خور، ورور، وراره او داسي نوري پوښتني وکړو او هر ګړی باید و موضوع ته تغیر ورنکړو.
3. نوموړي لستونه چي ترتیب سول، بیا نو محققین په نوموړو سیمو کي سفر کوي او په هره هغه سیمه کي، چي ده دمخه دتحقیق کولو له پاره انتخاب کړې ده، توقف کوي. په هغه ځای کي مناسب ځواب ورکوونکي (Informants) پیدا کوي او دهر ځواب ورکوونکي څخه یو پوښتنلیک تهیه کوي.په عمومي ډول په یوه سیمه کي دوه ځواب ورکوونکي انتخابېږي او نوموړي خلک باید داسي کسان وي چي له کوچنیوالي څخه په هغه ځای کي لوی سوي وي او هغه مواد چي محقق ئې په هغه سیمه کي راټولوي، دنوموړي ټولي سیمي دخلکو نمایندګي وکړي.محقق باید دنوموړو موادو د راټولولو نېټه ولیکي.دجواب ورکوونکي په انتخابولوکي د محقق ډېر غور لازم دئ.کوم څوک چي پوښتنه ځیني کېږي، دهغه نوم، دهستوګني ځای، دهستوګني دځای بدلون، په نورو ژبو کي د ده معلومات، سن او داسي نور معلومات، چي دژبي په بدلون کي برخه لري، باید ولیکل سي. دجواب ورکوونکي عمر باید تر شپاړسو کالو زیات وي. ځکه چي بېله جزوي استثناآتو څخه هغه څوک چي عمر ئې تر شپاړسو کالو لږ وي، په ژبه کي کافي تجربه او معلومات نه لري. په عمومي ډول نر ته د جواب ورکوونکي په حیث تر ښځي ترجیح ورکوله کېږي. ځکه چي نر نسبت وښځي ته په ټولنه کي په عمومي ډول له خلکو سره ډېر تماس لري. د جواب ورکوونکي فکري ذکاوت دژبي په تحقیق کي ډېر اهمیت لري؛ او هر څومره چي په ژبه کي ډېر معلومات ولري، هغومره ګټوره نتیجه لاس ته راځي.د جواب ورکوونکي خوله او غاښونه باید نواقص ونه لري. ځکه چي که ئې غاښونه وتلي وي یائې مثلاً ژبه کوم عیب ولري، ممکن د ژبي آوازونه په صحیح ډول سره اداء نه کړای سي. که یو محقق وغواړي چي صحيح مواد او سمه ډیټا(Data) لاس ته راولي، نو باید دجواب ورکوونکي ټوله اوضاع اوخواص مطالعه کړي او د هغه په خوی او بوی ځان پوه کړي. ځکه صحیح او د ډاډ وړ جوابونه هغه وخت محقق له جواب ورکوونکي څخه اخستلای سي، چي دوی یو له بله ښه سره وپیژني او یو د بل په خوی او بوی سره بلد سي. محقق باید په دې عقیده وي، چي جواب ورکوونکی همېشه صحیح جوابونه ورکوي.نو ځکه محقق باید له جواب ورکوونکي سره مباحثه ونه کړي. که څه هم کله -کله جواب ورکوونکی ممکن غلط جواب ورکړي، خو محقق باید دلایل ورسره ونه وایي. ځکه تجربې ثابته کړې ده، چي له جواب ورکوونکي سرهدلایل ویل ګټه نه لري او محقق کولای سي، چي داسي مشکلات دخپلي ډیټا په نورو محتویاتو کي حل کړي. محقق باید دجواب ورکوونکي په مرسته او ښوونه خپل تلفظ صحیح کړي. یعني کوم آواز یاکومه کلمه یاخبره چي محقق دهغه په تلفظ کي اشتباه ولري، په جواب ورکوونکي پسي دې څو واره تکرار کړي، څو صحیح تلفظ ئې زده کړي او جواب ورکوونکی هم دهغه د صحت تصدیق وکړي.له جواب ورکوونکي څخه باید دژبي په باره کي علمي پوښتني ونسي، مثلاً: دا باید ځیني ونه پوښتل سي چي ولي د [ما احمد ولید] پر ځای (زه احمد ولید) یا د (زه احمد وینم) پرځای (ما احمد وینم) نسو ویلای.د داسي پوښتنو جوابونه باید وروسته تر هغه چي مواد راټول سول او ډیټا ترتیب سوه، له ډیټا څخه واخستل سي.
دتحقیق په وخت کي دي دجواب ورکوونکي لیاقت او ذکاوت وستایل سي. له جواب ورکوونکي سره ډېر صمیمانه او دوستانه وضعیت کول، د محقق د بریالیتوب سبب ګرځي.په یوه وخت کي باید ډېر کار ونه سي. په عمومي ډول محقق باید په یوه وخت کي تر (۴۵) دقیقو زیات کار ونه کړي. یعني وروسته تر هرو (۴۵) دقیقو باید تفریح وکړي. که محقق په ورځ کي درې واره له جواب ورکوونکي سره پنځه څلوېښت دقیقې کار وکړي او نور وخت د نوموړو موادو په مطالعه او د ځینو ریښو او پیوندونو(Affixes) په یادولو سره تېر کړي. ممکن یوه سمه او ډاډ وړ ډیټا را ټوله او ترتیب کړي.خو د محقق له پاره لازمه ده، چي د تحقیق په وخت کي د ژبي ځیني اساسي مواد، لکه: د کلمو ریښې، ځیني لاحقې، سابقې او دهغې ژبي داسي نور مهم عناصر زده کړي.
4. هرکله چي ټول مواد په نوموړي ترتیب سره راټول سول. نو وروسته نقشې ترتیبېږي، چي په هغه کي د هغو عناصرو استعمال په بېلو - بېلو سیمو کي وښوول سي، چي دمخه په یو پوښتنلیک کي ترتیب سوي دي او نوموړې نقشې دیوه اطلس په توګه ترتیبېږي، چي و هغه ته دژبپوهني اطلس وايي.
توماس او ایلن دامریکا د ژبپوهني نامتو پوهان دي، چي د ژبپوهني د اطلس د موادو د را ټولولو په برخه کي ئې نسبتاً نوي طریقې استعمال کړي دي. چارلس ک. توماس (Charles K. Thomas) د ژبي هغه عناصر چي دی ئې دلهجو د معرفي کولو له پاره ضروري بولي، په جواب ورکوونکي باندي لولي او د ټیپ ریکارډر په ذریعه ئې ټیپوي. په دې طریقه کي د ده ګټه دا ده، چي دی و یوه داسي چاته ضرورت نه لري، چي په فونیټیکس (Phonetics) کي د ډېري پوهي خاوند وي او نه ودې ته ضرورت پیدا کوي، چي مجادله وکړي چي څه ډول سېمبولونه او علامې د څه ډول آوازونو له پاره باید استعمال سي. که چیري د ټیپ څخه کار وانه خستل سي، نو د ژبي مواد د تحقیق په وخت کي په ډېر دقیق ډول سره ثبتول غواړي او دا کار هغه څوک کولای سي، چي په فونیټیکس کي کافي معلومات او پوره مهارت ولري، څو د ژبي ټول آوازونه دهغو فونیټيکي علامو او سېمبولونو سره سم ولیکي، چي ورته ټاکل سوي دي. دغه رنګه توماس په نوموړې طریقه سره د ډېرو خلکو د خبرو نمونې په لږ وخت کي ثبتولای سي. برسېره پر دې د ټیپولو په واسطه ډېر داسي فونولوجیکي خواص څرګندیږي، چي حتی یوه ډېره دقیقه فونیټیکي الفباء او سېمبولونهئې هم نه سي څرګندولای. د دې طریقې یوه بله ګټه دا ده، چي د عروضي خواصو (Supra-segmental characteristics)) یا په بل عبارت د ژبي په معنی کي دخجونو او فشارونو د رول په باره کي هم صحیح معلومات لاس ته راتلای سي.
هیرلډ ب. اېلن (Harold B. Allen) له یوې بلي طریقې څخه کار اخلي او هغه دا ده، چي لومړی د جواب ورکوونکي څخه خواهش کوي، چي داسي شیان، لکه: د هفتې د ورځو یا د میاشتو نومونه وښیي او وروسته بیا ځیني جملې ورکوي، چي خالي ځایونه ولري او هغه ډک کړي، لکه په دې جمله کي:(د دوی ..... ډېري شیدې کوي) چي جواب ورکوونکی په نوموړي خالي ځای کي هغه کلمه را وړي، چي د (غوا)له پاره ئې استعمالوي.خو دا هم ممکنه ده، چي جواب ورکوونکی د (غوا) کلمې پر ځای د (ګامیښي) کلمه راوړي. نو د دې له پاره چي د جواب ورکوونکي څخه هغه کلمه لاس ته راولي، چي د (غوا) له پاره ئې استعمالوي، داسي جملې چي د نوموړي جملې سره ورته والی ولري څو ځله تکراروي، څو چي جواب ورکوونکی و دې ته مجبور سي، چي په خالي ځای کي د (غوا) کلمه استعمال کړي، مثلاً داسي جملې، لکه: (د دوی .... لنګه سوه او ګېلګی ئې راوړ) یا لکه (غویی د یوي او .... د شیدو له پاره روزل کېږي) او داسي نور ... ټول پوښتنلیک په همدې ترتیب جواب ورکوونکی لولي او د جملو خالي ځایونه ډکوي او په همدغه وخت کي د جواب ورکوونکي جوابونه ټیپیږي. د ژبي عروضي خواص (Supra-segmental characteristics) د ځینو نورو هغو مخصوصو موادو څخه لاس ته راولي، چي له جواب ورکوونکي څخه ئې ټیپ کړي وي.
د ژبپوهني په اطلس کي د ژبپوهني علماء ځیني اصطلاحات استعمالوي، چي دلته ئې باید په لنډ ډول یادونه وسي. په دې جمله کيآیسوګلاس(Isogloss) یوه مهمه اصطلاح ده، چي ډېره استعمالېږي. د ژبپوهني د اطلس په ترتیبولو کي یوډېر مهم کار دا دئ، چي د ژبي دمختلفو عناصرو د استعمال توپیر چي په بېلو - بېلو سیمو کي موجود وي، وښوول سي او د هغوی سرحدونه تعیین سي. هغه سرحدي لیکه چي د ژبي د یوه عنصر د استعمال توپیر په مختلفو سیمو کي وښیي،آیسوګلاس بلله کېږي. ځیني آیسوګلاسونه نسبت نورو آیسوګلاسونو ته ډېر مهم بلل کېږي، مثلاً: کوم آیسوګلاس چي دوې لویي سیمي سره بیلوي، نسبت هغو آیسوګلاسونو ته ډېر مهم بلل کېږي، چي تر کلیو او وړو - وړو سیمو په غیر منظم ډول سره تېریږي. د ژبي کوم عنصر چي په یوه محدوده سیمه کياستعمالیږي او دغه سیمه د یوهآیسوګلاس په واسطه احاطه سوې وي، و هغې سیمي ته مرکزي سیمه(Focal area) وایي. د ژبي ځیني هغه عناصر چي د استعمال توپیر لري، ممکن په پراګنده ډول سره ثبت سوي وي، نو ځکه آیسوګلاسونه هم د دغسي عناصرو د استعمال د ځایونو د ښوولو په غرض یو په بل سره ننوتلي او ګډوډ سره واقع سوي وي. داسي سیمي چي دغسي آیسوګلاسونه پکښي راغلي وي، ګرېډیډ ایریا (Graded areas) ئې بولي. کله-کله یو زیات شمېر آیسوګلاسونه په یوه ځای کي سره واقع سوياو تقریباً پر یوه خوا باندي تللي وي. هغه سیمه چي د آیسوګلاسونو د دغسي بنډلونو په واسطه سره بېله سوې وي، لهجوي سیمه (Dialect area) بولي او دغسي آیسوګلاسونه چي د بېلو سیمو په منځ کي ئې یو پلن سرحد تشکیل کړی وي، نسبت و یوه آیسوګلاس یا هغو آیسوګلاسونو ته چي شمېر ئې لږ وي، د ژبي ډېر تغیرونه او بدلونونه ښیي او ممکن کله -کله د دغسي سیمي پر لهجه باندي یو بېل نوم کښېښوول سي.
لومړۍ پوښتنه چي د لهجوي جغرافیې پوهان باید و هغه ته جواب ورکړي، دا ده چي آیا دغه آیسوګلاسونه یا آیسوګلاس همېشه ځای پر ځای ولاړ وي او که په حرکت کيوي او که حرکت کوي، نو پر کومه خوا باندي روان وي؟ یو آیسوګلاس یا د آیسوګلاسونو یو بنډل، چي د کوم داسيسد (خنډ، مانع) له څنګه سره تېر سوی وي، چي د خلکو په منځ کي ئې رابطه او تګ راتګ قطع کړی وي، په عمومي ډول د توقف په حالت کي وي. د ژبي د کوم عنصر یا عناصرو استعمال له مرکز څخه، له سړی څخه تر سړی پوري او له کلي څخه تر کلي پوري خپرېږي او تر هغه وخته پوري په حرکت کي وي، څو چي دکوم مانع سره مخامخ سي او ودریږي. دا مانع ممکن طبیعي وي، لکه: دکوم غره سلسله یا کوم لوی سیند، یا ممکن سیاسي وي. که چیري دا ډول مانع وجود ونه لري، نو سړی باید اغلباً داسي نتیجه واخلي، چي د ژبي نوموړی عنصر یا عناصر تل په حرکت کي وي او و هري خواته چي لار ولري، هلته نفوذ کوي. اما دغه دوهمه نتیجه دلومړۍ نتيجې په څېر، چي و مو ویل چي مانع د ژبي د عناصرو د خپرولو مخه نیسي یقني نه ده. د ژبپوهني د اطلس په نقشو کي نه یوازي لیکي استعمالولای سو، بلکي موږ کولای سو چي مربع ګاني، مثلثونه، دائرې او داسي نوري علامې استعمال کړو. مثلاً: په پښتو کي د (ښ=ş) آوازپه ځینو ځایو کي په (ښ=ş)، په ځینو سیمو کي په (خ=x) او په ځینو مناطقوکي په (خ=) سره تلفظ کېږي. که موږ وغواړو، چي د (ښ=ş) د نوموړي درې ډوله تلفظ سیمي په یوه نقشه کي وښیو، کولای سو چي په هغو ځایو کي چي (ښ=ş) وایي د مربع او په هغو سیمو کي چي(خ=x)وايي، د مثلث او په هغو مناطقوکي چي (خ=) وایي، د دائروعلامې کښېږدو او په دې توګه د نوموړي آواز بېل ـ بېل تلفظ په مختلفوسیموکي د نقشې پر مخ وښیو.
کله-کله د ژبي کوم عنصر یا عناصر په هماغه یوه ځای کي په بېل - بیل ډول سره استعمالېږي، چي و داسي ځایونو ته انتقالي سیمه (Transition area) وایي، لکه:دکندهار په علاقه کي چي (کښي) او (کي) دواړه وايي،مګر په ننګرهار او ځینو نورو سیمو کي (کښي) نه استعمالېږي. کله –کله د ژبي ځیني عناصر یوازي په هغو سیمو کي پیدا کېږي، چي ګوښه واقع سوي وي او خلک ئې له نورو سیمو سره ډېر تګ او راتګ نه لري. د دغسي سیمو له پاره د مارجنل (Marginal)یعنی کِناري یا ګوښه اصطلاح راوړله کېږي.
د ژبپوهني جغرافیې چي د ژبي د آوازونو، اشکالو او د نوموړو اشکالو د مختلفو شکلونو استعمال په بېلو - بېلو سیمو کي مطالعه کوي، په اروپا کي رشد موندلی دئ، چي په جرمني،فرانسه،بلجیم، نیدرلینډ،سویټذرلینډ،ایټالیا او ځینو نورو هیوادونو کي، په دې څانګه کي ډېر مهم ګامونه اخستل سوي دي. جولس جیلروون (Jules Gillieron) چي په (۱۸۵۴م.) کي په سویس کي زېږېدلی او په (۱۹۲۶م.) کي مړ سو، د خپل ملګري ایډمنټ (Edmont) په ملګرتیا تقریباً په ټوله فرانسه کي وګرځیدی او (۶۳۹) ځایونه ئې په څلورو کالو کي وغوښتل اوبیا ئې د (۱۹۰۲-۱۹۱۰م.) کلونو تر منځ په دیارلسو ټوکونو کي د فرانسې د ژبپوهني اولین بشپړ اطلس خپور ک. نوموړی اطلس (۱۹۲۰) نقشې لري، چي هره نقشه په (۶۳۹) سیمو کي د کلماتو تلفظ ښيي او نوموړي کلمې په جملو کي استعمال سوي دي. اوس د نوموړی اطلس دوهمه سروې کېږي، ځکه چي دغسي یوه سروې باید په هرو پنځوسو کالو کي تکرار سي.
اوس چي مو د ژبپوهني د اطلس په شاوخوا کي په عمومي ډول یو څو خبري وکړې، غواړم چي د افغانستان د ژبپوهني د اطلس په باره کي محترمو او درنو اورېدونکو ته څه معلومات وړاندي کړم:
د افغانستان د ژبپوهني موسسه د (۱۳۴۰ل.)کال د جوزا په ۲۱ نېټه د کابل پوهنتون د ادبیاتو په پوهنځیکي د افغانستان د خلکو د ژبنیو او ثقافتي تحقیقاتو په غرض تاسیس سوه. دا موسسه په دې فکر کي وه، چي که چیري د افغانستان د بېلو - بېلو ژبو دتحقیق له پاره لازم تدابیر ونه ونیول سي، خصوصاً د افغانستان ځیني پخوانۍ او محلي ژبي ممکن د ځینو اجتماعي او ثقافتي عواملو په اثر له خپلو روایاتو او عنعناتو سره یو ځای له منځه ولاړي سي. نو د دې له امله ئې په (۱۳۴۱ل.) کال کي د غربي آریایي لهجه پېژندني د بین المللي کمېټې په تشویق او مرسته یوه ډېره مهمه پروژه په لاس کي ونیوله او هغه دا وه، چي د افغانستان د ټولو ژبو او د هغوی د بېلو - بېلو لهجو په باره کي یو لړ علمي تحقیقات وکړي، علمي مواد را غونډ کړي او وروسته د ژبپوهني د سترو پوهانو په مرسته هغه په علمي ډول تر تحقیق او څېړني لاندي ونیسي او په پای کي د افغانستان د ژبپوهني یو ملي اطلس جوړ کړي. ځکه چي د دې کار د سرته رسولوله پاره و لایقو او روزل سوو محققینو ته اړتیا لیدل کېده، نو د کابل پوهنتون د نړۍ د یو شمېر ژبپوهانو څخه خواهش وکئ، چي افغانستان ته راسي او په دې باره کي یو لړ کنفرانسونه او سیمینارونه دائر کړي، هغه وو، چي د نوموړی کال د مېزان په میاشت کي پروفیسر مارګنشترنې له ناروې څخه،پروفیسر ردارد او مېرمن ردارد له سویس څخه او ډاکتر مېکنزي له لندن څخه، د کابل پوهنتون ته راغلل او د افغانستان د ژبپوهني دموسسې غړي ئې تر روزني لاندي ونیول. پروفیسر مارګنشترنې د آریایي لهجو او دهغوی د فونولوجۍ، مورفولوجۍ، نحو او لغاتو عمومي خصوصیات بیان کړل. پروفیسر رادرد د لهجه پېژندني عمومي پرنسیپونه، د هغوی هدفونه او مېتودونه تشریح کړل او وروسته ئې دژبپوهني د اطلس د اهمیت، پوښتنلیک د څرنګوالی، د محقق د وظیفو او ځینو نورو مسایلو په باره کي و محققینو ته کاپي معلومات ورکړل. ډاکټر مېکنزي د پښتو د بېلو - بېلو لهجو او د تحقیق د پرنسیپونو په باره کي تشریحات ورکړل. مېرمن ردارد د فونیټيکي الفباء او د اطلس له پاره دموادو د ثبتولو سیسټم د نوموړي الفباء په ذریعه بیان کئ. وروسته تر دې د ژبپوهني د موسسې محققین د نوموړو پروفیسرانو په ګډون د مشق او تمرین له پاره د کاپیسا ولایت ته ولاړل او هلته ئې د نجراو په درو کي پشه یي او پراچي ژبي په امتحاني ډول ثبت کړې او یوه هفته ئې تطبیقات وکړل. په دې تطبیقاتو کي محققینو له جواب ورکوونکو څخه د پوښتنو طرز، د پوښتنلیک د ډکولو طریقه، د کمرې او ټیپ ریکاډرونو استعمال او د آوازونو د ثبتولو طریقه د نوموړو پروفیسرانو تر لارښووني لاندي په عملي ډول زده کړه او په دې توګه د ژبپوهني د اطلس د موادود راټولولو له پاره په اطمیناني ډول چمتو سول او د (۱۳۴۱ل.)کال په پای کي ئې د افغانستان د مختلفو ژبو او دهغوی د بېلو - بیلو لهجو په ثبتولو پیل وکړ.
د ژبپوهني د موسسې محققین دوه ډوله پوښتنلیکونه لري، چي یو عادي او بل لنډ پوښتنلیک دئ. په عادي پوښتنلیک کي تقریباً دوه زره پوښتني دي او په لنډ کي پوښتنلیک کي تقریباً اووه سوه پوښتني ترتیب سوي دي. دوی د افغانستان په بېلو - بېلو سیمو کي د ژبپوهني د موسسې له لارښووني سره سم سفر کوي او په ټاکلي ځای کي توقف کوي. د هري ژبي له پاره لومړی یو عادي پوښتنلیک ډکوي. وروسته له یوې مقدماتي سروې څخه که و محققینو ته څرګنده سي، چي هغه ژبه چي دوی ئې تحقیق کوي نوري لهجې هم لري، هغه لهجې هم په هغو سیمو کي چي موجودي وي، ثبتوي. که چیري دوی ته داسي وبرېښي چي د ژبي کومه لهجه له بلي یا نورو لهجو سره ډېر توپیرونه لري، نو هغه لهجه په عادي او که چیري دوی د مقدماتي سروې په اساس داسي فکر وکړي، چي نوموړې لهجه له نورو لهجو سره زیات توپیر نه لري، نو په لنډ پوښتنلیک کي ئې ثبتوي. دوی چي درې کسه دي په مخصوصو ټیپ ریکارډرونو او حساسو کمروسره مجهز دي. هر کله چي یوه لهجه په پوښتنلیک کي ثبته کړي، دپاره د دې چي د هغې ژبي آوازونه، کلمې، خجونه او فشارونه په ډېر دقیق ډول سره څرګند سي، له جواب ورکوونکي څخه خواهش کوي، چي کومه قصه یا یو بیان وکړي اودوی نوموړې قصه یا بیان د ټیپ ریکارډر په واسطه ثبتوي. د ځینو شیانو چي نومونه ئې په پوښتنلیک کي ثبتوي عکسونه هم اخلي او دا هغه شیان دي، چي د نامه له مخي ښه نه پېژندل کېږي، لکه: د یوي د سامان بېلي ـ بېلي برخي یا لکه: په کندهار کي(منګوټی) یا (کونجۍ) چي د اوبو د څښلو لوښي دي. ټول مواد په دووکاپیو کي ثبتېږي. یو نقل ئې د افغانستان د ژبپوهني په موسسه کي خوندي کېږي او یو نقل ئې د غربي آریایي لهجه پیژندني و بین المللي کمېټې ته، چي مرکز ئې په سویس کي دئ، لېږل کېږي او هلته ئې دوی په علمي ډول سره تر مطالعې او څېړني لاندي نیسي. هر کله چي د ژبپوهني د اطلس له پاره ټول مواد راټول سول، نو د نوموړي بین المللي کمېټې په مرسته به د افغانستان د ژبپوهني اطلس ترتیب او خپورسي.
د افغانستان د ژبپوهني موسسه دوه ډوله غړي لري، چي د ادبیاتو د پوهنځی د رئیس او د دغې موسسې د آمر په مشوره وخپلو علمي فعالیتونه ته دوام ورکوي. نوموړي غړي له اصلي او افتخاري غړو څخه مرکب دي. اصلي غړي چي په دایم ډول له موسسې سره همکاري کوي، یو تدریسي هیئت دئ او بل د تحقیق هیئت. تدریسي هیئت هغه داخلي او خارجي ژبپوهان دي، چي د ژبپوهني شاګردان روزي او هغه مواد چي د محققینو له خوا راټولېږي، تر کنټرول او غور لاندي نیسي. تدریسي هیئت زیار باسي چي د تحقیق د هیئت او نورو شاګردانو اوعلاقه مندانو د روزني او د معلوماتو د زیاتولو په غرض د ژبي له داخلي او خارجي متخصصینو څخه خواهش وکړي، چي د مربوطه موضوعاتو په باره کي خطابې او بیانیې اېراد کړي او سیمینارونه دائر کړي. په دې برخه کي د پروفیسر آرچر، ډاکټر پنزل او ډاکټر کینن امریکایي. مسټر ګوفن بلژیکی، پیغله کراپوشي فرانسوۍ، شیروهتوري جاپانی، موریسن برتانوی، دوریانکوف، یکیموف، چتیتوف او دیبتس روسي نومونه د یادولو وړ دي، چي د افغانستان د ژبپوهني له مؤسسې سره ئې علمي همکارۍ کړي او د ژبپوهني او انتروپالوجۍ په بېلو - بېلو موضوعاتو کيئېیو لړ کنفرانسونه ورکړي دي. د تحقیق هیئت هغه محقیقین دي، چي فعلاً د افعانستان په بېلو - بېلو سیمو کي په ژبنیو تحقیقاتو لګیا دي او د ژبپوهني د اطلس له پاره مواد راټولوي. وروسته چي دا موسسه انکشاف وکړي، د ژبو علمي تجزیې، د تشریحي او مقایسوي ګرامرنو لیکل، له علمي مېتودو سره سم د قاموسونو تهیه کول او داسي نور علمي فعالیتونه به د دغو اصلي غړو (تدریسي هیئت او د تحقیق هیئت) پر غاړه وي.
د موسسي افتخاري غړي هغه داخلي او خارجي متخصیصن دي، چي د تحقیق د هئیت، د ژبپوهني د شاګردانو او نور علاقمندانو د معلوماتو د زیاتولو له پاره د خطابو، ویناوو، سیمینارونو او داسي نورو علمي همکاریو په واسطه له نوموړي موسسې سره مرسته کوي. د ژبپوهني موسسه اوس یوه وړه کتابخانه لري او هڅه کوي چي نوموړې کتابخانه دومره بشپړه سي، چي په کافي ډول د ژبپوهني د علاقمندانو د علمي تتبعاتو او مطالعاتو سره مرسته وکړي. دغه رنګه مؤسسه په دې فکر کي ده، چي په آینده کي د یوې علمي مجلې په خپرولو سره چي په هغه کي به د ژبپوهني مضامین او د موسسې علمي فعالیتونه نشر سي، اقدام وکړي. برسېره پر علمي او معنوي همکاریو ځینو ښاغلو، لکه: پروفیسرمارکنشترنې ناروېژي او ډاکټر واسن امریکايي له دې موسسې سره مادي مرستي هم کړي دي. دغه رنګه د غربي آریایي لهجه پېژندني بین المللي کمېټې همېشه د خپلو مادي مرستو په واسطه د نوموړي موسسې د علمي فعالیتونو بنسټ تقویه کړی دئ.
د غربي آریایي لهجه پېژندني بین المللي کمېټه په نظر کي لري، چي د غربي آریایي ژبو د ژبپوهني یو عمومي اطلس جوړ کړي. اما دا کار هغه وخت امکان پیدا کوي، چي همدغسي تحقیقات چي نن ورځ په افغانستان کي د بېلو - بېلو ژبو او لهجو په باره کي روان دي، د اتحاد شوروي په ځینو جنوبي برخو او په ایران کي هم بشپړ سي. په هر صورت د افغانستان د ژبپوهني د اطلس په بشپړېدو سره به د نوموړي کمېټې د عمومي اطلس د کار یوه لویه برخه هم تکمیل سي.
د (۱۳۴۲ل.) کال د قوس په میاشت کي دوه تنه روسي انتروپالوجستان، ښاغلی باکیموف د مسکو د پوهنتون د انترو پالوجۍ دموسسې آمر او ښاغلی چتیتسوف د نوموړي موسسې غړی کابل ته راغلل. دوی وروسته ترهغه چي یو لړ کنفرانسونه ئې د انسان د پیدایښت او د بشر د نژادونو په باره کي، د کابل او ننګرهار په پوهنتونونو کي ورکړل، د انتروپالوجۍ یو لابراتوار ئې هم د کابل پوهنتون د ادبیاتو پوهنځی ته هدیه کړ. نوموړی لابراتوار د افغانستان د ژبپوهني موسسې له څنګه نصب سو. که څه هم تر اوسه پوري د انترپالوجۍ په برخه کي په افغانستان کي مهم ګامونه نه دي اخستل سوي، خو قوي اُمید لرو چي په دې برخه کي هم په آینده کي ډېر علمي فعالیتونه وسي او د افغانستان د ژبپوهني د موسسې دا څانګه هم په حقیقي ډول سره خپله بڼه څرګنده کړي.
یو بل هدف د دې موسسې دا دئ، چي د هغو خارجي خلکو او علمي موسساتو له پاره چي غواړي د افغانستان د پښتو یا دري یا نورو ژبو په باره کي علمي تحقیقات او مطالعه وکړي، زمینه برابره کړي. په دې برخه کي د دې موسسې رابطه د امریکا دمتحده ایالاتو د یوې علمي موسسې سره، چي مرکز ئې د الینای په پوهنتون کي دئ او د ارتباطي تتبع (Institute of Communications Research) په نامه یادېږي، د یادوني وړ ده. هغه پوهان چي په نوموړې موسسه کي کار کوي، دا عقیده لري چي ژبه د هغې ژبي د ویونکو د کلتور هینداره ده او موږ کولای سو، چي د مختلفو ژبو د کلماتو د معنی ګانو د مقایسې په ترڅ کي د نوموړو ژبو د ویونکو کلتور تر ډېري اندازې پوري مقایسه او د هغوی مشابهاتونه او اختلافونه و لاس ته راولو. اوس نوموړې مؤسسه د افغانستان په شمول د (۲۲) مملکتو پر ژبو باندي کار کوي، چي په افغانستان کي د پښتو او دري په برخه کي د افغانستان د ژبپوهني موسسه مرسته ورسره کوي.
څنګه چي ژبني تحقیقات د یو ملت د تاریخ او ثقافت په پېژندلو کي مهمه برخه لري، موږ یقین لرو چي د افغانستان د ژبپوهني موسسه به په راتلونکې زمانه کي د افغانستان د کلتور او ثقافت په حصه کي ډېر مهم او قیمتي علمي موادو خلکو ته وړاندي کي او په دې لار کي به یو مهم علمي خدمت و خپل هیواد ته ترسره کړي.
څنګه چي دمخه مو اشاره وکړه، د ژبپوهني موسسې د افغانستان د ژبپوهني د اطلس له پاره د موادو د را ټولولو کار د (۱۳۴۱ل.) کال په پای کي (۱۴ / ۱۱ /۱۳۴۱ل.) شروع کړی دئ او د (۱۳۴۴ل.) کال تر پایه پوري ئې د هیواد په (۱۵۸) بېلو - بیلو سیمو کي علمي تحقیقات کړي او په نوموړو سیمو کي ئې په لاندي ډول د خلکو ژبي او لهجې ثبتي کړي دي:
1. پښتو په لاندي (۶۹) ځایونو کي ثبت سوې ده:
په ننګرهار کي:باندر، مرکی خېل، کامه، باسول، ګردی، لالپوره، نازیان، کټه پور، حصارک، چاریکار، پچیر.
په کنړ کي:دانګام، باډیل، څوکۍ، سرکاڼي، د پېچ دره،مزار دره.
په کابل کي:بګرامۍ، اکاخېل، پایتاو.
په پکتیا کي: خوست، څمکني، جاني خېل، احمد خېل، سیدکرم.
په کټواز کي: سړوبي، خیرکوټ، ور ژانه.
په غزني کي: اغوجان، اندړ، غورغورک.
په لغمان کي:عمرزائي، الینګار.
په وردګو کي:نازک خېل، شیخ اباد، ثمرخېل، عثماني خېل، امرخیل.
په چخانسور کي:دېشو.
په فراه کي: د فراه ښار، بالا بلوک، شین ډنډ، ګجګین، بکوا.
په کندهار کي: دکندهار ښار، کدنی، میوند.
په هلمند کي: نادعلي، ګرشک، کجکي.
په لوګر کي: سجاوڼ، دوران خېل، برکي برک، محمدآغه.
په پروان کي: بګرام، سرخی، شینوار.
په کندوز کي: چار دره، خان آباد.
په کاپیسا کي: نجراب.
په روزګان کي: د شالۍ ناوه،تیری.
په بادغیسات کي: مرغاب.
په سمنګان کي:د ګاړو کلی.
په بلخ کي: بوکه.
په جوزجان کي:خانقا.
په فاریاب کي:قیصار.
په هرات کي: کهسان، ګلران.
2. دري په لاندنیو (۵۳) ځایونو کي ثبت سوې ده:
په کابل کي: زنده بانان.
په غزني کي: دروازه، حکیم سنايي، قره باغ، جاغوري، مالستان، ناهور، لنګر.
په لغمان کي:ګومین.
په فراه کي: دفراه ښار، قلعه کا.
په کندهار کي: د توپخانې بازار.
په لوګر کي: محمدآغه، کلنګار،څرخ، خوشی.
په کندز کي: چاردره، سلیمان قل.
په پروان کي: خواجه سیاران، سالنګ، چاردهي، غوربند.
په سمنګان کي: پُل خمري، دره صوف.
په بلخ کي:دهدادي.
په جوزجان کي:شبرغان.
په فاریاب کي: د میمنې ښار، ګور زیوان.
په بغلان کي: دوشي، اندراب.
په هرات کي: دهرات ښار، انجیل، اوبه، زنده جان، معلومه، بادام تو، چشت شریف.
په کاپیسا کي: نجراب، بازارک، دشت ریوت.
په بامیانو کي: تګاب غار، فولادي، پای بوم، شهیدان، کهمرد، راقول، چمن، خاک دو، غرغري.
په غور کي:آهنګران، چشمه سکینه، پالیزک، چارسده.
په بادغیسات کي:قلعه نیازخان.
په چخانسور کي:ابراهیم آباد.
3. اورموړي(اورمړي؟): په لوګرکي:برکي برک.
4. تیرویا تیرائي:په ننګرهار کي: رودات.
5. سنګلیچي: په بدخشان کي:سنګلیچ، اسکتول.
6. براهوي: په چخانسور کي:عبدالاباد.
7. بلوڅي: په چخانسور کي:خواجه علي سفلی، چهار برجک، قریه الله داد خان، قریه سیخ سره.
8. مُنجي: په بدخشان کي:ښار، میان ده، تیلی.
9. مروي یا موري: په هرات کي: زنده جان.
10. مغلي: په هرات کي: اوبه.
11. روشاني: په بدخشان کي:پاجور.
12. شغني: په بدخشان کي:بهشار، شدوج، ارخت.
13. اشکاشمي: په بدخشان کي:زرخان.
14. واخي: په بدخشان کي: نزکت، پنجه، وزیت.
15. ازبکي: په کندز کي: حضرت امام، په سمنګان کي: سفید کوتل او په جوزجان کي: سرخک.
16. ترکمني: په کندز کي: قلعه ذال، په جوزجان کي: قرقین اوپه فاریاب کي: اندخوی.
17. پشه ئې: په کاپیسا کي: د پچغان درهاو په ننګرهار کي: دره نور.
18. پنجابي: په روزګان کي:تیری.
19. پراچي: په پروان کي:شتل او په کاپیسا کي: لوکاخېل، د غوت دره او د پچغان دره.
20. عربي: په بلخ کي: خوشحال آباد.
په پورتني ډول د افغانستان په (۱۵۸) بېلو - بېلو ځایونو کي د (۱۳۴۴ل.) کال تر پایه پوري د ژبنیو تحقیقاتو په لړ کي ژبي او لهجي ثبت سوي دي او دا تحقیقات دوام لري. هیله ده چي د راتلونکي کال تر پایه پوري د موادو د راټولولو کار و پای ته ورسیږي او په دې توګه د افغانستان د ژبپوهني د اطلس د خپرولو له پاره زمینه برابره سي.
* * *
ماخذونه:
1 – Allen Harold B. 1958 Applied English Linguistics, New York.
2 - Bloomfield, Leonard 1933, Language. New York.
3 - Gleason Henry A. Jr., 1955,An introduction to descriptive linguistics. New York.
4 - Hall, Robert A. Jr. 1960 Linguistics and your language. New York.
5 - Hockett Charles E. 1959, A course in modern linguistics, New York.
6- Nida, Eugene, 1949 Morphology. University of Michigan.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
د مصحح یادونه: د پوهندوی نور احمد شاکر دغه مقاله د وږمې مجلې، د نهم کال په (۵،۴ او۶- ۱۳۴۴کال) ګڼه کي چاپ سوې ده. بیا تر همدغه عنوان لاندي په یوه څه لنډیز د کابل مجلې د (۱۳۴۵ل.) کال په لومړۍ ګڼه کي چاپ سوې ده او وروسته بیا په یوه څه تغییر او لنډیز د (لهجوي اطلس) تر عنوان لاندي د پوهندوی نوراحمد شاکر په بل مستقل اثر (ژبنۍ څېړني) کي بیا خپره سوې ده. د مقالې هغه برخي چي په مجله کي نه لوستل کېدې او یا په چاپ کي نه وې راغلي، د مقالې د لنډیز څخه اصلاح سوې.

 

لوستنې: 3458

پښتو توري او د خان شهيد وړانديزونه

Details

څانګه: اورتوګرافي / املا او انشأ / لهجې

د خپرېدو نېټه: 03 ډسمبر 2019

ليکونکی: احمدولي اڅکزی

خان عبدالصمد خان اڅکزی چي په پښتنو کي د خان شهيد په نوم هم ياديږي، په زياته د خپلو سياسي افکارو او مبارزې له پاره زيات پېژندل سوی او معروف دی. خو د پښتو ژبي د پرمختګ او د پښتو ليکدود او املا په تړاو د هغه وړانديزونه او عملي کارونه په کافي اندازه خلکو ته نه دي معلوم او هغسي چي زما په فکر ارزي، نه دي مطرح سوي.

غواړم چي پر دې ټينګار وکړم چي د «وړانديز» او د «امرمطلق» تر منځ فرق ډېر روښان او څرګند دی. په داسي حال کي چي د پښتو د املا او انشا په تړاو زیات وختونه حتی غير مسئول او غير مسلکي کسان هم «مطلق امرونه» صادروي زما وړانديز دا دی چي د خان شهيد له خوا پر وړانديز سوو اصولو بايد غور و فکر او مسلکي بحث وسي.

په زياته د «و» په تړاو د خان شهيد پر وړانديز بايد غور و فکر وسي. په پښتو لغتونو مور (ادې)، سور (رنګ) او ولس کي درې بېل ږغونه په يو توري* يعني «و» سره ليکل کيږي. خو د خان شهيد وړانديز دا ؤ چي د بيلو يېګانو «ی، ې، ي، ئ، ۍ» په شان د «و» له پاره هم بايد درې بېل توري وکارول سي.

د دې تر څنګ د هغو تورو له پاره چي ساکن وي او نه خج لري او نه حرکت، د خان شهيد د وړانديز له مخي بايد پر سر يې يوه ځانګړې نخښه چي (۷) ته ورته ده، کښېښودل سي.

په کوټه کي عاليقدر او دروند استاد پروفيسور غني غنو صاحب نژدې خپل ټول کتابونه د خان شهيد له خوا د وړانديز سوي املا په مرسته ليکلي دي. خو د دغې املا سره ناآشنا او تجربه نه لرونکي کسان شکايت کوي چي د دغو متونو لوست ورته زښت ګران تماميږي او آن زيات وخت نه په پوهيږي. د بېلګي په توګه پروفيسور غنو صاحب د عبدالصمد پر ځای »اودل سمد« ليکي او په مطلقه توګه د ځانګړو عربي تورو لکه ث، ح، ذ او ورته نورو عربي تورو د کارولو څخه ډه ډه کوي. د دې تر څنګ پخپله د استاد غنو صاحب له پاره د دغو متونو چاپ ځکه د زښتو ستونزو سره مل وي، ځکه چي په کمپيوتر کي ورته اړيني آسانتياوي نه لري. نوموړی لومړی کتاب په کمپيوتر چاپوي او بيا په قلم توري اصلاح کوي او بيا يې د کتاب په شکل چاپ ته سپاري. ما نژدې لس کاله تر مخه د استاد غنو صاحب او د خان شهيد د وړانديز سوي املا او ليکدود د ليکلو له پاره ځانګړی پښتو فونټ/ليکبڼه او کيبورډ »لې اوټ« پروګرام جوړ کړی ؤ. البته دغه تخنيکي آسانتيا ښايي د نوو وينډوز سيسټمونو سره کار ورنکړي.

زه د پښتو ژبي د بنيادي شاګرد په حيث نه اړينه پوهه او نه اړينه تجربه لرم چي په داسي يو مغلق بحث کي په کافي اندازه رغنده برخه واخيستلای سم. البته د يو امي په توګه داسي فکر کوم چي د ژبو د کمپيوتري کېدو په پېر او عصر کي د پښتو پر ليکدود مسلکي بحث حتمي نه ده چي د لا نورو ستونزو زېږوونکی ثابت سي. په داسي حال کي چي قدرمن عاليقدر او فاضل استاد پوهاند دوکتور مجاور احمد زيار صاحب او د هغه پلويان د دې غوښتونکي دي چي يو وخت بايد پښتو توري په لاتيني تورو بدل سي، اکثريت نور افغان ليکوالان او ژبپوهان د دې پلويان دي چي د عربي تورو پر اساس جوړ سوي پښتو توري د پښتو او پښتنو د هويت برخه ګرځېدلي دي او بايد چي وساتل سي.

ښايي يوه منځنۍ لاره دا وي چي د عربي تورو پر اساس په شته پښتو الفبا کي داسي توري ور اضافه سي چي پښتو ليکدود يې په مرسته هم فونېټيک سي او هم يې «خپل اصلي هويت» پر ځای پاته سي. په دې تړاو ما د پښتو د الفبا/تورو له پاره يو داسي وړانديز چمتو کړی چي په مرسته يې پښتو بالکل هغسي ليکل کېدلای سي لکه تقريبا په IPA يا د فونېټيک نړيواله الفبا کي چي څوک تلفظ ته نژدې الفاظ ليکلای سي. د پښتو له پاره دغه الفبا پر زړو او څو نوو داسي تورو ولاړه ده چي له عربي تورو څخه سرچينه اخلي خو متغير دي. په دغه الفبا کي د بېلګي په توګه د خان شهيد له خوا د درو بيلو ږغونو له پاره د «و» درې بېل ګرافېمونه هم شامل دي. په راتلونکي کي به انشالله دغه الفبا د يو «وړانديز» په توګه ستاسو سره شريکه کړم.

د خان شهيد د ۴۶م تلين په مناسبت د قام له پاره د هغه و نه ستړي کېدونکو هلو ځلو او قربانيو ته د احترام او عقيدت سلام وړاندي کوم. روح دي يې ښاده وي.

احمدولي اڅکزی، د ۲۰۱۹ کال د دسمبر ۲مه نېټه

* په دغه ليکنه کي و «ګرافېم» ته هم د «توري» لغت کارول سوی دی 

لوستنې: 2642

• احمدولي اڅکزی
• املا او انشا
• اورتوګرافي
• خان عبدالصمد خان اڅکزی

ژبنيز سيکسيزم، پښتو، قرآن پاک ـ يو وړانديز

Details

څانګه: متن پوهنه

د خپرېدو نېټه: 25 اګست 2019

 ليکونکی: احمدولي اڅکزی

سيکسيزم څه شی دی؟

سيکسيزم د تبعيض هغه شکل ته ويل کيږي چي له مخي يې داسي طرز تفکر موجود واوسي چي ګواکي يو جنس په طبعي توګه تر بل جنس ښه او بهتره دی. که څه چي سيسکسيزم په بيلو ټولنو کي بېل اشکال، فورمونه او شدتونه لري خو دغه پدېده ښايي د نړۍ له تر ټولو زړو پديدو څخه يوه وي. دغه پديده د ژوند په بيلو برخو کي بېل شکلونه او شدتونه لرلای سي که هغه په قانون او دستور کي د حقونو او مکلفيتونو څرنګوالی وي او که د ژوند په نورو برخو کي د نارينه او ښځي وظايف او کردارونه وي.

ژبنيز سيکسيزم

دا چي ايا په يوه ټولنه کي سيکسيزم موجود دی او که نه او يا دا چي په يوه ټولنه کي سيکسيزم څومره ژوري ريښې لري، له ژبي څخه هم اټکل کيدلای سي. که په يوه ژبه کي د مېرمنو سره تړلي اکثره ژبنيز انځورونه، ضرب المثلونه او زيات تکرارېدونکي نقل قولونه منفي بڼه لري، نو دا پر دې دلالت کوي چي په دغه ژبه او د دغې ژبي په ويونکو کي سيکسيزم يا د مېرمنو په وړاندي تبعيض موجود دی.

دلته يوازي ښکنځل نه دي مطرح چي د يو انسان د جذباتو او احساساتو د ژوبل کولو له پاره د ژبنيز تاوتريخوالي د وسيلې يا وسلې په توګه کارول کيږي بلکه په مجموع کي د ژبي ټولې هغه برخي او توکي چي پکښي په ورځني ژوند کي د ښځي (يا نارینه) په هکله تبعيضي افکار ځای سوي وي مطرح وي. په تيوريتيکي توګه د نارينه يا مخنث جنس پر ضد هم تبعيضي ژبنيز توکي وجود لرلای سي. خو په عملي توګه په اکثرو ژبو کي د مېرمنو پر ضد داسي تبعيض زيات وي.

پښتو ژبه او سيکسيزم

زما په فکر چي په پښتو ژبه کي ګڼ شمېر داسي ژبنيز انځورونه او توکي سته چي پکښي د ښځو پر ضد ښکاره تبعيض موجود دی. د بېلګي په توګه کله چي يو نارينه ته وويل سي چي «بنګړي واچوه»، «پوړنی پر سر کړه»، «د ښځو په شان اوښکي توی کړه»، «نر يې که ښځه؟»، «نر سه»... نو ويونکی غواړي په دغو جملو د بل نارينه سپکاوی وکړي. نو «بنګړي اچول»، «پوړنی پر سر کول» او ورته کارونه منفي او د «شرم وړ» بلل کيږي.
د دې تر څنګ د «غيرت» لفظ يوه بله بېلګه ده چي په خپل ځان کي يو ډېر پراخ او وسيع لغت دی او د پښتنو د ژوند زياتو اړخونو ته ښکاره انځور بخښي. خو دغه لغت «غيرت» په پښتو ژبه کي زيات وختونه د استعمال پر وخت په مستقيمه يا غير مستقيمه توګه د ښځو سره د تبعيض لامل کيږي.

د بېلګي په توګه د يو نارينه مېرمنه د هغه «غيرت» بلله کيږي، خو عموما داسي ژبنيز انځورونه نه استعماليږي چي ګواکي نارينه هم د خپلې مېرمنې «غيرت» دی. که د ژبي دغه انځور او د «غيرت» لغت راواخلو، نو حتی هغه څوک چي په پښتنو کي يې ژوند نه وي کړی دې نتيجې ته رسېدلای سي چي د بېلګي په توګه که د يو نارينه «غيرت» يعني ښځه بل نارينه ته په شهوت وګوري نو د نارينه «غيرت» مجروح کيږي. خو که سرچپه يو نارينه ټوله ورځ سپيني سترګي په پرديو مېرمنو پسي په شهوت سره ګوري نو د خپلې مېرمني د «غيرت» د مجروح کېدلو فکر نه ده ته دريږي او نه هم بل چا ته. داسي ګڼ شمېر نوري بيلګي سته چي يادول به يې د دغې لنډي مقالې او وړانديز چوکاټ مات کړي.

فيمينيزم او ژبنيز سيکسيزم

په لوېديځ کي د فيمينيزم يا د مېرمنو د حقونو له پاره مبارزه د دې لامل سوې چي په زياته د شلمي مېلادي پيړۍ په دويمه برخه کي په يو شمېر لوېديځو ژبو کي داسي تغيرات رامنځ ته سي چي پکښي سيکسيستي توکي تر يوې اندازې اصلاح سي. د بېلګي په توګه په آلماني ژبه کي پخوا په متونو کي مېرمنې د نارينه ؤ په څېر نه مخاطبي کېدلې او اکثره وختونه صرف د لغتونو نارينه بڼي استعمالېدلې، لکه «په آلمان کي د محصلينو (طالبانو) شمېر لس سلنه زيات سوی دی.» اوس عموما همدغه جمله داسي درسته بلل کيږي چي څوک وليکي: «په آلمان کي د نرينه او ښځينه محصلينو (طالبانو او طالباتو) شمېر لس سلنه زيات سوی دی.» خو د اصلاح دغه پروسه لا تر اوسه نه ده بشپړه سوې او نه هم په لوېديځو ټولنو کي د مېرمنو په وړاندي تبعيض په عمل کي په بشپړه توګه ليري سوی دی.

داسي څېړني سته چي دې پايلي ته رسېدلي چي د سيکسيستي ژنبنيزو انځورونو د کمېدو سره د جنسي تبعيض په هکله پوهاوی او احساس زياتېدلای سي او په همدې توګه برعکس هم د جنسي تبعيض د کمېدلو سره سيکسيستي ژبنيز انځورونه هم اصلاح کيږي.

اسلامي فيمينيزم

که څه چي د نورو پديدو او مفکورو په شان فيمينيزم هم څو ډولونه او بېلې بڼي لري او حتی د نارينه ؤ سره د تبعيض او توندلاريتوب تمايلونه هم لرلای سي، خو په مجموع کي دغه فکر هره ټولنه د خپلو امکاناتو په چوکاټ کي د اصلاح له پاره هم کارولای سي. د بېلګې په توګه اوس په نړۍ کي د داسي مسلمانو مېرمنو له خوا بعضي حرکتونه رامنځ ته سوي چي ورته په لوړه کچه پر خپل دين د ولاړو او په اصطلاح ټينګو مسلمانانو په سترګه کتل کيږي.

دغه مېرمني چي پکښي اکثره يې نه يوازي حجاب کوي بلکه ځان ټولو اسلامي عقايدو ته ژمن بولي، غواړي د «اسلامي فيمينيزم» له لاري نه يوازي ځان ته هغه حقونه واخلي چي د اسلام دين ورکړي بلکه دغه مېرمني د غيراسلامي دولتونو له خوا د مسلمانو مېرمنو د حقونو د نقض پر ضد هم مبارزه کوي. د بېلګي په توګه د دې پر ضد چي په بعضو لوېديځو هيوادونو کي پر حجاب بنديزونه لګول سوي دي.

د يادولو وړ ده چي بعضي اسلام ضد مېرمنې هم د اسلامي فيمينيزم تر چتر لاندي خپل داسي فعاليتونه کوي چي ورته مسلمانې مېرمنې د اصلاح غوښتونکو نه بلکه د تخريب کوونکو په سترګه ګوري.

قرآني ژبه، د ژبنيز جنسيتي مساواتو تر ټولو ښه او زړه بېلګه

د سيکسيستي ژبي هغه تغير او هغه اصلاح ته رسېدل لا اوږد مزل په مخ کي لري، کوم چي لويديځو فيمينيستانو د ځان له پاره يو هدف ټاکلی دی. يعني د دغو لوېديځو ژبو د سيکسيستي بڼي تغير به لا زيات وخت په بر کي ونيسي. خو له بل اړخه يوه داسي ژبه او بېلګه هم سته چي تقريبا څوارلس سوه کاله مخکي لا موجوده وه او پکښي په لوړه اندازه او عالي ترين کېفيت سره د جنسي مساواتو ژبه کارول سوې ده: دا ښکلې بېلګه د قرآن پاک ژبه ده.

د دې له پاره چي څوک د مسلمانانو په مقدس کتاب کي د نارينه ؤ او ښځينه ؤ له پاره له مساواتو ډکه ښکلې ژبه او بيلګي پيدا کړي، اړينه نه ده چي څوک دي د قرآن پاک کارپوه واوسي. حتی داسي يو کس چي صرف تر يوې اندازې د عربي (قرآني) ژبي سره بلد واوسي او حتی مسلمان لا هم نه وي، نو بيا به هم ډېر ژر په قرآن پاک کي داسي بيلګي پيدا کړي چي ښايي لوېديځي فيمينيستانې يې په خوب لا هم نه سي ليدلای. له ګڼ شمېر بيلګو څخه صرف يوه بېلګه:

إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِينَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِينَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِينَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِينَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِينَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِينَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيرًا وَالذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا - 33:35

کشاف پښتو ژباړه ( منبع: www.islamlcom.com):
بېشكه مسلمان نارينه او مسلمانې ښځې ، مؤمنان نارينه او مؤمنې ښځې، امر منونكي نارينه او امر منونكې ښځې ، ريښتيني نارينه او ريښتونې ښځې ، صبر كوونكي نارينه او صبر كوونكې ښځې ، د الله په وړاندې سرټيټوونكي نارينه او سرټيټوونكې ښځې ، صدقه وركوونكي نارينه او صدقه وركوونكې ښځې ، روژتيان نارينه او روژ تيانې ښځې ، د خپلو شرمځايونو ساتونكي نارينه او ساتونكې ښځي دالله ډېرډېر يادوونكي نارينه اودالله يادوونكې ښځې ، دا (لس واړه ډوله) خلك هغه كسان دي چې الله د هغو لپاره بښنه او لوي اجر تهيه كړي دى.

په دغه آيت مبارک کي د لسو لغتونو هم نرينه او هم ښځينه بڼې راغلي دي. که حتی څوک مسلمان نه وي نو کولای سي چي صرف د دغه آيت مبارک څخه تر زياتي اندازې اخذ او اټکل وکړي چي ولي دلته صرف د نارينه بڼي په کارولو سره اکتفا نه ده سوې چي په هغه صورت کي به هم ښايي مفهوم رسېدلی وای. خو دا چي پاک الله ج په یو آيت کي په پرله پسې توګه د لسو لغتونو نرينه او ښځينه بڼي فرمايلي دي دا يو ډېر لا لوی او هسک مفهوم لري.

فکر کوم چي که بعضي هغه لوېديځي معقولې فيمينستانې چي د اسلام (اصلي اصولو) او ځايي کلتور (منفي پديدې چي ورته په ناحقه د اسلامي اصولو نوم يا رنګ ورکول کيږي) تر منځ فرق کولای سي، صرف دغه مبارک آيت ولولي او په پوه سي، نو په لوی احتمال به مسلمانانې سي.

وړانديز او هيله

که څه چي زما په افغانستان او پاکستان کي د تحصيلي ساحو او موضوعاتو سره سروکار نسته، خو زيات وختونه لولم او اورم چي اکثره تحصيلي او علمي څېړني لکه د ماسترۍ او دوکتورا موضوعات تر زياتي اندازې تکراري يا ورته بڼه لري.

له بده مرغه ما تر اوسه داسي کومه مفصله علمي ليکنه يا څېړنه نه ده ليدلې چي په پښتو ژبه کي يې سيکسيستي توکي مطالعه او ارزولي وي. په همدې شان مي پر ياده موضوع د قرآن پاک مطالعه او په پښتو ژبه د هغه ارزونه هم نه ده تر سترګو سوې.

هغه ځوانان او پيغلي چي په اړونده ډګرونو (ژبپوهنه، ادبياتو، انتروپولوژي، شريعياتو...) کي تحصيل کوي، ورته وړانديز کوم چي د ژبنيز سيکسيزم د ساحې سره تړلو موضوعاتو پسي وګرځي او د خپلو تحصيلي او علمي څېړنو موضوع يې وګرځوي.

احمدولي اڅکزی، د ۲۰۱۹ کال د اګست ۲۴مه نېټه، بون

لوستنې: 2327

• احمدولي اڅکزی
• متن پوهنه
• قرآن پاک

FAQ (in Pashto)

Details

څانګه: قاموسونه مطالب

د خپرېدو نېټه: 06 جولای 2019

  زياتره وخت د دوستانو سوالونه او غوښتني تکراري او زما جوابونه هم تکراري وي. د وخت سپمولو له پاره دغه پوښتني چي په انګريزي کي ورته Frequently Asked Questions ويل کيږي، دلته وړاندي کوم. که تاسو پوښتنه کړې او درته د دغه ليکني لينک درلېږل سوی وي نو په لوی احتمال به په لاندي پوښتنو کي ستاسو پوښتنه هم خامخا جواب سوې وي. اول لاندي پوښتني ولولئ که پوښتنه هغه وي چي ستاسو په زړه ده، بيا يې جواب هم ولولئ.

لوستنې: 4925

• قاموسونه اعلانونه
• احمدولي اڅکزی
• FAQ

عصمت څاروان

Details

څانګه: پښتانه ليکوال

د خپرېدو نېټه: 26 جون 2019

نوميالی ليکوال: عصمت څاروان

عصمت څاروان (په انگرېزي: Esmat Sarwan) يو افغان خبريال، ژباړن، ليکوال او سيندکښونکی دی. نوموړی د آزادۍ راډيو د پښتو څانگې د خبريال او وياند په توگه دنده پرمخ بيايي. 

عصمت څاروان (په انگرېزي: Esmat Sarwan) يو افغان خبريال، ژباړن، ليکوال او سيندکښونکی دی. نوموړی د آزادۍ راډيو د پښتو څانگې د خبريال او وياند په توگه دنده پرمخ بيايي.

مخينه
عصمت الله څاروان د کندز ولايت په چهاردرې ولسوالۍ کې زېږېدلی دی. نوموړی د افغان ليکوال او شاعر، محمد صديق پسرلي زوى، د بي بي سي خبريال او کيسه ليکونکو اېمل پسرلي، اجمل پسرلي او د کره کتونکي او ادبپوه اسدالله غضنفر ورور دی. هغه زيات وخت په ايران، کابل او اروپا کې تېر کړى دى.

زده کړې
څاروان خپلې لومړنۍ زده کړې د کندز په ولايت کې کړي دي، دوولسم ټولگی يې د کابل له غازي لېسې او د ليسانس سند يې د پېښور له پوهنتونه ترلاسه کړی دی. په ژورناليزم کې ماسټري لري.

دندې
عصمت الله څاروان ډېر کلونه په پېښور کې په هېواد اوونيزه کې د مرستيال چلوونکي دنده ترسره کړه ، ورپسې يې د ايران په تهران راډيو کې کار کاوۀ. اوس د چېک جمهوريت په پلازمېنه پراگ کې له ازادي راديو سره په کار بوخت دی .

فرهنگي فعاليت
ښاغلي څاروان ډيرې ژباړې کړي او گن شمير کتابونه يې چاپ شوي دي . د دوی انگليسي پښتو جيبي ډکشنري چې په ١٩٩٠ کال کې په لومړي ځل چاپ شوې وه تر اوسه څو ځلې په بيا بيا چاپ شوې ده . دغه راز ځينې کيسې او د انگريزي ژبلوست کتابونه يې په پېښور کې چاپ شوي دي . دوی د نژدې ١٠٠ زرو انگريزي پښتو پر ډکشنرۍ هم کار بشپړ کړی چې لا چاپ شوې نه ده . ښاغلي څاروان يو ناول هم له انگريزي پښتو ته ژباړلی چې په لنډ وخت کې چاپيدونکی دی .

چاپ شوي اثار
انگليسي پښتو جيبي ډکشنري
نوی ميتود ، انگليسي گرامر
انگليسي معلم
د لقمان حکيم کيسې
د بهلول دانا کيسې
خطونه سرخطونه
پښتو اينډ انگليش فريز بوک ( انگليسي ژبه نيويارک چاپ )
دري انگليسي فريز بوک ( انگليسي ژبه په نيويارک کې چاپ )
د ژورناليزم قاموس

د مطلب منبع.:

د بيوګرافۍ منبع/ليکونکی:  پښتو ويکيپېډيا ۲۰۱۳

لوستنې: 2891

• قاموس ليکونکي
• چاپي قاموسونه
• پر قاموسونه ټکی کام آنلاين قاموسونه
• بيوګرافي

استاد هونګسای

Details

څانګه: تذکرې

د خپرېدو نېټه: 26 جون 2019

۷۶ کلن چي هونګسای له زرګونو په لاس لیکل شویو پانو سره دفتر ته راننوت او یوازې یوه خبره یي وکړه: “زما کار بشپړ شو.”

لوستنې: 2853

• قاموس ليکونکي
• چاپي قاموسونه
• تذکره
• ختيځپوه

Legal Statements حقوقي یاداښتونه

Details

څانګه: نور مطالب

د خپرېدو نېټه: 23 جون 2019

PRIVACY STATEMENT

Your privacy is important to Qamosona.com.  This privacy statement provides information about the personal information that Qamosona.com collects, and the ways in which Qamosona.com uses that personal information.

Credit

This document was created using a Contractology template available at http://www.freenetlaw.com.

 Personal information collection

 Qamosona.com may collect and use the following kinds of personal information: 

  information about your use of this website (including search queries)

 Using personal information

 Qamosona.com may use your personal information to: 

  administer this website

 Where Qamosona.com discloses your personal information to its agents or sub-contractors for these purposes, the agent or sub-contractor in question will be obligated to use that personal information in accordance with the terms of this privacy statement. 

 In addition to the disclosures reasonably necessary for the purposes identified elsewhere above, Qamosona.com may disclose your personal information to the extent that it is required to do so by law, in connection with any legal proceedings or prospective legal proceedings, and in order to establish, exercise or defend its legal rights.

 Securing your data

 Qamosona.com will take reasonable technical and organisational precautions to prevent the loss, misuse or alteration of your personal information. 

 Cross-border data transfers

 Information that Qamosona.com collects may be stored and processed in and transferred between any of the countries in which Qamosona.com operates to enable the use of the information in accordance with this privacy policy.

 You agree to such cross-border transfers of personal information.

 Updating this statement

 Qamosona.com may update this privacy policy by posting a new version on this website.  

 You should check this page occasionally to ensure you are familiar with any changes.  

 Other websites

 This website contains links to other websites.  

 Qamosona.com is not responsible for the privacy policies or practices of any third party.

 Contact Qamosona.com

 If you have any questions about this privacy policy or Qamosona.com’s treatment of your personal information, please write:

  by message through our contact form.

 WEBSITE TERMS AND CONDITIONS

 Credit

 This document was created using a Contractology template available at http://www.freenetlaw.com.

 Introduction

 These terms and conditions govern your use of this website; by using this website, you accept these terms and conditions in full.   If you disagree with these terms and conditions or any part of these terms and conditions, you must not use this website. 

This website uses cookies.  By using this website and agreeing to these terms and conditions, you consent to our Qamosona.com's use of cookies in accordance with the terms of Qamosona.com's privacy policy and cookies policy.

License to use website

Unless otherwise stated, Qamosona.com and its licensors own the intellectual property rights in the website and material on the website.  Subject to the license below, all these intellectual property rights are reserved.

You may view, download for caching purposes only, and print pages from the website for your own personal use, subject to the restrictions set out below and elsewhere in these terms and conditions.  

 

You must not:

 • republish material from this website (including republication on another website)

• sell, rent or sub-license material from the website

• reproduce, duplicate, copy or otherwise exploit material on this website for a commercial purpose

• redistribute material from this website

 Acceptable use

 You must not use this website in any way that causes, or may cause, damage to the website or impairment of the availability or accessibility of the website; or in any way which is unlawful, illegal, fraudulent or harmful, or in connection with any unlawful, illegal, fraudulent or harmful purpose or activity.

 You must not use this website to copy, store, host, transmit, send, use, publish or distribute any material which consists of (or is linked to) any spyware, computer virus, Trojan horse, worm, keystroke logger, rootkit or other malicious computer software.

 You must not conduct any systematic or automated data collection activities (including without limitation scraping, data mining, data extraction and data harvesting) on or in relation to this website without Qamosona.com's express written consent.

 You must not use this website to transmit or send unsolicited commercial communications.

 You must not use this website for any purposes related to marketing without Qamosona.com's express written consent.

 Restricted access

 Access to certain areas of this website is restricted.]  Qamosona.com reserves the right to restrict access to [other] areas of this website, or indeed this entire website, at Qamosona.com's discretion.

 If Qamosona.com provides you with a user ID and password to enable you to access restricted areas of this website or other content or services, you must ensure that the user ID and password are kept confidential.  

 Qamosona.com may disable your user ID and password in Qamosona.com's sole discretion without notice or explanation.

 

User content

In these terms and conditions, “your user content” means material (including without limitation text, images, audio material, video material and audio-visual material) that you submit to this website, for whatever purpose.

 You grant to Qamosona.com a worldwide, irrevocable, non-exclusive, royalty-free license to use, reproduce, adapt, publish, translate and distribute your user content in any existing or future media.  You also grant to Qamosona.com the right to sub-license these rights, and the right to bring an action for infringement of these rights.

Your user content must not be illegal or unlawful, must not infringe any third party's legal rights, and must not be capable of giving rise to legal action whether against you or Qamosona.com or a third party (in each case under any applicable law).  

 You must not submit any user content to the website that is or has ever been the subject of any threatened or actual legal proceedings or other similar complaint.

 Qamosona.com reserves the right to edit or remove any material submitted to this website, or stored on Qamosona.com's servers, or hosted or published upon this website.

 [Notwithstanding Qamosona.com's rights under these terms and conditions in relation to user content, Qamosona.com does not undertake to monitor the submission of such content to, or the publication of such content on, this website.]

 No warranties

 This website is provided “as is” without any representations or warranties, express or implied.  Qamosona.com makes no representations or warranties in relation to this website or the information and materials provided on this website.  

 Without prejudice to the generality of the foregoing paragraph, Qamosona.com does not warrant that:

  this website will be constantly available, or available at all; or

 the information on this website is complete, true, accurate or non-misleading.

 Nothing on this website constitutes, or is meant to constitute, advice of any kind.  [If you require advice in relation to any [legal, financial or medical] matter you should consult an appropriate professional.]

Limitations of liability

Qamosona.com will not be liable to you (whether under the law of contact, the law of torts or otherwise) in relation to the contents of, or use of, or otherwise in connection with, this website:

 for any indirect, special or consequential loss; or

 for any business losses, loss of revenue, income, profits or anticipated savings, loss of contracts or business relationships, loss of reputation or goodwill, or loss or corruption of information or data.

 These limitations of liability apply even if Qamosona.com has been expressly advised of the potential loss.

 Exceptions

 Nothing in this website disclaimer will exclude or limit any warranty implied by law that it would be unlawful to exclude or limit; and nothing in this website disclaimer will exclude or limit Qamosona.com's liability in respect of any:

  death or personal injury caused by Qamosona.com's negligence;

 fraud or fraudulent misrepresentation on the part of Qamosona.com; or

 matter which it would be illegal or unlawful for Qamosona.com to exclude or limit, or to attempt or purport to exclude or limit, its liability. 

 Reasonableness

By using this website, you agree that the exclusions and limitations of liability set out in this website disclaimer are reasonable.  

 If you do not think they are reasonable, you must not use this website.

 Other parties

 You accept that, as a limited liability entity, Qamosona.com has an interest in limiting the personal liability of its officers and employees.  You agree that you will not bring any claim personally against Qamosona.com's officers or employees in respect of any losses you suffer in connection with the website.

 Without prejudice to the foregoing paragraph, you agree that the limitations of warranties and liability set out in this website disclaimer will protect Qamosona.com's officers, employees, agents, subsidiaries, successors, assigns and sub-contractors as well as Qamosona.com. 

 Unenforceable provisions

 If any provision of this website disclaimer is, or is found to be, unenforceable under applicable law, that will not affect the enforceability of the other provisions of this website disclaimer.

 Indemnity

 You hereby indemnify Qamosona.com and undertake to keep Qamosona.com indemnified against any losses, damages, costs, liabilities and expenses (including without limitation legal expenses and any amounts paid by Qamosona.com to a third party in settlement of a claim or dispute on the advice of Qamosona.com's legal advisers) incurred or suffered by Qamosona.com arising out of any breach by you of any provision of these terms and conditions, or arising out of any claim that you have breached any provision of these terms and conditions.

 Breaches of these terms and conditions

 Without prejudice to Qamosona.com's other rights under these terms and conditions, if you breach these terms and conditions in any way, Qamosona.com may take such action as Qamosona.com deems appropriate to deal with the breach, including suspending your access to the website, prohibiting you from accessing the website, blocking computers using your IP address from accessing the website, contacting your internet service provider to request that they block your access to the website and/or bringing court proceedings against you.

Variation

 Qamosona.com may revise these terms and conditions from time-to-time.  Revised terms and conditions will apply to the use of this website from the date of the publication of the revised terms and conditions on this website.  Please check this page regularly to ensure you are familiar with the current version.

 Assignment

 Qamosona.com may transfer, sub-contract or otherwise deal with Qamosona.com's rights and/or obligations under these terms and conditions without notifying you or obtaining your consent.

 You may not transfer, sub-contract or otherwise deal with your rights and/or obligations under these terms and conditions.  

 Severability

 If a provision of these terms and conditions is determined by any court or other competent authority to be unlawful and/or unenforceable, the other provisions will continue in effect.  If any unlawful and/or unenforceable provision would be lawful or enforceable if part of it were deleted, that part will be deemed to be deleted, and the rest of the provision will continue in effect. 

Entire agreement

 These terms and conditions  constitute the entire agreement between you and Qamosona.com in relation to your use of this website, and supersede all previous agreements in respect of your use of this website.

 Law and jurisdiction

 These terms and conditions will be governed by and construed in accordance with German Law, and any disputes relating to these terms and conditions will be subject to the [non-]exclusive jurisdiction of the courts of Germany.

 Ownership and Adress

Qamosona.com is owned by

Ahmad Wali Achakzai
Franz-Lohe-Straße 3

53129 Bonn
Germany

You can contact Qamosona.com by email to info8qamosona.com.

 

 Copyright © 2002 Qamoson.com All Rights Reserved.

Any Website can link to us or use our webpage as Iframe but only if it is non-commercial, non-military, non-intellligence, non-violent and non-profit Website. We request you to send us your name, email-adress and your Project URL if you are linking to us or if you are using our Webpage as Iframe. It is not permitted to save or chache queries or any query results from our Website on any electronic and non electronic device or System. We reserve the right to change this policy any time we decide to. Everyone except those who work for military or any intelligence agency may use our free online dictionary services. No part of this website or its content may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, caching and recording, or by any information storage and retrieval system, without the prior written permission of Qamoson.com owned by Ahmad Wali Achakzai.

لوستنې: 1449

ډاکټر عبدالحميد بهيج عثماني

Details

څانګه: پښتانه ليکوال

د خپرېدو نېټه: 22 جون 2019

نوميالی ليکوال: ډاکټر عبدالحميد بهيج عثماني 

ډاکټر عبدالحميد بهيج (په انگرېزي: Abdul Hamid Bahij) يو افغان طبيب، ليکوال، ژباړونکی او قاموس ليکونکی دی.
مخينه
عبدالحميد بهيج عثماني د غلام حبيب ځوی او د خوشدل لمسی دی. نوموړی د ۱۳۵۷ ل. کال د کب په ۱۵مه نېټه د وردگو ولايت د جغتو ولسوالۍ په بېدمشک کلي کې زېږېدلی دی.

زده کړې
نوموړي خپلې لومړنۍ او منځوۍ زده کړې د پاکستان په هېواد، پېښور کې سر ته رسولي. بيا لوړې زده کړې يې د کابل پوهنتون د طب په فاکولته کې سر ته رسوي او له همدغه پوهنځي نه په ۱۳۸۵ ل. کال کې بری راوتلی. دم مهال د گوېته په انستيتيوت کې د آلماني ژبې زدکړيال دی.

چاپ شوي آثار
تر اوسه ۱۴ کتابونه ليکلي چې له هغه ډلې څخه يواځې د چاپ شو نومونه په دې توگه دي:

بهيج طبي سيند ( Bahij’s Medical Dictionary) :په ۲۰۰۰ ټوکه کې چاپ شوی طبی قاموس دی چې متن یې څه د پاسه ۱۲۰۰ مخونه لري .
بهيج سياسي قاموس ( Bahij’s Political Dictionary) : په ۱۰۰۰ ټوکه کې چاپ شوی قاموس دي چې ۴۱۱ مخونه لري او د افغانستان د کولتور وزارت له اړخه د هیواد د خپلواکې د ۸۷ مې کليزې په وياړ په ترسره شوی کانکور کې د ادبي او فرهنگي څیړنو په برخه کې لومړۍ جایزه ترلاسه کړه .
انگلیسی ـ پښتو فلسفي قاموس ( English - Pashto Philosophical Dictionary ) : په ۱۰۰۰ ټوکونو کې چاپ شوی سیند دی چې ۳۲۲ مخونه لري او په ۱۳۸۴ لمریز کال کې دهیواد د خپلواکۍ د ۸۶ مې کلیزې په ویاړ دفرهنگ او کلتور دوزارت له اړخه په جوړ شوي ادبي کانکور کې د څېړنې په برخه کې لومړۍ جایزه وگټله .
طبي ترمنیولوژي ( Medical Terminology) : په ۱۰۰۰ ټوکونو کې چاپ شوې طبي نومونپوهنه ده چې۳۶۰ مخونه لري .
د باران په ژبه : د جبران خلیل جبران د غوره ویناو غورچاڼ دی چې په ۱۰۰۰ ټوکونو کې چاپ شوی دی .
د دولسم ټولگي له پاره د ریاضي دتمرینونو حل
د یولسم ټولگي له پاره د مثلثات دتمرینونو حل
د یولسم ټولگی له پاره د ریاضي دتمرینونو حل
بهیج پښتوـ انگليسي قاموس (Bahij’s Pashto-English Dictionary)
بهیج انگلیسي ـ پښتو سیند
د باران په ژبه ــ دجبران خلیل جبران دغوره ویناوو غورچاڼ ــ
د کابل طبي پوهنتون د ۱۳۸۶ل کال دفارغانو یادښتی
نبوي خویونه ، ژباړه

ناچاپه آثار
د تذکرة الاولیا ، پښتو ژباړه ، د شیخ فریدالدین عطار لیکنه ، (۱۴۰۰)مخه
د حیأ العلوم ، پښتو ژباړه ، د امام محمدغزالي لیکنه ، ۴ ټوکه ، شاوخوا(۵۰۰۰) مخه
د کیمای سعادت ، پښتو ژباړه ، دامام محمدغزالي لیکنه ، شاوخوا (۱۸۰۰ ) مخه
د جبران خلیل جبران کلیات ، پښتو ژباړه ، شاوخوا (۱۶۰۰ )مخه
طبي فزیولوژي ، پښتو ژباړه ، دویلیام اف گانونگ لیکنه ، ( ۱۹۰۰ ) مخه
مینه ناک لیکونه ، ژباړه او خپل (۲۰۰ ) مخه
د هغه تر سیوري لاندې ، پښتو ژباړه ، د جې پې واسواني لیکنه ، ( ۱۸۰) مخونه
د «بهیج پارسي ـ پښتو سیند» لیکنه چې شاوخوا ۴ ټوکه دی او (۱۰۰۰۰۰ ) ويي به ولري.

د بيوګرافۍ منبع/ليکونکی: پښتو ويکيپېډيا ۲۰۱۳

لوستنې: 4859

• قاموس ليکونکي
• بيوګرافي

ښوونيزه ويډيو: قاموسونه ټکی کام وېبپاڼه څنګه استعمالولای سئ

Details

څانګه: قاموسونه ټکی کام اعلانونه

د خپرېدو نېټه: 22 جون 2019

که غواړئ چي د قاموسونه ټکی کام پاڼي څخه د کار اخيستلو لاره زده کړئ، نو لطفا دغه ويډيو وګورئ

لوستنې: 3246

• پر قاموسونه ټکی کام آنلاين قاموسونه
• ويډيو

اسلانوف او ۲ نور روسي پښتو قاموسونه آنلاين سول

Details

څانګه: قاموسونه ټکی کام اعلانونه

د خپرېدو نېټه: 28 اګست 2015

د قاموسونه ټکی کام د اسلانوف پښتو روسي قاموس په شمول درې روسي قاموسونه آنلاين کړل.

لوستنې: 3676

• قاموسونه اعلانونه
• کتابونه
• پر قاموسونه ټکی کام آنلاين قاموسونه

د هالنډي پښتو لومړی او نوښتګر قاموس بشپړ او آنلاين سو

Details

څانګه: قاموسونه ټکی کام اعلانونه

د خپرېدو نېټه: 24 اګست 2015

د قاموسونه ټکی کام چي د آنلاين استعمال له پاره د وړيا پښتو قاموسونو (ډکشنريانو/ سيندونو) پروژه ده د پښتو ژبي مينه والو ته يو نوی زيری ورکوي.

لوستنې: 3936

• قاموسونه اعلانونه
• پر قاموسونه ټکی کام آنلاين قاموسونه

د استاد محمد سرور وکيلي قاموس آنلاين سو

Details

څانګه: قاموسونه مطالب

د خپرېدو نېټه: 24 جولای 2013

 قاموسونه ټکی کام خبر ورکوي چي د لوی اختر په مبارکه ورځ يې د دروند او قدرمن افغان ليکوال استاد محمد سرور وکيلي پښتو پښتو قاموس « پښتو ګړښود» آنلاين کړی دی. د ښاغلي استاد وکيلي صاحب پدغه قاموس کي تر شپږ زرو ځخه زيات کره پښتو لغتونه او د هغوی معادل لغتونه ليکل سوي دي. دغه قاموس چي څو اونۍ تر مخه د چاپ څخه راووتی اوس په وړيا توګه د کارونې لپاره د قاموسونه کام پر وېبپاڼه خپور سوی دی.

 

د پښتو ژبي مينه وال کولای سي چي د نوموړي قاموس تر څنګ 57 نور پښتو قاموسونه هم په وړيا توګه د قاموسونه ټکی کام پر وېبپاڼه وکاروي. پدغه وېبپاڼه کي څوک کولای سي چي هغه لغت ټايپ کړي چي معنا يې لټوي. د لټون د کلۍ وهلو وروسته په سمدلاسه توګه کارؤنکي ته د بيلو پښتو قاموسونو څخه د دغه لغت بېلابېلي معناوي ښودل کيږي.

 

د قاموسونه ټکی کام وېبپاڼي کارونه گڼ شمېر کتونکو ته مشکله بريښي او يو شمېر کسان حتی د دويم ځل لپاره دغي پاڼي ته نه ورځي ولي چي کارونه يې نده زده. د دغې ستونزې د هوارۍ لپاره په قاموسونه ټکی کام کي يوه ښوونيزه ويډيو ځای پر ځای سوېده چي پکښي تشريح سوي چي څوک دغه وېبپاڼه څنگه کارولای سي. په قاموسونه ټکی کام کي د پښتو ژبي زياتره مهمه قاموسونه پراته دي چي هر انټرنټ لرونکی ورڅخه په ډېره آساني گټه اخيستلای سي. پداسي توگه چي په يوه چاپي قاموس کي د يوه لغت د معنا لټون ښايي څو دقيقې وخت ونيسي، په قاموسونه کي د يوې سانيې په اوږدو کي څوک د پښتو ټول مهم قاموسونه د معنا لپاره لټولای سي. هيله ده چي هغه کسان چي دغه وېبپاڼه نه پېژني د ليکنې په پای کي ځای پر ځای سوي لينک له لاري دغې وېبپاڼي ته ولاړ سي او هلته ځای پر ځای سوې ښوونيزه ويډيو وگوري.

 

د قاموسونه ټکی کام پروژه د دغه خبرتيا له لاري خپلو ټولو هيوادوالو ته د لوی اختر مبارکي هم وايي.

 

قاموسونه ټکی کام

www.qamosona.com

2013-07-24 

لوستنې: 2590

• قاموسونه اعلانونه
• قاموس ليکونکي
• پر قاموسونه ټکی کام آنلاين قاموسونه

د طب لپاره د ځانګړو قاموسونو تشه

Details

څانګه: د لوستونکو پيغامونه

د خپرېدو نېټه: 24 جولای 2013

د قاموسونه ټکی کام محترمو مسؤلينو ته سلامونه نيکي هيلي او احترامات وړاندي کوم.

لوستنې: 4117

• د لوستونکو پيغامونه

قاموسونه ټکی کام ـ د پښتو قاموسونو آنلاين پروژه

Details

څانګه: قاموس ليکونکي

د خپرېدو نېټه: 24 جولای 2013

قاموسونه يا (qamosona.com) د انټرنټ پر مټ د پښتو دوه ژبنيو سيندونو يوه پروژه ده. د دغې پروژې موخه د پښتو د چاپ شويو سيندونو راټولېدنه او په ګڼياليزه يا ډېجېټال بڼه خپرونه ده. دم مهال دا پروژه په پښتو ژبه ۵۰ چاپ شوي او ناچاپه سيندونه پرليکه کړي او همداراز يې د پښتو ژبې د ۱۰۰۰۰ لنډيو يو توکبنسټ پرليکه کړی.

لوستنې: 7880

• قاموس ليکونکي
• چاپي قاموسونه
• کتابونه
• پر قاموسونه ټکی کام آنلاين قاموسونه

پښتو روسي قاموس - اسلانوف

Details

څانګه: چاپي قاموسونه

د خپرېدو نېټه: 24 جولای 2013

ليکوال: اسلانوف

لوستنې: 6422

• چاپي قاموسونه
• کتابونه
• پر قاموسونه ټکی کام آنلاين قاموسونه