"د څېړني مېخانې ته په خېر راغلې" ـ منظوم ليک

څانګه: ژباړه

د خپرېدو نېټه: 10 اګست 2020

 "د څېړني مېخانې ته په خېر راغلې" ـ منظوم ليک

ليکونکی: ډاکټر عبدالرؤف رفيقي

په اګست۲۰۱۲ کي مي د "پښتانه شعرا "د پنځو سره ټوکونو سره د څېړني پر يوه ځاى په چاپولو د کندهار ځوان څېړونکي ښاغلي مطيع الله روهيال ته يو منظوم ليک لېږلى وو چي نن يي ستاسو سره شريکوم په دغه ليک کي ياد يو شمېړ ليکوال اوس وفات شوي دي ارواوي دې ښادي وي.

خداى دي راوله راځه په خېر راشې
ګلاليه نازولې زما آغا شې
راشه سېل درباندي وکړم د زړه سره
بې دليله دلته نه کيږي خبره
دلته راشه دا وګوره هغه خم دى
چي خيام يي اخته کړى په لوى ګرم دى
دغه جام به "حبيبي صاحب" خمار کړ
"بېنوا" به نوشي جان په شنه سهار کړ
کړه "رشاد" د رشد تومنه ځيني پورته
د "رښتين" څېړني ولاړې و هر لورته
دې خمار "عبدالحليم"ته "اثر" ورکړ
دغه کيف وو چي "حبيب" يي "قلندر" کړ
"دوست محمد" هله "کامل" شو چي يي نوش کړه
سود او زيان "عبدالقادر" هم فراموش کړه
زموږ د سترګو بينايي شوه د "ارګ" شومه
هر ځيرک مو کړي رابند د منصب لومه
سوي کوکي د قلم دي رارسيږي
د تحقيق تومنه له ورايه کي ځليږي
د کوږک په کوړچ کي ناست يم ټوله وايم
هندوکش دى که خېبر دى همه څارم
اې "روهياله" ياره ورشه تر "پتياله"
چي ځيرک يي ځان دي خلاس کړه له جنجاله
"هېوادمل" استاد ته وايه خداى دي مل شه
راشه بيرته "ارګ" پرېږده په توکل شه
"بختانى" استاد اخته په سپينه ږېره
هر تدبير يي زيرمه کړى له تقديره
يو "صميم" دى بل "ازمون" په ننګرهار کي
د استاد "رفيع" دي عمر خداى بيسيار کي
د خېبر پر لمن پاته يو "همېش "دى
پر ناوده پاڼ هم اخته په کم او بېش دى
په بوري کي لا "عارف" په عرفان مست دى
بل پر پښين "صاحبزاده" ګډ په الست دى
"سيال" ضعيفه دى قلم يي لا چليږي
د "ګوهر "پر قبر سپاندي زرغونيږي
لطیف جان او استاد زيار دي تل ژوندي وي
قاموسونه به ژوندي د اڅکزي وي
په شالکوټ کي "بريالی" شکر دی ښوري
و "حسرت" او و "حنيف" ته تاريخ ګوري
شکر شکر چي په سوات کي لا "شاهين"دی
"رحيم شاه" ولاړی له غمه مې زړه شين دی
د "دانش" کارونه وينم له لغمانه
په تارېخ يي ځان منلى په مېړانه
په مردان کي يو "هما" بل "فقيرخېل" دى
د "څراغ ډاکټر "وليک ته نظر مېل دى
زما "معصوم هوتک" پردېس په بل ديار دى
پسي کوږ له ډېره ګرمه کندهار دى
په خټکو کي ژوندى "اقبال نسيم" دى
بل "ډاکتړ راج ولي شاه" وړ د تعظيم دى
نه "انوار" شته نه "قدوس" شته نه "تقويم" شته
نه مي "دوست" شته "معتمد "او نه "تکريم" شته
يو "طاهر" په کراچي کي بل "پښتون" دى
لا ورپېښ د پښتانه غم او ناورين دى
لا په وياړو چي مي خور "سلمى شاهين" شته
"زرغونه" او "صفيه" "ملال پروين" شته
له "انځور "او له "لېواله" هيله من يم
"جهاني" او بل په "يون" ډېر انېښمن يم
پر "منلي" باندي ږغ کړه چي بس نه دي
"هاشمي" پاڅه کارونه ډېر درانه دي
يو "شکيب" او بل "نيازى" ځينې ځوانان دي
و "څپاند" او و "رودوال" ته وايه هلى
هسک کړئ هسک کړئ د تحقيق د مينار څلى
د خدمت د مړاو هيلو په ارمان دي
ډېر خوشحال دى چي لا تود دى لا مستيږي
نغرى د کندهار، ارغند بهيږي
ته سفير يي د تارېخ نړۍ ژوندۍ کړه
قلم واخله پټي لڅي پر نړۍ کړه
ماځيګر کوه اودس په ارغنداو کي
زيست روزګار کړه د عرفان په پيچ او تاو کي
د تحقيق په کلاوه کي ډېري غوټي
چي يي سپړې راښکاريږي ډيري پوټي
د تحقيق جنت کي شته څه پرهېزونه
په ډېر پام به دلته اخلې خپل ګامونه
زه پوهېږم د تعصب په مرکباڼي
شوې بارداره درخته خود به مښلي کاڼي
بې نياز به له منصب او له رتبې يي
بيا يي ګوره چي خاوند د مرتبې يي
ته بيا ګوره چي نصرت د خداى دي مل شي
ته به ياد يي ملا به ماته د اجل شي
د کورو او د تاخچو سه به راوزي
نه به خيال نه به ګمان ورته پرېوزي
وبه وينې داسي داسي عجائيبي
ځان محمکم کړه د تقدير دي غرائيبي
د "پالوال" او د "شيرشاه" لاسونه مچ کړه
په قدر يي د "رشاد پوهاند" په کچ کړه
له واه واه او له تحسينه ليري ځغله
ورځه ليري دروه خپله کوډله
رنځ مه اخله له روشه د وګړو
پښتنو کله ويشتل سره په ګوړو
د عظمت د فلک شپې ځلانده ستوري
په تاريخ که شي خوندي په غټ غټ توري
پر قلم دي برکت غواړم له خدايه
په اوږده عمر صحت ښاد شې اشنايه
رفيقي دي خپل اشناى بولي روهياله
خداى دي وږغوره له هر ډول جنجاله
ډاکټر رفيقي کوټه اګست ۲۰۱۲

لوستنې: 2317

• پښتانه ليکوال
• ژباړه
• شعرونه
• اشعار

وييز غړي او دغږونو پۀ توليد کې د هغو دنده

څانګه: فونېټکس

د خپرېدو نېټه: 25 جولای 2020

 
ليکونکی: تمهيد سيلانی
د فونيټيک يا غږپوهنې د پېژندنې، سپړنې او ښۀ پوهاوي لۀ پاره د نورو ډېرو علومو ترڅنګ د طبي علومو پوهاوي ته هم اړينه اړتيا پيښږي. دا ځکه چې موږ پۀ توليدي او اوریزه غږ پوهنه کې د بدن دهغو غړو پۀ پېژندنې او دندو باندې خبرې کو چې د غږونو پۀ توليد او تفکيک کې رغنده رول لري. نو اړينه ده چې د يادو غړو د پېژندنې لۀ پاره فونيټک لۀ طبي علومو سره هم مهال ولولو...
دا ليکنه د انسان پۀ بدن کې د وييزو غړو د پېژندنې، سپړنې او د هغو د ندو پۀ هکله ترسره شوې ده. نو ددې لۀ پاره چې دا پروسه لوستونکو ته منظمه او واضحه وي، لومړی مې د طبي علومو پۀ چاپيريال کې د انسان د بدن هغه غړي تاسو ته در پېژندل شوي، چې د غږونو پۀ توليد کې اړين رول لوبوي. دويمه برخه يې د همدغو غړو دندې دي، چې د غږونو د توليد پر مهال یې لري.
د وييزو غړو پېژندنه لوستونکو ته ځکه اړينه ده او پۀ لومړۍ برخه کې را اخستل شوې ده، چې وروستۍ برخه کې د يادو غړو د ندو د تبصرې پر مهال لوستونکو ته د غړو پېژندنه،موقعيت، برخې او نورې ځانګړنې مخکې لۀ مخکې معلومې وي. هېره دې نه وي، چې پرته د ووييزو غړو لۀ پېژندنې او سپړنې د ياد غړو د دندو او کارونې تشريح ناشونې ده.
د انسان بدن لۀ بېلابېلو غړو جوړ دی. ددې غړو يوه کورنۍ يا يو سيستم د غږونو پۀ توليد کې بنسټيز رول لري. ددغو غړو يوه برخه د بدن به باندنۍ برخه کې موقعيت لري، خو برعکس يوه بله برخه يې د بدن پۀ داخل کې موقعيت لري. دا غړي پۀ ټوليزه توګه د تنفسي دستګاه يا سيستم پۀ نامۀ ياديږي. پۀ دغۀ سيستم کې لاندې غړي شامل دي، چې د غږونو پۀتوليد کې ترې کار اخیستل کيږي:
« سږي یا شش، حجاب حاجز، وچه مرۍ يا نای، کومی یا حنجره، غږيز مزي،مرۍ یا ګلو او برخې يې، ستونی يا حلق او برخې يې، پوزه یا بیني اوبرخې يې، خولۀ یا دهان او برخې يې، کام یا تالو، ژبه یا زبان او برخې يې، غاښونه يا دندانها او برخې يې، شونډې يا لبها او برخې يې...»
دا چې ليکنه ډېره اوږده نشي، نو تاسو ته يې يوه برخه وړاندې کوم. دليکنې دا برخه د وييزو غړو طبي پېژندنه ده...

1. سږی، شش يا هم lungs
سږي د انسان د بدن دوه هغه سفنجي شکله غړي دي، چې د سينې په قفس کې ځای پر ځای شوي دي او د دوو وړو پايپونو پۀ واسطه د ستوني لۀ مرۍ سره نښلول کيږي. نايچه يا واړه پايپونه پۀ ډېرو نورو وړو پايپونو وېشل شوي دي او دسږو پۀ ټولو برخو کې خپريږي. يادونه مو وکړه چې دسږو جوړښت سفنجي شکله دی، چې دا خپلۀ سږو ته ارتجاعي ځانګړنه وربښي. کۀچېرې سږو ته فشار ورکړل شي، نور د لږ ځند وروسته پۀخپل حالت را ګرځي. سږي د بدن سا اخیسنیز غونډال کې دېر اړين غړي دي. موږ د سږ لۀ لارې سا اخلو او سا بېرته اوباسو. د سږو تر ټولو اړينه دنده د د وينې جريان ته د آکسیجن رسول او د وينې د جريان څخه د کاربن دای اکسايد وېستل دي.
2. برځه،حجاب حاجز یا diaphragm
د سږو پۀ پورتنۍ برخه کې د حجاب حاجز پرده يا ديافراګم موقعیت لري. د بدن دا غړی چې يوه ماهيچه ماننده يا ښونده پرده وي، د سينې قفس لۀ خېټې یا بطن څخه بېلوي. دا پرده د يو قوس پۀ بڼه ده، خو د غجېدنې پرمهال د هغۀ باندنۍ برخه د سږو پۀ لور پورته ځي او د ګنبد بڼه ځانته غوره کوي. همدا عمل ددې لامل کيږي، چې د سينې د قفس حجم کم شي او دسږو پۀ بهرنۍ برخه باندې زور راشي. پۀدې کار سره سږي دفشار لاندې نيول کيږي او هغه هوا چې د سږو دننه وي فشار پرې وارديږي تر څو دباندې را ووځي، چې دې عمل ته بازدم يا ساه اېستل وايي.
د يا فراګم پۀ پراخوالي سره فشار د سينې پۀ قفس باندې زياتیږي، پۀ دې کار سره نور د سږو پۀ ديوالونو يا باندنۍ برخې فشار نه زياتیږي. د فشار نشتون او د سږو اسنفجي بڼه ددې لامل کيږي، چې سږي خپل لومړنۍ بڼې ته بېرته را وګرځي پۀ دغۀ حالت کې د سږو دننه د هوا حجم د باندې پۀ پرتله کم وي چې پۀ پايله کې د بهر هوا سږو ته دننه کيږي، چې دې دم يا د ساه اخستل وايي.
3. وچه مرۍ يا windpipe
وچه مرۍ د تنفسي دستګاه هغه غړی دی، چې وروسته لۀ سرې مرۍ يا کومي څخه د انسان پۀ بدن موقعیت لري. د وچې ومرۍ ساختمان د (Ω) بڼې پۀ شان لۀ غضروفونو څخه جوړ شوی دی. وچه مرۍ ۱۰ -۱۲ سانتي متره اوږد والی لري او داخلي قطر يې ۵/۱ تر ۲ سانتي متره پورې رسيږي. دا پايب ماننده غړی د غاړې لۀ شپږمې مرۍ لاندې پۀ دوو برخو ښي او کيڼې برخو باندې وېشل کيږي، چې دا برخې سره مرۍ يا برونش نوميږي.
ښی برونش يا سره مرۍ ۵/۲ سانتي متره اوږد والی لري، چې ښي سپین ځيګر ته دننه کيږي. ګينه سره مرۍ یا برونش ۵ سانتي متره اوږد والی لري چې ګيڼ سپين ځيکر ته دننه کيږي. همدا سرې مرۍ د سپن ځيکر دننه پۀ وړو نورو مريو يا پرونشيول باندې وېشل کيږي. د چې مرۍ بنسټيزه دنده سږو ته د هوا لېږدول دي.
4. سره مرۍ، کومی larynx یا حنجره
د تنفسي سيستم هغه غړی دی، چې د غاړې پۀمخکينۍ برخه کې د غاړې لۀ دريېم، څلورم، پنځم او شپږمې مرۍ پر وړاندې موقعيت لري. کومی د انسان د تنفسي دستګاه يو لۀ هغو مهمو غړو څخه دی، چې په پورتني برخه کې لۀ ستوني او لاندنۍ برخه کې لۀ وچې مرۍ سره تړلې ده.
د بدن ياد غړی د غږونو د توليد سرچينه او ذخیره ګڼل کيږي. د کومي د لا ښې پېژندنې لۀ پاره تاسوکولی شئ چې د غاړې د مخکينۍ برخې منځنۍ برخه لمس کړئ، پۀ ټوليزه توګه د کومي يوه ګړپندونکي يا غضروفي شکله ځای د غاړې پۀ منځنۍ برخه کې را وتلې وي. دا را وتلې برخه د نارينوو پۀغاړه کې تر سترګو کيږي.
د کومي بڼه د انسانانو د عمر پۀ نسبت توپیر لري. کومی لۀ څو ګړپندونکو یا غضروفونو څخه جوړ شوی دی. دا ګړپندونکي د وړو مزو پۀ واسطه سره تړل شوي دي، چې د همدغو مزو پۀ خوځښت سره د کومي دنده ترسره کوي. کومی سربېره لۀ عضلاتو او ګړپندونکو لۀ مغزي اعصابو، د وينې د رګونو... درلودونکی هم دی، چې همدا غړي پۀ بنسټيزه توګه د کومي پۀ هغۀ جوړښت کې ونډه لري چې د پايپ پۀبڼه دی. مګر غږيز مزي يې پۀجوړښت کې بنسټيز رول لري. غږيز مزي دوه اوبدل شوي مزي دي، چې لۀ مخې شاته ځي.
کومی درې ځانګړي او جوړه ګړپندونکي يا کړپندي لري، چې تر ټولو ستر غضروف يې تيروئيد نوميږي. همدارنګه موږ کولی شو، چې د کومي عضلات يا غړي پۀ دوو برخو « باندني او داخلي » باندې ووېشو. باندني غړي يې د کومي د کښته پورته کېدو دنده ترسره کوي او داخلي عضلات يې د ګړپندوکو د نښلولو او خوځښت د نده ترسره کوي. هېره دې نه وي چې دهمدغو عضلاتو خوځښت د غږونو د را منځته کېدو، برونشونو ته د خواړو د ننه کېدو د مخنيوي او پۀ ټوليزه توګه د تنفسي ستونزو د مخنيوي لامل ګرځي.
پۀکومي کې غږيز مزي د انګليسي 7 بڼه لري او پۀ دوو برخو وېشل(ـحقيقي غږيز مزي او کاذبه غږیز مزي) کيږي، چې دا مزي د تیروئيد لۀ ګړپندونکي سره تړلي دي. پۀ ټولیزه توګه دا غږيز مزي پۀ نارينو او ښځينو کې توپير لري، د نارينوو غږيز غړي د ښځينوو پۀ پرتله اوږدۀ وي، نوځکه د نارينوو غږونه تر ښځينوو ډبل وي. هېره دې نه وي چې د غږونو پۀ توليد کې يوازې حقيقي غږيز غړي ونډه لري.
کاذبه غږيز مزي؛ هغه مزي دي، چې د غږونو د توليد پر مهال آرامه او فعاليت نه کوي او د غږونو پۀ توليد کې کوم رول نۀ لوبوي. دا مزي چې د حقيقي مزو پۀ پورتنۍ برخه کې موقعيت لري، لۀ يوې خوا تیروئيد ګړپندونکي او لۀ بلې خوا هرموني ګړپندونکي سره تړلي دي. دا مزي د هوا د لارې پۀ تړلو او کومي ته د اضافي موادو د را دننه کېدو مخه نیسي.

لوستنې: 2419

• تمهيد سيلانی
• فونيټکس
• فونيمکس

غوريان څوک دي؟ ـ څېړنمل خیرمحمد ساد

څانګه: تاريخ

د خپرېدو نېټه: 20 جولای 2020

 ليکونکی: څېړنمل خیرمحمد ساد
که هم یوې سیمي ته د یو قوم منسوبول په تاریخي لحاظ سم نه بریښي، مګر متاسفانه چي تر اوسه پوري په تاریخونو کي دغه خلګ په همدې نامه شهرت لري.
دلته د غوریانو څخه زموږ مطلب هغه سلطنتي کورنۍ ده، چي د اسلام د راتګ په وخت کي دوی د افغانستان په غربي سیمو، د خراسان مرکزي سیمو او حتی شمالي سیمو کي حکومت درلود. دغه کورنۍ په تاریخ کي ډېری علم او ادب پالونکي او اسلام خپروونکي یادي شوي دي.
لکه څومره چي تاریخي اسناد موجود دي، په ټولو کي د غوري شاهانو د نسب سلسله هغه ضحاک ته رسوي چي په اوستايي متونو کي د «اژدهاک» په نامه یاد شوی د باختریانو سخت دښمن او د دېوانو او دیويسنایونو مشر بلل شوی دئ.
ځینو مؤرخینو ضحاک اصلا تازي (عرب) بللی او ځینو توراني اقوامو ته منسوب کړی او غیر آریایي ئې بللی دئ.
په اجتماعي تاریخ کي یو لړ داسي مرموزي او تتي خواوي موجودي وي چي رڼا ته را ایستل ئې یوه زیاته اندازه مشکلات لري ځکه چي قومونه د تحرک او مهاجرت په سلسله کي له یو ځای نه بل ځای ته کوچ کوي. کله یو قوم د بل قوم له لاسه د خپلي اصلي سیمي په پرېښودلو مجبور شي او کله یوه سیمه د فتح قوم په نامه ونوموله شي، مګر مځکه هماغسي په خپل حال پاته وي.
دلته که چیري له یو قوم څخه کوم سند پاته شي، نو هغه د پېړیو پېړیو په تېرېدو سره د څو اړخونو له مخي تحلیل او تجزیه کېدای شي چي اکثراً ابهام منځ ته راولي. د همدغو ابهاماتو په ترڅ کي تر ډېره وخته پوري دا عقیده ټینګه وه چي ضحاک ګوندي کوم افسانوي نوم دئ او دا چي د اوستا په متونو کي راغلی دئ د نورو ماورالطبیعه نومونو په څنګ کي د کوم افسانوي انسان نوم وي، مګر دا چي ده ته یو قوم د توران په نامه منسوبیږي او د باختریانو سرسخت دښمنان ول او په کلونو کلونو او پېړیو پېړیو ئې له دوی سره جګړې کړي دي، د اجتماعي تاریخ د څېړونکو د تعجب او تامل وړ خبره وه.
هر څومره به چي مؤرخینو د عربو لرغونی تاریخ ولټاوه، بین النهرین د تمدن واک‌والانو نه پرته نور داسي شواهد مونده نه شول چي دوی دي د شرق خوا ته فتوحات کړي وي. یوازي اشوریان ول چي د اوسني افغانستان غربي سیمو ته ئې د اقتدار لمن را پراخه شوې وه. د باختریانو د مځکو نیول او د هغوی سره د اشوریانو د جګړو په برخه کي کوم موثوق سند نشته.
له بلي خوا په ټولو لرغونو مذهبي او تاریخي متونو کي ویل کیږي چي ضحاک تازي د باختریانو په سیمه د شرق له خوا حمله وکړه او ټاټوبی او مسقط الراس ئې په ختیځ کي ول.
کله چي په نونسمه او شلمه پېړۍ کي د اوستایي متونو په تحلیل پيل وشو او اروپايي محققینو د اوستایي متونو په تحلیل او ترجمه پيل وکړ، د دغو تاریخي روایاتو په برخه کي راز راز نظريې وړاندي شوي دي. هغه تاریخونه چي په اسلامي دوره کي لیکل شوي دي، توراني اقوام د لفظي مشابهت په اثر «ترکان» بلل شوي دي. همدغه تسمیه په عنعنوي توګه په پېړیو پېړیو پاته شوه او فردوسي مشهور شاعر هم په خپله مشهوره حماسه «شهنامه» کي دوی ترکان بللي دي.
د شهنامې موادو د یو ماخذ په توګه د ډېرو تاریخ لیکونکو له پاره د یو موثق سند ارزښت درلود. د شلمي پېړۍ په اوږدو کي کله چي څېړونکو خپل نظر یات یو تر بله مقایسه کړل او هغه نور مواد چي د دوی لاسونو ته ورغلل هغه عقیده چي تورانیان ترکان دي غلطه ثابته شوې او توراني اقوام له دې کبله چي زرتشتي دین ئې منلی نه وو او په خپل هغه پخواني دین ټینګ ودرېدل چي په رېګویدا کي تصویر شوی دئ او د پوونده‌وو په توګه ئې ژوند درلود او د هغو ښاریانو سره په جنګ اخته ول چي اریایي دین ئې منلی وو.
یوازي لفظاً توراني بلل شوي دي او د توکم په لحاظ سوچه اریایان او د اریانا بومي او سېدونکي ول. په دغو توراني اقوامو کي یو هغه مشهور قوم چي په تاریخ کي زښت ډېر زیات اهمیت لري او د فتوحاتو او اعمالو لمن ئې په ټوله اشیا کي خپره شوې ده، همدغه پوونده او مهاجر قوم وو، چي «ضحاک، سهاک» ته منسوب وو. دغه قوم د تمدن له مخي د نورو قومونو په نسبت وروسته پاته وو، مګر د حربي تدارکاتو او بشري قوت له حیثه د هغه وخت یو ممتاز او غوره توکم وو. د دوی د تاریخي کارنامو سره که چیري د ارمنستان په سیمو، توري بحیرې او د کسپين په شا او خوا کي پيدا کړو، نو بیا ګورو چي د دوی نوري کارنامې تر هنده پوري رسیږي.
دا خبره اوس یقینا ثبوت ته رسېدلې ده چي تورانیان اریایي توکم ته منسوب دي او د شجرة الانساب اکثره مورخین ئې هم د افسانې په توګه د اریایي توکم څخه ګڼي مګر بیا د دې له پاره چي ضحاک تازي ثابت کړي، نو د عربو نسل هم له اریایي توکمه ګڼي او تازیان د اریايي توکم یو ښاخ ګڼي او د سامي اقوامو نسل راګډوي. ښايي داسي لیکني د اسلامي عقایدو تر تاثیر لاندي لیکي شوي وي. بې له دې چي کوم اسناد او مدارک وړاندي کړي، د اقوامو ګډون او اتحاد ئې په افسانوي توګه سره یو تر بله پيوند کړی دئ، دا چي ضحاک تازي بلل شوی دئ، د ده د یو نیکه نوم «تازیو» دئ. وروستیو مورخینو د همدې نامه په استناد تازي بللی او نورو پسي وروسته بیخي عرب کړی دئ.
سهاک قوم د باختري دولت ډېر سرسخت دښمنان ول او په پای کي باختري دولت هم د همدوی له لاسه ړنګ شو. سهاک او باختریان یو تر بله سره لیري نه ول، بلکي یو تربله ګاونډي ول چي تل به ئې تصادمونه سر راتلل. دغه سهاک لکه څرنګه چي دمخه مو وویل اکثره پوونده ول، د افغانستان په مرکزي او غربي او شمالي غرونو کي سره خپاره ول.
کله چي موږ د غوریانو نسبي شجرې ګورو ټولو په دې اعتراف کړی دئ، چي دوی د همدې د اریایانو د لوی دښمن ضحاک ، سهاک ځوزات دي. د طبقاب ناصري په حواله فخرالدین مبارک د علاءالدین جهانسوز په وخت کي د دوی د نیکونو شجره په نظم لیکلې وه. (۱) مګر دغه شجره‌نامه اوس ورکه ده او منهاج السراج هغه لیدلې وه او د سلطان غیاث الدین په وخت کي دغه نظم پای ته رسېدلی دئ.
طبقات ناصري د غوریانو د نسب شجره د اسلامي دورې د پيل څخه دمخه د ضحاک څخه راپيل کوي. وایي چي: د ضحاک د نسب په برخه کي څو روایته دي چي یو ئې ضحاک بن علوان، بن علاق، بن عوض، بن آدم، بن سام، بن نوح بولي او بل روایت داسي راوړي: د ضحاک اصلي نوم بیور اسپ، بن طوج کابه، بن نوح بولي. (۱)
درېیم روایت داسي راوړي: بیوراسپ، بن رنکاو، بن تازیو، بن سد، بن فراول، بن سیامک، بن مستي، بن کیومرث، بن ادم(ع)، بیا بل ځای داسي روایت راوړي چي تازیو د هوشنګ پيشدادي ورور وو.
د ضحاک پلار اروندسپ هم د ښه قدرت خاوند وو او د خپلي سیمي لوی واکمن بلل کېدئ. کله چي ضحاک لوی شو او زلمیتوب ته ورسېد، نو د خپل پلار په لار کي ئې یو کوهی وکینه او کله چي د ده پلار ورغی نو اروندسپ په کوهي کی ولوېد مړ شو او ضحاک واکمن شو.
لکه څنګه چي په اوستايي متونو کي ضحاک د دېوانو باچا او د دیویسنا دین مشر بلل شوی دئ نو نورو مؤرخینو په ده پسي د جادوګرۍ افسانې هم جوړي کړي دي او طبقات ناصري د مقدس په حواله وايي چي ده یوه شپېلۍ درلوده چي اووه سوري پکښي ول، چي هر سوری د یو اقلیم په نامه یادېدئ نو کله به چي په کوم اقلیم کي خلګو بغاوت یا نافرماني وکړه نو ده به د هماغه اقلیم په سوري کي پوکی وکړ او هلته به باد او قحطي نازله شوه. په ضحاک پسي راز راز افسانې جوړي شوي دي چي د علمي لحاظه کوم ارزښت نه لري، مګر دا چي ضحاک په اکثرو تاریخونو کي د غوري سلاطینو مشر نیکه بلل شوی یو تاریخي ارزښت لري او هغه دا چي ضحاک یا سهاک اصلاً د همدغه مشهور قوم نوم دئ او ښایي چي د همدې قوم د مشر نیکه نوم وي.
یا داچي دغه تورځن قوم چي د باختري مدنیت دښمنان ول، په اوستایي متونو کي د دوی ټول مشران د (اژي د هاک) په نامه یاد شوي دي، ځکه چي اوستایي متون د ضحاک «اژي دهاک یا سهاک» عمر زر کاله ټاکي، حال دا چي دا خبره د محال ده. نو باختريان چي د لیک او لوست خاوندان ول او سهاک ئې خپل دښمنان بلل نو هر څه چي په دې برخه کي د مؤرخینو لاسونو ته ورغلي دي د زرتشتیانو لیکني دي او سهاکو څخه کوم داسي آثار پاته نه دي چي د دوی د تاریخ واقعي بڼه ښکاره کړي. ضحاک د فریدون له لاسه ماته خوري او په اوستايي متونو کي وایي چي هغه د دماوند په سیمه کي په یوه کوهي کي بندي دئ او زر کاله وروسته به بیا را خلاصیږي.
مګر په طبقات ناصري کي وايي چي: د «ضحاک» بستام هم د فریدون له لاسه ماته وخوړه او د بامیان اوشغنان غرونو ته وتښتېدئ او فریدون هغه تعقیب کړئ او بستام له دغو ځایونو څخه د غور غرونو ته راغئ او هلته ئې د زارمرغ په سیمه کي استوګنه غوره کړه. ښایي د «زارمرغ» کلمه اصلاً «زیړه مرغه» وي او د دري ژبي لیکوالو ترې زارمرغ جوړ کړی وي، ځکه چي د دغو سیمو هغه لرغوني نومونه اکثره پښتو دي لکه: سورغر په خپله د غور کلمه او غرستان او داسي نور. طبقات ناصري د منتخب ناصري په حواله بل روایت داسي راوړي چي لنډیز ئې دا دئ: د ضحاک نه وروسته د ده دوه وروڼه پاته شول چي یو «سور» نومېدئ او د بل نوم سام وو. سور پاچا شو او کشر ورور سام ئې سپه سالار و ټاکل شو، د امیر سور یوه لور وه چي د سام زوی بستام ته ئې په کوچنیوالي کي په نامه کړې وه، کله چي سام مړ شو او خپل وراره ئې تر نظره ښه رانغئ نو غوښتل ئې چي خپله لور بل چا ته ورکړي، د امیر سور لور خبره شوه او بستام ته ئې خبر ورکړئ. دواړه د مصلحت نه وروسته د امیر سور له سیمي څخه د لسو اسونو سره د غور غرونو ته و تښتېدل، طبقات ناصري دا جمله راوړې:
« وګفت زومندیش، آن موضع رامندېش نام شد و کار ایشان آنجا استقامت پذیرفت». د زومندیش کلمه هم د تامل وړ ده. بستام په مندېش کي قوت و موند او فریدون غوښتل چي دا ځای هم ور څخه ونیسي، مګر د فریدون د زامنو تر منځ بېګاړي پیدا شوه، بستام د دوی د داخلي اختلافاتو څخه استفاده وکړه، خپل ځان ئې لا پسي قوي کړئ او د غور نوري سیمي ئې هم ونیولې. کله چي بستام د خپل امارت لمن پراخه کړه نو د سهاکو نور قبایل هم غور ته لاړل او یو قوي مرکزیت ئې جوړ کړئ. که د دغه روایت د فروعو څخه تېر شو نو ډېر تاریخي حقایق تر لاسه کېدای شي.
لومړی دا چي ضحاک یو افسانوي انسان نه بلکي یو واقعي شخص وو، چي د باختري مرکز سره ئې مخالفت درلودئ.
دویم دا چي د ضحاک اولاده تازیان نه بلکي د باختریانو سکه قومي تربرونه دي چي د دوی د اختلافاتو اصلي منابع سیاسي او اقتصادي مسایل ول، چي دیني اختلافاتو دغو تضادونو ته پوره قدرت ورکړئ او دواړو خواوو یو بل ملامتول او د خپل اتحاد له پاره ئې ور څخه کار اخیست، پوونده قبایلو په دې ویاړ چي دوی د خپلو نیکونو د دین څخه نه دي اوښتي او خپل اصالت ئې ساتلی دئ. مګر مدني باختریانو په دې ویاړ کاوه چي دوی د اهورايي مترقي دین خاوندان دي او سهاکان ګمراهان دي. د ګمراهانو او د دیویسناد کیش د پيروانو هر اړخیزه مبارزه دنیوي او اخروي ثواب لري.
درېیم دا چي د تاریخي قراینو په استناد، اژي دهاک همدغه سهاک دئ، چي د غوري سلاطینو اسلاف دئ او د پېړیو پېړیو په امتداد کي ئې د پردیو یرغلګرو سره مبارزې کړي دي او د غور په سیمو کي ئې یو قوي مرکزیت درلود. دوی د چنګېزیانو د حملاتو په وخت کي هم د غور مرکزیت وساتئ او نه یوازي دا چي غور ئې په سیاسي مهارت سره د چنګېزیانو د خرابۍ څخه بچ وساتئ بلکي په سیاسي درایت سره ئې د افغانستان د غربي سیمو او ټول خراسان ملکي او امارت هم تر لاسه کړئ. د دغه لنډ احوال نه وروسته د غوري مرکز د سهاکو احوال په تیاره کي دي او د اسلام په اوایلو او خصوصاً د عباسیانو له پاره د خلافت په مبارزو کي د دوی د مشرانو نومونه په اسلامي تاریخونو کي یاد شوي دي او په عباسي تحریک کي ئې ابومسلم خراساني (مروزي) په مرسته او ملاتړ کي فعاله برخه اخیستې ده.
په دغه وخت کي تاریخونو د دوی سلسله له امیر پولاد څخه پيل کړې ده چي د امیر کروړ سوري پلار وو. لکه چي د مخه وویل شول، سور د ضحاک ورور بلل شوی دئ نو سوریان هم د سهاکو یوه نومیالۍ پښه وه چي د دغه مرکز ډېر قوي او تاریخي اشخاص پکښي تېر شوي دي. د تاریخونو د دغه سند تائید د پټي خزانې هغه حماسه کوي چي امیر کروړ ویلې او محمد هوتک په پټه خزانه کي راوړې ده.
ایا سهاک پښتانه دي که پښتانه سهاک دي؟
دا سوال په خپل ځای کي ډېر اساسي او بنیادي اهمیت لري، ځکه چي د تاریخ په سیر کي د سهاکو او پښتنو بېلتون او لیري‌والی ناممکن او محال ښکاري. ځکه چي له یوې خوا د اوسنیو ټولو سهاکو ژبه پښتو ده، له بلي خوا د تاریخي ژبپوهني اوسنیو لویو څېړونکو عقیده ښکاره کړې ده، چي د پښتو ژبي په تشکیل کي باختريانو او ساکو لویه برخه درلوده.
له بلي خوا یو قوي سند چي په لاس کي شته هغه دا دئ: کله چي د سلطان محمود له خوا د غور د نیولو له پاره لښکر ولېږل شو او د څو جنګونو څخه وروسته امیرمحمد سوري د غور په مرکز کي کلابند شو، نو غوریانو غوښتل چي د غزنویانو سره سوله وکړي او مرکز ورته تسلیم کړي نو غزنويان د غوریانو په ژبه نه پوهېدل او د غوریانو له خوا د استازي سره ئې د ترجمان په ذریعه مفاهمه وکړه.
دا خو معلومه ده چي د غزنويانو په دربار کي هر څوک په دري ژبه پوهېدل او بالمقابل د غوریانو ژبه څه وه؟
له بلي خوا د پټي خزانې په حواله د امیرکروړ یوه قوي حماسه په پښتو ژبه د یو موثق سند په توګه لرو، نو که دا حکم په قطعي توګه د کېدلو وړ دئ چي ووایو د غوریانو ژبه حتما پښتو وه او سهاک سوچه پښتانه او ژبه ئې پښتو ژبه وه.
اوس د لومړۍ پوښتني دویمي برخي ته راځو: سهاک د هغه تاریخي لرغونتوب له مخي چي لري ئې او د یوناني او رومي مؤرخینو د اسنادو له مخي د سهاکو موجودیت تقریبا د مېلاد څخه تر ۲۰۰۰ کلونو پخوا وخته پوري ثابت دئ او د اسیا د لويي وچي په اکثرو ځایونو کي خپاره ول، پوهان عقیده لري چي ساکو هغه وخت یوه جلا او مستقله ژبه درلوده، چي کتیبې ئې د چیني ترکستان په تورفان نومي سیمه کي پيداشوي دي.
له بله پلوه د ویدا تاریخي وثیقه څو ځایه د پکهت، پکتیکا او پکتویس یادونه کوي او د دغه قوم موجودیت تر ۱۴۰۰ق.م. پوري تثبیتوي چي په دې حساب پښتون قوم او سهاک سره یو تر بله معاصر او همزولي دي.
همدارنګه هیرودت هم (له میلاد نه ۴۲۵کاله پخوا) د پښتون قوم او د دوی د سیمي پکتیکا ذکر کړی دئ او د ژبي او تاریخ پوهانو د ده لیکني پخپلو کتابونو کي رانقل کړي دي.
که چیري د پښتنو او سهاکو تاریخونه سره مقابله شي نو دغه دوه خېلونه د پېړیو پېړیو راهیسي سره یو ځای او متحد پاته شوي او دغو دوو قومونو د تاریخي سوابقو او لرغونتوب له مخي سړی په زغرده سره دا حکم نه شي کولای چي ایا سهاک پښتانه دي او که پښتانه سهاک دي؟ مګر دومره ویلای شو چي دغه دوه قومونه یو تر بله سره نه شلېدونکي تاریخي روابط او پيوندونه لري چي هیڅ ډول سره نه جلا کیږي او دواړه یو قوم او د یو مونډ څخه راجلا شوي دي. دوی تل سره یو ځای او په هر غم او ښادۍ کي شریک پاته شوي دي.
د دغو شاهانو په لښکرو کي تل پښتانه، غرچه قبایل، بلوڅان، ترکان او کردان موجود ول او کله چي معزالدین (شهاب الدین) د هندوستان خوا ته په فتوحاتو پیل وکړئ، نو د ده د لښکرو زیات شمېر افراد پښتانه ول او هغه قصیده چي ښکارندوی غوري د دې لښکرکشیو په باره کي ویلې او د ده د فتوحاتو انځور ئې کړی دئ، پر دې دلالت کوي چي د دوی په دربارونو کي د پښتو ژبي پالني او د پښتو شاعرانو نازولو ته خاص اهمیت ورکول کېدئ.
همداراز د چنګېزي لښکرو څخه د دې سیمي د دفاع په وخت کي دغو غوري سهاکو لویه برخه درلوده او ډېر پښتانه د خپلي خاوري د ساتني په لار کي له خپلو سرونو تېر شول.
دغو غوري سهاکو د پېړیو پېړیو په امتداد کي غور د یو قوي مرکز په توګه ساتلئ او دغلته که چیري کله د یو څه لنډي مودې له پاره د امارت څراغ مړ شوی دئ، نو ډېر ژر ئې بیرته بل کړئ او سیاسي قدرت ئې بیرته تر لاسه کړی دئ.
که څه هم دوی په یو وخت کي د صفاریانو سره په جګړو کي ضعیف شول او د امارت لمن ئې لنډه شوه مګر ډېر ژر ئې دغه قدرت بیرته تر لاسه کړی دئ. همدارنګه کله چي د غزنویانو د امپراتورۍ په وخت کی د دوی د سیاسي قدرت د څراغ لمني تشي شوې او د افغانستان او شاوخوا سیمو مرکزیت غزني ته مستقل شو مګر بیا ګورو چي د بهرام شاه په وخت کي بیرته دغه مرکزیت غور ته مستقل شو او تر ډیرو پيړیو پوري ئې دوام وکړئ.
همداراز د چنګیزي یرغلونو په وخت کي دوی بیا هم په سیاسي تدبیر سره غور د هغو ورانیو او تالا څخه وساته لکه چي د خورازم شاه په نورو لاس لاندي سیمو کي ئې وکړې. دوی بیا په نیمه مستقل ډول قدرت تر لاسه کړئ او د هرات ښار ئې د مرکز په توګه جوړ کړئ. د دوی سیاسي تاریخ تر ډېرو پېړیو پوري دوام وکړئ او موږ دلته ورسره کار نه لرو.
لمنلیکونه:
۱ـ طبقات ناصري ۳۱۹مخ.
۲ـ طبقات ناصري.۳۲۰مخ.
په دې مقابله کي له دغو کتابو څخه استفاده شوې ده:
۱ـ د پښتو ادبیاتو تاریخ، د پوهاند حبیبي لیکنه.
۲ـ د پښتو ادبیاتو تاریخ، د پوهاند حبیبي پخوانی چاپ، دویم ټوک.
۳ـ طبقات ناصري، د منهاج سراج لیکنه.
۴ـ پټه خزانه.
۵ـ د افغانستان پخوانی تاریخ، د کهزاد لیکنه.
۶ـ تاریخ سیستان.
۷ـ د افغانستان ژبي او توکمونه، د ښاغلي دوست لیکنه.
۸ـ برګزیده سرود های ویدا.
۹ـ ګاتها- د یور داوود ترجمه.
۱۰ـ ادبیات مزدایسا- پور داوود.

یادونه: دا مقاله په (تاریخي پلټني) د مقالو په ټولګه کي خپره سوې ده چي په (۱۳۵۷ل.) کال د افغانستان د علومو اکاډیمۍ له خوا چاپ سوې ده.
ډیجیټال کوونکی: عبدالرحمن پتوال

لوستنې: 2636

• کتاب: تاريخي پلټنې
• تاريخ
• عبدالرحمن پتوال
• خير محمد ساد

د محمدهوتک پټه خزانه ـ کوټه، حاجي محمداکبر هوتک او عباس کاسی

څانګه: پټه خزانه

د خپرېدو نېټه: 20 جولای 2020

ليکونکی: بلال احمد بری
د کوټي او پښين وادې چي اوسېدونکي ئې سوچه پښتانه دي، شمال او لوېدیځ ته ئې افغانستان، ختیځ خوا ته ئې ږوب او سیوۍ یا سبۍ سیمه او جنوب ته ئې د بولان دره، تاراوان او د بلوڅي کلات برخي پرتې دي (۱).
د کوټي اوږدوالي له شمال څخه جنوب ته «۱۲۰» میله پسور ئې د ختیځ څخه لوېدیځ ته «۲۴» میله او مساحت ئې ۵۳۱۱۴ مربع میله دئ چي له انګلیسي استعمار څخه مخکي د افغانستان د پښتني سیمو څخه شمېرل کېده. د دې سیمي د مشرقي عرض البلد او سمالي مساحت ئې «۸۸۴۶۳۸» مربع میله او شاحلي اوږدوالی ئې «۴۷۳» مربع میله ته رسیږي.
غرنۍ برخي ئې د بحر له سطحي څخه «۲۰۰۰» فټه او میداني برخي ئې «۱۰۰۰» فټه د بحر څخه لوړي دي. د پټي خزانې په درو سرو چاپ سوو نسخو کي دا درې ټکي د یو ویونکي پام ځان ته را اړوي:
اول: د محمدهوتک تالیف پټه خزانه لومړی په کوټه کي موندل شوې ده.
دوهم: حاجي محمداکبر هوتک کندهاری د پټي خزانې پر یوه نسخه پېښ شوی دئ او د هغه سره ئې دلچسپي پیدا کړې ده.
دريم: په کال (۱۳۰۳هـ.ق.) مرحوم عباس کاسي د حاجي محمد اکبر هوتک په سپارښت او هیله دغه پټه خزانه د اصلي نسخې څخه رانقل کړې او حاجي محمداکبر ته ئې سپارلې ده، چي وروسته بیا په (۱۳۲۲هـ.ش.) کال زموږ هیواد ته راوړل سوې ده.
دا هغه درې ټکي ول چي سړی اول ځل د پټي خزانې د کتاب په پرانیستو کي ور ته متوجه کیږي. زما په خیال دا درې مطلبه په خپل ذات کي درې بیلي بيلي پوښتني پيداکوي چي هغه به زیات و کم داسي وي:
اوله پوښتنه: پټه خزانه چي د اعلیحضرت شاه حسین هوتک کال (۱۱۳۵هـ.ق.) د کندهار د لرغوني پښتني سلطنت یوه پښتو تاریخي او ادبي پانګه ده په کوټه کي څنګه پيدا کیږي؟ ایا هوتکو او د هوتکو پاچهانو مخصوصا شاه حسین هوتک د کوټي او د هغه شاوخوا برخو ته فتوحات کړي دي او د هغه وخت راهیسي داسي شواهد او تاریخي اسناد شته چي د کوټي او کندهار د پښتنو راکړه ورکړه تګ راتګ او ادبي تړون وښيي؟
دوهمه پوښتنه: حاجي محمداکبر هوتک کندهاری څوک وو؟ ده په کوټه کي څه کول؟ که دا به ومنو چي د کندهار او کوټي د خلګو تر منځ د پېړیو راهیسي علایق ول نو پاتیږي دا خبره چي حاجي محمداکبر هوتک تر کمي اندازې په هغه وخت کي له پښتو ادب سره مینه درلوده؟ ایا حاجي محمداکبر هوتک په باب داسي مطالب سته چي د ده رښتني علاقه د پټي خزانې د پیداکېدو بیا د هغه د نقلېدو او ساتنګ ته په اثبات ورسوي او هم دا وښيي چي حاجي محمداکبر هوتک د خپل وخت یو پښتون لیکوال وو او ادبي ذوق ئې درلود که نه؟
دریمه پوښتنه: عباس کاسی څوک وو چي د پټي خزانې خطاط او لیکونکی او نقلېدونکی بلل شوی دئ؟ آیا په کوټه کي د عباس کاسي کام «کاسیان» شته او د کاسیانو اجتماعي او ادبي ژوند څنګه دئ؟ د کوټي کاسیان څوک دي او دوی له پښتو ادب سره څونه مینه لري؟ آیا په کوټه کي له پخوا د پښتو ژبي له ادب سره علاقه شته او اوس هم دغه علاقه او مینه توده ده که څنګه؟ چي په دې حساب کي د عباس کاسي څېره هم لیدلای شو.
د اولي پوښتني جواب: د تاریخ په رڼا کي د هوتکیانو د لښکرو هڅي د کوټي او د هغه د شاوخوا سیمو په نیولو کي ښکاره دي. ولي چي په کال (۱۷۳۳م.) کي د اعلیحضرت شاه حسین هوتک په امر جنرال بهادر خان د بروهیانو څخه د پښين کلا ونیوله او هغه ئې د عسکري چوڼۍ په څېر ټینګه کړه، بیا د ده لښکري د غزه بند پر کوتل را وختې او کوټه ئې هم ونیوله او په خپله اعلیحضرت شاه حسین هوتک هم کوټي ته راغئ او هغه ځایونه ئې فتح کړه چي نن د کوټي ښار او د هغه شاوخوا ورته ویلای شو. د هغه وخت راهیسي په کوټه کي ښالم‌خېل هوتک چي د حاجي میرویس هوتک قبیله ده هلته شته او په کوټه کي ژوند کوي (۲).
اعلیحضرت شاه حسین هوتک چي د حاجي میرویس خان نیکه اولاد او زوی وو، یو قابل او ښکلی زلمی د کال (۱۱۱۴هـ.ق.) د ربیع الاول په دوهمه ورځ د کلات د سیوري په سیمه کي زوکړی دئ چي د یو نېک کردار خاوند او علم دوسته د پښتو ژبي پالونکی او بهادر پاچا وو. د ده په حکومت کي تر غزني پوري علاقه شامله وه. په کال (۱۱۳۸هـ.ق.) کي شاه حسین هوتک د شال (موجوده کوټي ) او ږوب علاقې هم فتح کړې او په کال (۱۱۳۹هـ.ق.) کي ئې د ډېره‌جاتو او ګومل پوري ټوله برخي په خپل اقتدار کي راوستي دي. خطبه او سکه ئې هم په خپل نوم جاري کړې ده (۳).
له پخوا زمانو او د اعلیحضرت شاه حسین هوتک له فتوحاتو وروسته تر انګلیسي استعمار پوري د پښین، ږوب او کوټي برخي د کندهار مربوطي سیمي وې، لکه څنګه چي هیتورام په (تاریخ بلوچستان) کي د احمدشاه بابا فرمانونه ثبت کړي دي چي د کاسیانو د خانانو په نامه لیکل سوي دي، د هوتکو له روایتي نارو څخه چي د عصمت‌مأبي بي بي زینب هوتکي له خولې تر موږ را رسېدلي دي همداسي ښکاري چي د هوتکو پاچهان کوټي او د هغه شاوخوا ته فتوحات او لښکرکشۍ کړي دي. د حاجي میرویس نیکه د پوهي لور او د اعلیحضرت شاه حسین هوتک د خور له دغي نارې څخه پوره څرګندیږي چي د هوتکو پاچهانو تګ او راتګ کوټي ته سوی دئ او د کوټي سیمه د دوی په قلمرو کي داخله وه.
‌د بي بي زینب هوتکي ادبي ناره داسي ده:
حسین خانه خدای دروستی د ورور وار دئ
اشرف وزي له سیستانه د مستنګ پر لور روان دئ
مستنګ یا مستونګ اوس هم د بلوچستان د جنوبي برخي په ۲۵ میلو کي یوه سیمه او کمشنري ده، چي بلوڅ او پښتانه ګډ پکښي اوسي.
دا هم ښکاره ده چي د پښتني لښکرو په سر کي د ملایانو او عالمانو جنډه وړه کیږي او لښکري وروسته پر له پسې وي نو ځکه زیات امکان شته چي د پټي خزانې یوه قلمي نسخه هم له کندهاره کوټي ته په دغه لښکر کښیو کي وړل سوې وي؛ او یا دا چي دا پټه خزانه د تاریخ په یو بل پړاو کي چي له کندهاره هر کله پښتانه کوټي ته تللي او راغلي دي، د پټي خزانې کتاب هلته وړل سوی وي او یا به دا خزانه په بل شکل کوټي ته رسېدلې وي.
د یادولو وړ ده، چي د کوټي خلګ او پښتانه زیاتره قلمي او خطي کتابونه ټولوي او له دې کار سره خاصه مینه او علاقه لري.
د دوهمي پوښتني جواب:
د حاجي محمداکبر هوتک اهلیت د پټي خزانې د کتاب په پیداکېدو کي:
د کندهار د کابل بازار د ملاګل داد اخوند په کوڅه کي د هوتکو یوه کورنۍ اوسي چي دا کورنۍ د پېړیو را په دې خوا دلته مېشته ده چي په یوولسمه پېړۍ کي دوه وروڼه د حاجي صحبت خان او حاجي محبت خان په نامه د کلات له سیوري کندهار ته را و کوچېدل د حاجي محبت خان هوتک زوی ملاموسی هوتک په کندهار کي عقلي او نقلي علوم زده کړل چي له علمي معرفت سره سره ئې سودا ګري هم کوله. حاجي محمداکبرهوتک د دغه ملاموسی هوتک زوی دئ. اوس د حاجي محمداکبر هوتک کورنۍ د خدای مال په شمار زیات دي. د ده له زامنو څخه حاجي محمدعثمان هوتک، عبدالطیف هوتک، فیض محمد او حاجي احمدعلي هوتک ژوندي دي چي عمر ئې نژدې سلو کلو ته رسیږي. د پښتو ژبي پخوانی خدمت‌ګار مرحوم مولوي صالح محمد کندهاری د حاجي محمداکبر هوتک لمسی او زه د دې مقالې لیکونکی ئې کړوسی کېږم.
هغه کسان چي حاجي محمداکبرهوتک او د ده د کورنۍ نور غړي ئې له نژدې لیدلي دي وايي چي دا یوه هوښیاره علم دوسته او د سوداګرۍ د پېشې سره او هم د پښتو ژبي له ادب سره علاقه مند خلګ دي او په اجتماعي سلوک کي د خپل وخت مهذب انسانان شمېرل کیږي. پخپله حاجي محمداکبر هوتک چي پټه خزانه ئې له کوټي موږ ته را رسولې ده د هندوستان تجارت ئې کاوه. حاجي صاحب د خپل وخت یو متحول او د ذوق څښتن سوداګر وو او په کندهار کي یوازنی سړی وو چي هغه وخت ئې کتاب خانه درلودله او د پښتو ژبي آثار او قلمي نسخې ئې په بیه را نیولې او پخپله کتاب خانه کي ئې خوندي کړیدي.
حاجي محمداکبر هوتک په کال (۱۲۹۸هـ.ق.) کي د امیرعبدالرحمن خان په امر د برتانوي هند و برخو ته تبعید سو، چي امیر ته وروسته د ده بېګناهي ثابته هم سوه. حاجي صاحب د کوټي په ښار کي د څو کلو لپاره هلته اوسېدئ چي په تجارت بوخت وو او هم ئې د علم او ادب سره خپله علاقه ساتله.
په کال (۱۳۰۰هـ.ق.) حاجي محمداکبر هوتک د افغانستان امیر عبدالرحمن خان ته په پښتو ژبه یو منظومه عریضه ولیکله چي د امیر په عنوان ئې کابل ته را وا ستوله او د خپل وطن د میني او بیرته راتګ او هم ئې د خپلي بېګناهۍ حال په شعر کي په پښتو ژبه امیر ته ولیکئ. د افغانستان امیر عبدالرحمن خان ته دا پښتو منظومه عریضه راورسېده امیر حاجي محمداکبر هوتک له دې کبله چي هیڅ راز ګناه ئې نه درلوده، وباخښه او د ده راتګ ئې وطن ته منظور کئ.
په کوټه کي د حاجي صاحب په وروستیو شپو او ورځو کي پر ده باندي د پټي خزانې یوه نسخه پېښه سوه، چي ده دعباس کاسي په لیک دغه نسخه رانقل کړه.
حاجي محمداکبر کندهار ته راورسېد او پس له څه وخته په کندهار کي مړ سو او په خپله پلرنۍ هدیره حضرت جي بابا ته نژدې د عیدګاه تر څنګ ښخ سو.
په (۱۳۱۷هـ.ش.) کال کي چي پوهاند عبدالحی حبیبي د خوشحال خان خټک کلیات په کندهار کي چاپ کړ، یوه خطي نسخه ئې له دغه حاجي احمدعلي هوتک د حاجي محمداکبر هوتک له زوی څخه لاس ته راوستې وه چي د خوشحال خان دا خطي نسخه هم د حاجي محمد اکبر هوتک له کتاب خانې څخه د ده زامنو ته پاته سوې ده. زما غرض له دې یادوني څخه دا دئ چي حاجي محمداکبر هوتک لومړی له پښتو ادب سره علاقه درلوده او په عین حال کي د ګنجګاو څېړونکی او ساتونکی کرکټر څښتن تېر سوی دئ.
بې شکه د دې صفاتو تر څنګ د محمدهوتک د پټي خزانې قلمي نسخه په کوټه کي د حاجي صاحب له خوا پيدا او په عباس کاسي ئې نقل کړې ده چي شپو او ورځو تر موږ پوري را رسولې ده.
دغه نسخه د پوهاند حبیبي په مېړانه څو ځله خپره او چاپ سوې ده چي بېشکه د پښتو ژبي د لرغونتوب په باب پټه خزانه یو نوی تمهید او نوې مقدمه ګڼلای سو، چي د دوی دا علمي خدمت د ټولو پښتنو له خوا منل سوی دئ. خدای دي خیر ورکي.
د حاجي محمداکبر هوتک د هغه منظومي عریضې په باب چي له کوټي څخه ئې امیرعبدالرحمن ته رالېږلې ده او چي څنګه احکام او امر د امیر له خوا د حاجي محمداکبر د بخښني په باب صادر سوی دئ. د چا او چا امضا ده د ښاغلي حبیب الله رفیع لخوا څېړل سوې ده......
د عباس کاسي لیکلې پټه خزانه د سردار مهردل خان ته د نقل سوي پټي خزانې له قلمي نسخې څخه چي د نورمحمد خروټي په قلم لیکل سوې ده، د حاجي محمداکبر هوتک لپاره تیاره کړې ده، چي په کال (۱۲۶۵هـ.ق.) کي نورمحمد خروټي سردار مهردل خان ته لیکلې ده.
د دریمي پوښتني جواب:
« عباس کاسی څوک دئ او د کوټي د سیمي کاسیان څنګه خلګ دي؟» کاسیان د کوټي د ختیځي درې میلۍ په یوه برخه کي چي د ګوالمندي او جامع مسجد تر مینځ موقیعت لري پراته دي. کاسیان د کوټي هغه پښتانه دي چي ځانونه د کسي د غره د لمني پخواني اوسېدونکي او د کسي د غره سره د انتساب په وجه ځانو ته کاسیان وائي. دوی عقیده لري چي د کوټي او د هغه ځای د شاوخوا اولني پښتانه دوی دي او دا ادعا هم کوي چي په کوټه کي نور پښتانه لکه اڅکزي، ترینان سیدان او کاکړ او نور توکمونه د تاریخي مهاجرتو او جنګو په ترڅ کي کوټي ته راغلي دي.
که څه هم د کوټي پر ښار سربېره په چمن، لورلائي، فورټ، سنډیمن، هندوباغ (مسلم باغ) میلو زیارت او هرنائي کي پښتانه اکثریت او پښتو ژبه عامه ده، خو کاسیان د بلوچستان او کوټي تر ټولو پښتنو ځانونه پخواني او ستانه بولي او د قدامت په لحاظ پر بل چا تن نه ورکوي.
د کوټي کاسیان خپل اصیل پښتني دودونه پالي، دوی د کاسیانو په نامه یوه بېله سیمه او منطقه او پښتني ماحول لري او په خپلو نژدې برخو کي زیاتره دوی پراته دي چي بل څوک چنداني نه پرېږدي. د کاسیانو سپين ږیري او معمره خلګ سنګین او پخواني پښتني کالي اغوندي. جګي ګلابتوني خولۍ او یا رخچیني، کلکه شمله داره بګړۍ، پراخ پرتوګ او موچڼي اوس هم د دوی رایج لباس او جامه ده.
نوي ځوانان ئې د کمیس او پرتوګ سره زموږ قره قلي خولۍ پر سروي او ځیني تعلیم یافته کسان ئې درېشي هم کوي.
په کوټه کي د کاسیانو ادبي ټولني او پښتو مشاعرې:
ما ته د درو نیمو کلو پاره یعني د کال (۱۹۷۰م.) د جنوري د میاشتي څخه د کال (۱۹۷۳م.) د اګسټ تر پایه په کوټه کي استوګنه او ماموریت پېښ سوی دئ. ما په کوټه کي د خپلي استوګني په موده کي د کاسیانو کلا لیدلې او د دوی د ځینو کامي مشرانو سره مي کتلي دي. په دوی کي زه د شهید ملک عبدالصادق، ملک محمدعثمان کاسي، ډاکتر عبدالمالک کاسي، ارباب عبدالقادر کاسي او نورو ځوانانو سره پېژنم ملک عبدالصادق کاسي چي یو بیدار مغزه او ویښ پښتون وو، د هغه وخت په سیاسي او انقلابي حرکتو کي تر ټولو ځوانانو مخکي وو، نو ځکه د کال (۱۳۵۰ش.) د ثور د میاشتي په ۱۳ ماښام په داسي حال کي چي خپل کور ته روان وو، وویشتل سو او شهید سو. کاسیان له نورو اوصافو سره سره له ډېري زمانې څخه د پښتو ادب سره مینه لري چي په عنعنوي توګه د جمعې په شپو کي هر ماښام په دوی کي پښتانه شاعران او لیکوال راغونډيږي او پښتو مشاعره کوي ما پخپله د ملک عبدالصادق کاسي په کور او کلا کي د جمعې د شپې په څو ماښامو کي د پښتو مشاعرو په څو جرګو کي د اورېدونکي په حیث برخه اخیستې ده او د کاسیانو د پښتو ادبي ذوق او علاقه مي له نژدې څخه لیدلې ده، چي شاعرانو او پښتنو به خپل ملي، اجتماعي، انقلابي او ذوقي شعرونه ویل او ځوانان به ورته مستېدل. د ملک عبدالصادق کاسي د پلار حاجي عبدالله جان کاسي له خولې خبره ده چي ويل ئې زموږ د کاسیانو په کلاوو او کورو کي د پښتو ژبي مشاعرې او ادبي ټولني له ډېري زمانې را په دې خوا کیږي او دا خبره روڼ تاریخ لري. رشتیا هم کوټي ته که به د خیبر د سیمي او یا پېښور مشهور شاعران او یا لیکوال راغلل نو مېنه به ئې د کاسیانو کلاه وه، د کابل او یا نور افغانستان پښتانه لیکوال او د ادبي ذوق څښتنان چي به کوټي ته راتلل، نو ضرور به د کاسیانو کلي او کلا ته ور تلل او خپله ادبي تنده به ئې هلته ماتوله.
ما په کوټه او بلوچستان کي د خپلي استوګني په موده کي د هر چا او مخصوصا کاسیانو څخه د عباس کاسي او د هغه د اولادو په باب چي دا سړی د پټي خزانې د یوې نسخې کاتب هم دئ، پوښتني او ګروېږني کړي دي، چي له بده مرغه مستند او غونډ معلومات چي سړی لاس پر ونیسي په ګوتو نه دي راغلي. فقط د کاسیانو یوه سپین ږیري چي اوس مې نوم هېر دئ او د کوټي د کندهاري بازار یوه تن ښالم خېل هوتک، حاجي عبدالله جان د عباس کاسي نوم اورېدلی وو او ما ته ئې داسي وویل: چي عباس کاسي د کاسیانو د کامه یو غریب سړی تېر سوی دئ چي د کتابت او خط له لاري ئې ډوډۍ پیداکوله، ښالم خېل هوتک حاجي عبدالله جان د عباس کاسي په باب وویل عباس کاسي او د ده اولاده اوس په کوټه کي نسته او د عباس کاسي اولاده ئې اوس په «لاس بیله» کي ښووله، له ده څخه دومره معلومات ول چي د ده د پلار د خولې خبره ده چي د عباس کاسي ماینه پنجابۍ او د لاهور څخه وه. حاجي عبدالله خان وویل ممکنه ده د عباس کاسي اولاده په لاهور او یا لاس بیله کي وي چي په اغلب ګمان به خطاطي او رسامي کوي. ما په کال (۱۹۷۳م.) کي د راولپنډۍ په ښار کي د یوې هنري موسسې له خوا د ټول پاکستان د ارټ او هنر او خطاطۍ نندارتون ولید چي څو نقشې او ځیني په عربي رسم الخط لیکلي لوحې پکښي وي. په دې نندارتون کي رحمان بابا او د خوشحال خان ځیني پښتو او مذهبي لیکني هم وې، چي د دې پښتو لیکنو خطاطان ظریف عباس لاهوری او الله بخش عباس ښوول سوي ول، چي په یوه تقریبي انداز ممکنه ده چي دا پښتو لیکونه او رسمونه زموږ د پټي خزانې عباس کاسي د اولادو او لمسیانو هنري اثار وي، چي حاجي عبدالله خان هوتک هم دمخه د عباس کاسي د اولادو وجود ته د لاهور په ښار کي اشاره کړې ده. په هر صورت د عباس کاسي په باب تر اوسه زموږ په لاس کي مستند او د باور وړ معلومات نسته خو څه چي واضح دي هغه دا چي کاسیان په کوټه کي د پښتو ژبي د ادب سره پوره مینه او علاقه لري او دا علاقه ئې تر اوسه هم ساتلې ده.
په اوسني وخت کي په کوټه کي د پښتو لیک خطاطان ډېر دي چي په دوی کي پياوړي او د تجربې لرونکي لیکونکي او خطاطان عبارت دي له نذیر خیال او عزیز جان غلجي څخه، لومړی خطاط نذیر خیال د عبدل کاکا زوی او په خټه خروټی وو، چي په کال (۱۹۷۰م.) په کوټه کي مړ سوی دئ (۴) او د پښتو ژبي ماهر خطاط وو چي زیاتره پښتو کتابونه او رسمي مجلې او جریدې چي به پښتو وې د ده په قلم دي.
دوهم پیاوړی خطاط او هنرمند عزیز جان غلجی دئ. عزیز جان غلجی ښه هنرمند مجسمه ساز او د پښتو لیک پياوړی خطاط دئ چي تر اوسه ژوندی دئ. کابل ته هم کله کله راځي او د کوټي د پښتنو لیکوالو زیاتره کتابونه او نور آثار د ده په کتابت لیکلي او خپاره سوي دي.
د یادولو وړ ده چي د کوټي او د هغه ځای د شاوخوا پښتنو د پښتو ادب سره خپله مینه ساتلې او دلته د پښتو زیاتي خپروني سوي دي او اوس هم کیږي. تر کمه ځایه چي ماته معلومه ده، د دغه خپرونو چي د مجلې اخبار او یا جریدې په شکل خپرې دې او ځیني ئې تر اوسه خپریږي دا دي:
استقلال، خورشید، جمهوریت ږغ، مېزان، بولان، ګلستان، خارکن، ظفر الاسلام، هیواد، اولس، ږوب، سبیل الرشاد، رېګ سنګ او برېښنا.
د ذکر سوو نشراتو له‌‌پاره د پښتو برخه دغه لیکوالو پر غاړه درلوده، چي زیاتره ئې ژوندي دي. ښاغلو (سلطان محمدصابر، فضل احمد غازي، محمدجعفر اڅکزی، سیال کاکړ، عبدالحق بوستان، حافظ خان محمد، کمال شېراني، ډاکتر خدایداد، عبدالحق تارن، ظفرالله خان، یوسف ګل، یوسف منصور، عبدالرحمن بېتاب، مختاراحمد زاهد، فاروق اسمعیل زی، محمداکبر اڅکزی، او نور په پای کي زه د خپلي توضیح په ترڅ کي چي توضیح مي ستاسي په خدمت کي په عرض ورسوله داسي نتیجه اخلم او په درو کوټلو ټکو کي په لنډه توګه وایم، چي:
اول: د هوتکو د پاچهانو د روڼي دورې په ترڅ او په زیاته بیا د اعلیحضرت شاه حسین هوتک چي په کندهار کي د پښتو ادب او پوهي حامي وو، د کوټي و سیمو ته ئې تاریخي فتوحات کړي دي چي ګواکي د کوټي د پښتنو او د کندهار او د افغانستان د ټولو پښتنو تر منځ راکړه ورکړه او تګ راتګ موجود وو چي اوس هم دا سلسله روانه ده. نو که پټه خزانه په خپله د اعلیحضرت شاه حسین هوتک د لښکرکښيو څخه وروسته کوټي ته وړل سوې وي د حقیقت او واقیعت څخه لیري خبره نه ده او ډېره د منلو وړ ده.
دوهم : حاجي محمداکبر هوتک چي د خپل وخت یو پښتون په پښتو لیک او لوست پوه او د کتابو په لټولو، رانیولو او ساتلو کي مشهور او د ادبي ذوق څښتن هم وو، بېله شکه ئې پټه خزانه په کوټه کي پيداکړې ده.
لمن لیکونه:
۱ـ ګزت آف بلوچستان، ۶مخ، انګریزي متن.
۲ـ کندهار، د محمدولي ځلمي تالیف، ۹۶مخ، کابل چاپ.
۳ـ پښتانه د تاریخ په رڼا کي، بهادر شاه ظفر کاکاخېل د پېښور چاپ.
۴ـ د کابل مجله، او زېری اخبار د رفیع صاحب تتبع او څېړنه.
۵ـ د کیسې دغه ژورنالیزم، مولف سیال کاکړ.

یادونه: دا مقاله په (تاریخي پلټني ) مقالو ټولګه کي خپره سوې ده چي په (۱۳۵۷ل.) کال د افغانستان د علومو اکاډیمۍ چاپ کړې ده.
ډیجیټال کوونکی: عبدالرحمن (پتوال)

لوستنې: 2070

• پټه خزانه
• بلال احمد بری
• کتاب: تاريخي پلټنې
• عبدالرحمن پتوال

په پښتو آثارو کي د هوتکي دورې د تاريخ منابع

څانګه: متن پوهنه

د خپرېدو نېټه: 20 جولای 2020

 ليکونکی: عبدالکريم پتنګ
هوتکي دوره د پښتو په ملي تاریخ او د ادب په تاریخ کي تر ټولو مهمه دوره ده، په دې دوره کي ملي مشر میرویس نیکه د (۱۱۱۹ــ ۱۱۲۷هـ.ق.) د خلکو د پرګنو په مرسته د ګرګین د سفاکیو د مخنیوي لپاره ملي قیام وکړ او د تاریخي افغانستان یوه پیڅه ئې د اجانبو د ناپاکو قدمونو څخه پاکه کړه. په ټوله هوتکي دوره کي له (۱۱۱۹ ـــ ۱۱۵۰هـ.ق.) میرویس نیکه، د ده زامنو او د ده د کورنۍ نورو غړو د ملي مبارزو او لښکرکشیو او جنګي کارنامو تر څنګه علم او معارف ته هم توجه درلوده. په دې دوره کي ډېر اديبان منځ ته راغلي په پښتو او دري ژبو ډېر مفید او ګټور آثار د هوتکي امراوو په غوښتنه کښل شوي چي د افغانستان او حتی ایران په تاریخ کي ډېر مهم دي، همدارنګه د هوتکي دورې تر انقراض وروسته د دې دورې په تاریخ او احوالو کي ځیني آثار کښل شوي چي ځیني له غرضه ډکي خبري هم لري.لازمه خو دا وه چي موږ باید ټول هغه آثار ښودلي وای چي د هوتکي دورې په تاریخ کښلو کي د یوې مهمي منبع په توګه ترې استفاده کېدای شي خو دا چي د ټولو آثارو راوړل ډېر اوږديږي نو مو دا لازمه وبلله چي یوازي په پښتو آثارو کي د هوتکو د تاریخ منابع ولټوو.
موږ د دغو آثارو په معرفۍ کښي لومړی هغه آثار راوړو چي هغه په هوتکي دوره کي او یا ترې لږ وروسته کښل شوي او د لومړي لاس موادو په حیث ترې د دې دورې په تاریخ‌لیکنه کي استفاده کېدای شي، په دوهمه مرحله کي هغه مواد معرفي کیږي چي د هوتکي دورې د پښتو او فارسي تاريخونو او یا د اروپایانو د لیکنو له مخي د معاصرو مؤرخینو له خوا کښل شوي دي:

۱- محمود نامه:
دا کتاب که څه هم اوس له منځه تللی دئ خو موږ ئې د پټي خزانې په حواله پېژنو چي ریدي خان مهمند د غیاث خان زوی د مسعود خان مهمند لمسي لیکلی دئ. ريدي خان مهمند چي په نورو چارو بوخت وو او هم ئې د بلاغت علوم لوستي ول او په فقه، تفسیر، صرف او نحوه کي ئې هم لاس درلود، د میرویس نیکه د نږدې ملګرو څخه وو کله چي ریدي خان په (۱۱۳۶هـ.ق.) کال اصفهان ته لاړ او د شاه محمود سره ئې مجلسونه وکړل د اصفهان څخه له راستنېدو وروسته کندهار ته راغی او محمودنامه ئې د میرویس نیکه او شاه محمود په نامه وکښله او د ګرګین (ګرجي) د وژلو قصه او د اصفهان د فتوحاتو احوال ئې په ډېر خواږه نظم په کښي راوړل چي د بیتونو شمېر ئې څلورو زرو ته رسېده. په محمود نامه کي د غزل، مثنوي او رباعي نمونې موندلي کېدې څنګه چي پورته مو اشاره وکړه، محمود نامه له منځه تللې ده خو محمد هوتک په خپل قیمتي اثر پټه خزانه کي د هغه ذکر راوړی او د بیتونو نمونې ئې هم پکښي راوړي دي (۱).

۲- جګړه د محمود افغان او نیول د اصفهان:
محمد امین سرپرېکړی (۱۰۹۹ــ ۱۱۷۴) چي په (۱۱۳۵ق.) کال د شاه محمود هوتک د لښکرو سره اصفهان ته لاړ، وروسته له هغي چي له اصفهانه را وګرځېد او د (جګړه د محمود افغان او نیول د اصفهان) په نامه ئې یو کتاب ولیکه (۲).
د دغه کتاب پته موږ ته (دخدۍ) قصه په لاس را کوي دغه قصه په (۱۲۰۴ق.) حافظ نور محمد د محمد امین سرپرېکړي زوی په پښتو تالیف کړې او د ځینو اشعارو نومونې ئې هم پکښي خوندي کړي (۳). جګړه د محمود افغان او نیول د اصفهان کتاب د هوتکي دورې یو مهم اثر دئ چي د شاه محمود هوتک د جګړو او لښکرکشیو په باب ډېر ښه مواد لري.

۳- تاريخ مرصع:
دا کتاب چي د خوشحال خان د لمسي افضل خان خټک د اشرف خان هجري د زوی تألیف دئ او د دوست محمد کامل مومند په مقابله، تصحیح او نوټونو د پېښور د يونورسیټي بک ایجنسي له خوا خپور شوی دی. په دې کتاب کي د (ذکر د میرویس غلجي) تر عنوان لاندي د هوتکي دورې د تاريخ په باب مطالب شته (۴). د تاریخ مرصع دغه برخي بیا مسټر راورټي (۱۸۲۵ـــ ۱۹۰۶) په ګلشن روه کي د تاریخ مرصع په اقتباسي برخه کي هم راوړي دي (۵).

۴- پټه خزانه:
دا کتاب چي په (۱۱۴۱ـــ ۱۱۴۲هـ.ق.) کال په خپله د هوتکي دورې لوی عالم، اديب او مؤرخ محمد هوتک لیکلی دئ. په دې کتاب کي د دوه پنځوسو تنو شاعرانو احوال او ژوند پېښي راغلي او هر یو په مفصله توګه پکښي معرفي شوی دئ، خو سربېره پر دې د هوتکیانو او د پخوانیو پښتنو د تاریخ په باب هم زیات معلومات لري. دا کتاب چي ډېر زیات ارزښت لري تر اوسه د بیلو بیلو مؤسساتو له خوا درې ځلي د پوهاند عبدالحي حبیبي په تحشیه او تعلیق خپور شوی دئ او د څلورم ځل له پاره ئې هم پښتو متن د محمد هوتک د ملي سيمينار په ویاړ خپريږي.

۵- پلار ویلي:
دا کتاب د هوتکي دورې یو بل مهم اثر دئ، دا کتاب ټولي (۹۲) پاڼي لري، په پیل کي په سره رنګ کښل شوی دئ. (پلار ويلي) تر دې وروسته د واقعاتو بیان راځي چي د ګرګین د وژلو واقعات او د میرویس قیام، د لومړنیو جرګو حالات او د جرګو مشترکین مفصل راوړي، ور پسې د قیام د بریاليتوب، د میرویس نیکه حالات، د شاه محمود هوتک حالات، د اصفهان جګړې او نوري پېښي ضبطوي، ور پسې د شاه اشرف احوال او کردار راځي. د شاه حسین په زیرکي، اهليت او مېړانه او ادب‌دوستۍ مفصل معلومات لري او ډېري پکښي داسي خبري دي چي تر اوسه په تاریخونو کي نه دي ثبت شوي د دغه کتاب یادوني د پټي خزانې له لیکنو سره سل په سلو کي مطابقت لري او دغه کتاب د افغانستان له مهمو تاريخي اثارو څخه ګڼل کيږي.
دکتاب وروستۍ برخه د شاه حسین د نفي او د نارنج د سقوط ابحاث لري. مؤلف خپل ځان اندړ معرفي کوي او وایي چي د نارنج له سقوط او د نادر افشار له تاړاکه وروسته نادر دی کابل ته فرار کړی وو. داسي معلومیږي چي مؤلف کتاب په کابل کي تالیف کړی دئ. د دغه کتاب تر لاسه کول، خپرول، خوندي کول د پښتو ټولني له سترو وظیفو څخه ګڼل کیږي ځکه چي دغه کتاب هم د موادو او هم د متن له پلوه قیمتي ارزښت لري (۶)

۶- د عبدالغفار هوتک منظوم تاريخ:
د هوتکیانو دغه تاریخ په پښتو نظم لیکل شوی او د هوتکي دورې یو مهم تاریخ دئ چي ناظم د دغه دورې احوال د میرویس خان نیکه قیام د لومړیو شیبو څخه شروع کوي او د نارنج دماڼۍ تر سقوط پوري ئې رسوي، مګر متاسفانه چي وروستۍ پاڼي ئې لوېدلي دي او موجود متن ئې تر شاه اشرف پوري واقعات لري. د دغه تاریخ نسخه د کلات په سیوري له له ښاغلي امان الله هوتک سره ده. په دې تاریخ کي ځیني داسي وقایع او خبري راغلي دي چي د دغي دورې نورو مؤرخینو په خپلو تاریخونو کي نه دي ضبط کړي او د وقایعو د ضبط له پلوه د دې دورې یو ښه او ګټور تاريخ شمېرل کېدای شي. پوهاند رشاد په همدې رساله کي پر دې تاریخ باندي یوه مقاله لري. (۷)

۷- د هوتکو نارې:
دغه نارې په یوه کوچنۍ رساله کي په (۱۳۴۹ش.) کال د حبیب الله رفیع له خوا خپرې شوي دي. د هوتکو نارې د پښتو د شفاهي ادب یوه خوندوره او مهمه برخه ده چي د خپل ادبي ارزښت تر څنګه ډېر مهم تاریخي ارزښت هم لري په دې نارو کې د هوتکي دورې داسي پېښي او واقعات راغلي دي چي په نورو تاریخو کي نشته او د هوتکي دورې له تاریخ لیکونکو سره ښه مرسته کوي.

۸- ميرويس نيکه:
دا کتاب د استاد بېنوا تالیف دئ. په ۱۳۵۵ کال د پښتو ټولني له خوا د کابل په عمومي مطبعه کي په ۱۱۴ مخونو کي چاپ شوی دئ. دا کتاب چي زموږ د ملي مشر میرویس نیکه په نامه لیکل شوی، د هغه نومیالي د ژوند د احوالو، مبارزو او خدمتونو بشپړه معرفي ئې کړې ده او د هوتکي دورې په باب ډېر زیات معلومات لري چي د هوتکي دورې په تحقیق کي ښه ماخذ ګڼل کیږي. استاد بېنوا دغه اثر د ډېرو مهمو ماخذو پر بنا کښلی دئ.

۹- د پښتنو تاريخ (لومړنی ټوک):
د دغه کتاب لومړنی ټوک په (۱۳۵۶) کال کي په درو وروستیو پېړیو کي د پښتو د چاپ شوو آثارو د بین المللي سیمینار په ویاړ د ملي دفاع وزارت په مطبعه کي چاپ شوی دئ (۸). مؤلف ئې قاضي عطاالله خان دئ. دا کتاب سربېره د پښتو د تاريخ پر نورو ابحاثو «د پښتنو او د هغوی د ملک حالات د سنه ۱۶۲۲ نه» تر عنوان لاندي د هوتکیانو بحث هم لري. په دې اوږده بحث کي ئې د هوتکي دورې په سیاسي، ادبي او علمي خواوو مفصله څېړنه کړې ده او د هوتکي دورې د شاهانو احوال او جنګونه ئې د پردیو یرغلګرو په مقابل کي په ډېره ښه توګه ځای کړي دي او د لوستونکو دپاره د یوه ماخذ په توګه په زړه پوري مواد برابروي. (۹)

۱۰- پښتانه د تاريخ په رڼا کښي:
د پښتنو د تاریخ دغه پنډ او جامع کتاب چي د (۵۵۰ق.م. نه تر ۱۹۴۶ع.) کال پوري ټول تاريخي واقعات پکښي راوړل شوي دي. د سید بهادرشاه ظفر کاکاخېل تالیف دئ. داکتاب د پېښور د بک ایجنسي له خوا خپور شوی دئ چي د نورو مطالبو پر لرلو سربېره ئې (د غلجيانو اقتدار) تر عنوان لاندي يو څه مطالب لري. په دغه بحث کي د هوتکي دورې ځيني واقعات په لږ و ډېر تفصيل سره راغلي او د هغه دورې پر ادبي خدمتونو هم يو څه خبري لري.

۱۱- هوتکيان
دا بل مهم اثر دئ چي د هوتکيانو پر دوره ليکل شوی دئ او د هوتکي دورې د شاهانو احوال او واقعات، د هوتکيانو نوميالي کسان پکښي معرفي سوي دي او د هوتکيانو په باب په زړه پوري مواد لري.
دا کتاب استاد عبدالرؤف بېنوا ليکلی او محمد يونس مراد پښتو کړی او په (۱۳۴۵) کال په دولتي مطبعه کي د تاريخ او ادب د ټولني له خوا په (۱۶۷) مخونو کي خپور شوی دئ. دغه کتاب استاد بېنوا د هوتکي دورې د پښتو او دری تاريخونو او د اروپايانو د ليکنو پر بنا کښلی دئ.

۱۲- د افغانستان لنډ تاريخ
دا کتاب د پوهاند عبدالحي حبيبي تاليف دئ چي په دوو جلدونو کي لومړی په دری ژبه او سږ کال په دوو وروستيو پېړيو کي د پښتو د چاپي آثارو د سيمينار په وياړ د اطلاعاتو او کلتور د وزارت د تاريخ ټولني له خوا په يو ټوک کي خپور شو. دغه کتاب استاد عبدالرؤف بېنوا پښتو کړی دئ. دا کتاب د هوتکیانو په باب يو فصل لري او په مختصر ډول د هغه عصر وقايع له (۱۱۱۹ څخه تر ۱۱۵۲) پوري بيانوي او د هوتکي دورې د تاريخ په ماخذو کي ئې ښه ماخذ بللی شو.

----------------------------------------------------------------------
لمنليکونه:
۱- پټه خزانه (ص: ۷۰- ۷۹).
۲- وګورئ: فرهنګ زبان و ادبيات پښتو، ج ۱ (ص: ۲۰۹).
۳- وګورئ: فرهنګ زبان و ادبيات پښتو، ج ۱ (ص: ۵۳۰) او د زيات تفصيل لپاره د (۱۳۵۵) کال د کابل مجلې اوومه ګڼه وګورئ.
۴- وګورئ: تاريخ مرصع (ص: ۳۹۸- ۴۰۲).
۵- وګورئ: ګلشن روه د (۱۸۶۰ع.) کال چاپ.
۶- وګورئ: د (۱۳۵۶) کال د زيري ۲۴مه ګڼه، سرمقاله.
۷- په فرهنګ د ادبيا پښتو، ج ۱ (ص: ۲۱۵) کي ئې هم يادونه راغلې ده.
۸- د پښتنو تاریخ په څلورو ټوکونو کي لیکل شوی دی چي په لومړي ټوک کي ئې د هوتکیانو بحث شته. د دغه تاریخ څلور واړه ټوکه په پېښور کي دوه ځله نور هم چاپ شوي دي.
۹- وګورئ: د پښتنو تاریخ، لومړی ټوک (ص: ۴۹- ۱۱۳).

يادوَنه: دا مقاله په (تاریخي پلټني) د مقالو ټولګه کي خپره سوې ده، چي په (۱۳۵۷ل.) کال کي د افغانستان د علومو اکاډیمۍ چاپ کړې ده.

لوستنې: 2199

• متن پوهنه
• عبدالکريم پتنګ
• کتاب: تاريخي پلټنې
• عبدالرحمن پتوال

په پښتو ژبه کي د (مقصوره الف) استعمال

څانګه: اورتوګرافي / املا او انشأ / لهجې

د خپرېدو نېټه: 20 جولای 2020

 ليکونکی: عبدالنافع همت

(مقصوره) یا لنډه کی (الف) په عربي ژبه کي هغه ګرافیم يا توري ته ويل کېږي چي د کلمې په پای کي راځي او د پښتو ژبي د ديفتانګي (ی) په بڼه ليکل کېږي، دغه ډول یا په پښتو کي د کلمې په پای کي راځي او ټکي نه لري، خو په عربي کي بیا بل فونیم دئ، لکه معنی، مقتضی، منتهی، مجتبی، مرتضی، يحيی، مصطفی، عيسی، موسی، لیلی، محتوی، شوری، کبری، صغری، سفلی، مستثنی، عقبی، اقصی، فتوی او داسي نور.
د نړۍ د ټولو ژبو يو منل سوی او عام اصل دا دئ چي کله د يوې ژبي يو لغت بلي ژبي ته ورسي، نو د هغې ژبي د ګرامر تابع کېږي، د لغت مانا، د ليکلو بڼه، تلفظ، نحوي جوړښت او داسي نوري برخي چي په پښتو ژبه کي هم عربي مستعار لغتونه د ژبو له دې فطري قانون او اجتماعي تړون څخه جلا او مستثنا نه دي، مثلا (مکتب) او (برق) که څه هم عربي کلمات دي، خو اوس په عربي ژبه کي دا مانا نه لري، دغه ډول (وقت) او (بيع) هم عربي کلمې دي، خو موږ يې په پښتو کي (وخت) او (بيه) ليکو. (طالبان) په عربي ژبه کي تثنیه صيغه ده چي د دوو طالبانو مانا لري، خو موږ يې په پښتو کي د جمع په مانا استعمالوو، په انګرېزي ژبه کي بيا طالبان (ټالبان) تلفظ کېږي، زما هدف دا دئ چي بايد په پښتو کي مقصوره الف په ممدوده الف ياني /ā/ وليکل سي، لکه مانا، ليلا، محتوا، شورا، فتوا، عيسا، موسا، مصطفا، مرتضا، مجتبا... زه د دې بڼي د ليکلو لپاره دا دلايل لرم:
لومړی دلیل: بايد ګرافیمونه یا توري د مورفیمونو يا اوازونو تابع کړل سي، ياني څنګه چي ويل کېږي باید هغسي وليکل سي، څرنګه چي په پښتو ژبه کي مقصوره الف ديفتانګي يا ده، دلته يوه ستونزه دا ده چي ديفتانګي يا، ياني (ی) په پښتو کي بیخي بل مورفیم دئ، د عربي له مقصوره الف سره ځمکه او اسمان توپير لري. بل دا چي په پښتو ژبه کي مقصوره الف د ممدوده الف په ډول تلفظ کېږي لکه، ليلا، مانا، شورا، محتوا... نو لکه څنګه چي يې تلفظ کوو بايد هغسي يې وليکو، ځکه چي په دې ډول ليکلو سره يې په تلفظ او مانا کي هيڅ بدلون نه راځي. بله خبره دا ده چي که موږ وغواړو دا نومونه په قاموس يا بل کتاب کي مقصوره الف په فونيمکه الفبا وليکو، د مقصوره الف لپاره ګرافيم نه لرو، مجبوره يو چي په ممدوده الف، ياني په/ā/ يې وليکو، نو که په فونيميکه الفبا کي دا اجازه لرو چي مقصوره الف په ممدوده الف وليکو، په پښتو ليکدود کي ولي اجازه نه لرو؟ د ژبپوهني کوم منطق او کوم اصول مو مخه نيسي؟
دوهم دليل: که موږ وچ د عربي ژبي د ليکدود تقليد وکړو، نو په عربي ژبه کي مقصوره الف په ديفتانګي يا، ياني (ی) سره لیکل کېږي. په پښتو کي چي کله دغه (ی) د کلمې په پای کي راسي، نو معمولا نارينه نومونه وي، لکه (سړی، زمری، منګی، خټکی). په پښتو کي د عربي ژبي ټول مستعار کلمات مشهور نه دي، که په شعر کي يې سره قافیه کوو څنګه به يې ليکو؟ دا خبره سمه ده چي شاعر به يې په مانا سم پوهېږي، خو لوستونکی به يې څنګه تلفظ کوي؟ که په يوه بیت کي د (ژړا) او (مقتدی) کلمې سره هم قافيه سوي وي، (مقتدی) به څنګه تلفظ کوو؟ (مقتدا) په عربي ژبه کي مفعول دئ چي د پېشوا او لارښود مانا لري او (مقتدي) بیا فاعل دئ، يا په اصطلاح مقتدی هغه چا ته ويل کېږي چي د جماعت په لمانځه کي د ملا امام شا ته ولاړ وي. په عربي ليکدود کي (مقتدي) په څرګنده يا ليکل کېږي، خو په پښتو کي يې (مقتدی) بولي، که هره بڼه يې وليکو بيا يې هم له (ژړا) سره نه سو قافیه کولای، خو که مقصوره الف په ممدوده الف واړوو، ياني (مقتدا) وليکو له (ژړا) سره په اسانۍ قافيه کېدای سي او لوستل يې هم اسانه کېږي.
دريم دليل: په پښتو کي له دغه ډول مستعار عربي کلمو څخه اوس هم له ځينو کلمو څخه مقصوره الف ليري کړل سوی دئ، لکه (ليلا، شورا، مانا، محتوا، فتوا) او داسي نور، دلته وينو چي د مقصوره الف پر ځای د ممدوده الف استعمال هيڅ ټکر او التباس نه دئ پېښ کړی، له دې څخه ښکاري چي دا بهير مخکي لا پيل سوی دئ، نو چي دا بهير پيل سوی، ولي دا کار د يوې کُلي علمي قاعدې له مخي و نه کړو، ياني ولي د هر مقصوره الف پر ځای ممدوده الف و نه لیکو؟ کله چي د کلمې په تلفظ او مانا کي بدلون را نه سي ستونزه څه ده؟
څلورم دليل: ځيني خلک پر عربي لیکدود ډېر ټینګار کوي، په تېره بیا د ځينو پيغمبرانو (ع) نومونه لکه حضرت عیسی (ع) حضرت موسی (ع) او حضرت يحیی (ع) نومونه کټ مټ د عربي لیکدود په بڼه لیکل غواړي، خو ديني علما وايي چي قرآنکريم په شفاهي بڼه نازل سوی دئ، ليکدود د هغه وخت کاتبانو او ليکوالانو ورته جوړ کړی دئ، دوی وايي چي د قرانکريم لیکدود بيخي له دین سره تړلې موضوع نه ده، اصلا د قرانکریم د کلمو مانا او تلفظ مهم دئ. علما وايي چي د قرانکريم د وحي بڼه تر ډېره حده (القاحي) ده، نه (الواحي). که د حضرت عثمان (رض) د وختونو قرانکريم قلمي نسخې وګورو، نه ټول عرب ورباندي پوهېږي او نه د عجمو ټول ديني علما، له دې څخه ښکاري چي د نورو ژبو په څېر د عربي ژبي ليکدود هم د بدلون په حال کي دئ. قاریان صاحبان او ژبپوهان هم وایي چي د قرانکريم د ايتونو سم تلفظ مهم دئ، مثلا که (يحیی) وليکو او (یهیا) يې تلفظ کړو، مانا ته يې زيان رسېږي، که (مصطفی) وليکو او (مستپا) يې تلفظ کړو، بيا یې هم مانا سمه نه ده. دلته زما د بحث اصلي موضوع عربي ليکدود او د هغه ديني اړخ نه، بلکي په پښتو ليکدود کي (مقصوره الف دئ)، هيله ده دوستان په پښتو ژبه کي پر مقصوره الف بحث وکړي.
پنځم دلیل: (عيسی)، (موسی) او ځيني نور نومونه عربي نه، بلکي د عبراني او نورو ژبو ريښه لري، په قرآنکريم کي يې معربه بڼه ياده سوې ده. څرنګه چي قرانکريم په عربي ژبه نازل سوی، نو حضرت عيسی (ع) او دې ته ورته نور نومونه هم په معربه بڼه ياد سوي دي، که نه نو په نورو اسماني کتابونو کي په همدې بڼه نه دي ياد سوي او نه هم په نورو ژبو کي په دې نومونو يادېږي.
شپږم دليل: که عربي ليکدود تقدس درلودای او په اسلامي اعتقاداتو کي شامل وای، نو ترکان، هنديان، ماليزیايان، اندونيزيايان، امريکايان، چينايان، روسان او نور هغه مسلمانان چي ليکدود يې له لاتيني او نورو ليکدودونو څخه جوړ دئ، ايا هغوی هم (مقصوره الف) ليکي؟ دغه خلک څه دليل لري چي عربي ليکدود دي په اسلامي اعتقاداتو کي شامل کړل سي؟
اووم دليل: که داسي وګڼو چي د پيغمبرانو (ع) نومونه به نه بدلوو، کټ مټ به يې هغسي ليکو لکه په قرانکريم چي ليکل سوي دي، نو پوښتنه دا ده چي اوس خو موږ دا نومونه پر خپلو اولادونو هم ايښي دي، هغوی خو پيغمبران نه دي، دغه ډول عرب نژاده او عربي ژبي عیسايان هم سته، هغوی هم همدا نومونه لري، دغه ډول هغه مسلمانان چي لیکدود يې عربي نه دئ، لکه ترکان، هنديان، اندونيزيايان، ماليزیايان او نور مسلمانان، دوی په کوم دليل مکلف دي چي بايد خامخا د عربي ليکدود دا بڼه مراعت کړي؟
د «ميرزا ډوله خبريالان او لیکوالان» په نوم د عبدالنافع همت د ليکنو د لړۍ (۱۲۶) برخه
منبع: د عبدالنافع همت له فيسبوک پاڼي څخه په مننه (د ۲۰۲۰ کال د جولای ۷مه نېټه) 

لوستنې: 2445

• املا او انشا
• اورتوګرافي
• عبدالنافع همت

آيا « دا » » یوازې ښځینه نومځری دی؟

څانګه: ګرامر/ صرف اونحو

د خپرېدو نېټه: 13 جولای 2020

د پښتو ژبې پۀ ټولو ليکل شويو ګرامرونو( پښتو پښويه، پښتو معاصر ګرامر، پښتو ژبدود... ) کې « دا » پۀ ځانګړو نومځرو کې د درېيم ښځينه کس لۀ پاره کارول شوی دی او ليکل شوي دي، چې دا نومځری د جنس لۀ مخې د ښځينه لۀ پاره کارول کيږي. ليکوالو د ياد نومځري پۀ هکله د همدومره معلوماتو پۀ ليکلو بسنه کړې ده.

د ليکوالو پورته سپړنه نيمګړې او د کره کتنې وړ بريښي.
غواړم د « دا » د کارونې ځایونۀ تاسو تۀدر وپېژنم، پۀدې کار سره به هم د پورتۀسپړنې ستونزې او نيمګړتياوې پۀګوتۀشي، لۀ بلې خوا به ېې پۀسمې کارونې هم پوه شئ.

لومړی: د « دا » نومځری د درېيم ښځينه کس لۀ پاره کارول کيږي. لکه: دا تخته سپينه ده. دا جلۍ لایقه ده. دا اوږۍ ده.
دويم: « دا » نومځری د اشاري نومځري او ټاکندوی پۀ توګه هم کارول کيږي او « دغه » نومځري ته ورته دنده ترسره کوي. لکه:

دا کور ښکلی دی. دا هلک زما ورور دی. دا شفيق مې ملګری دی.
دغه کور ښکلی دی. دا هلک زما ورور دی. دا شفيق مې ملګری دی.

پۀ پورته جملو کې « دا » د اشاري نومځري پۀ توګه کارول شوی او تر څنګ يې د ټاکندوی دنده هم ترسره کوي. تاسو دغه جملې« دا شفیق مې ملګری دی » ته ځير شئ. لۀ يادې جملې دوه ډوله مطلب اخيستل کيږي. لومړی: دا د اشاري نومځري پۀ توګه، یعنې چې د لنډ واټن کور تۀ اشاره کوي. دويم: کېداشي ډېر شفيق نومي کسان وي، خو « دا شفيق » نه موخه پۀ دوی کې یو شفيق دی او هغه شفیق د « دا » نومځري پۀ واسطه کره کوم. نو ځکه دلته د ټاکندوی دنده ترسره کوي.

درېيم: ياد نومځری پۀجملو کې دنغوتې، ټاکندوی ترڅنګ د ټينګار پۀ موخه هم کارول کيږي. لکه: دا ولې ژاړې ته؟ دا ولې خاندې؟ دا تۀ څنګه نۀ ځې؟ دا تۀ ولې پۀ غوصه يې؟
پورته جملو ته کۀ لږ ژور فکر وکړو، نو « دا » د نغوتې ترڅنګ، تاکيد او ټيګار هم کوي.

څلورم: کله چې« دا » لۀ نوم يا نومځري سره وکارول شي، نو د قيد دنده ځانته غوره کوي. لکه: دا کورته څه وخت ځې؟ دا ناوخته ولې راځې ؟ دا هغۀ ته دې څنګه غوضه کړې وه؟

پورته جملو کې د ټينګار تر څنګ د قيد دنده هم تر سره کوي. د قيدونو يو فورمول همدا دی چې کله نومځری + نومځری يا نوم + نوم ... وکارول شي، قيد ترې را منځته کيږي. پۀ پورته جملو کې د مکان او زمان قيد په توګه کارول شوی دی.

پادونه : د « دغه » او « دا » ترمنځ یو بل توپير پۀ رسمي او غير رسيمتوب کې دی. دغه د اشاري نومځري په توګه ډېره رسمي بڼه لري، خو برعکس دا تر ډېره د محاروې له مخې کارول کيږي.

لوستنې: 1750

• تمهيد سيلانی
• ګرامر

زورکی او د هغۀ د کارونې ځایونه

څانګه: اورتوګرافي / املا او انشأ / لهجې

د خپرېدو نېټه: 13 جولای 2020

ليکونکی: تمهيد سيلانی

د پښتو ژبې پۀ لیکل شويو ګرامرونو( پښتو ګرامر، پښتو ژبدود، ژبښودنه...) کې د پښتو ژبې د خپلواکو تورو د پېژندنې پۀ هکله يوازې د دوی نومونه ياد شوي دي. د زورکي پۀ هکله مې پۀ يادو اثارو کې همدومره ولوستل چې : « زورکی (ه) : بېلګې يې لکه: لېوه، زړه، تره..» خو د زیار صاحب پۀ پښتو پښويه کې د زورکي پۀ هکله فونيټکي بحث ترسره شوی دی.

زورکی د پښتو ژبې دخپلواکو تورو څخه يو توری دی. ددې توري تلفظ د خولې پۀمنځنۍ برخه کې کيږي یعنې منځوال حالت لري. ددې توري پۀ تلفظ کې شونډې خپل عادي حالت ساتي. ژامه هم نرم او عادي حالت غوره کوي.

دا توری د پښتو ژبې پۀ الفبا کې « ه » او پۀ فونيټیکي الفبا کې يې (∂) نښه ده او لۀ کندهارۍ ګړدود پرته د کلمې پۀ منځ او پای کې کارول کيږي. د بېلګې پۀ توګه : پۀ منځ کې « /m∂š∂r مشر، /lam∂n/ لمن او مېرمن /merm∂n/ » پۀ پای کې « / ∂tr/ ترۀ، /∂z/ زۀ او /∂p/ پۀ»...

د زورکي د کارونې ځايونه او ځينې دندې

۱- هغه نومونه چې يو سېلاب يا يو څپيز وي او پر بېواک توري پای ته رسېدلي وي، پۀ زورکي جمع کيږي. لکه :
مل/ mal/ ملۀ/ ∂ml/
خر / xar/ خرۀ/ ∂ xr/
يادونه : کۀ غواړئ چې پۀ يو نوم يا کلمه کې د هغۀ څپې معلومې کړو، نو تر ټولو ساده لاره يې داده چې هماغه کلمه پۀ فونيټکي الفبا وليکو او وګورو چې څو خپلواک توري پۀ کې کارول شوي، نو هماغومره څپې هم لري.

۲- هغه نومونه چې د منځ خپلواک توری يې پۀ الف باندې بدليږي او پۀ پای يې زورکی راځي. لکه :
پښتون/ pax̌tun/ پښتانۀ / ∂pax̌tān/
شپون/ Špun/ شپانۀ / ∂Špān/

پۀ ځينو کلمو کې خپلواک توری (زور) پۀ زورکي اوړي او د جمعې بڼه ځانته غوره کوي. لکه :
دښمن /d∂x̌man/ پر /d∂x̌m∂n/
ټوپک/topak/ پر/top∂k/
شتمن /štaman/ پر/štam∂n/

مو پۀ پښتو او پارسي ژبه کې د « ګر /gar/ » روستاړی لرو، چې د ځينو کلمو پۀ پای کې ونښلي فاعلي بڼه ترې جوړوي. لکه: خټګر، بزګر... د دغو فعلي وييونو جمع زموږ ليکوال پۀ « ان » سره کوي، خو زورکی د « ګر /gar/ » لۀ روستاړي سره پۀ يو ځای کېدو سره، دغې قاعدې ته بدلون او لنډون وربښي، چې دا قاعده تر دېره سمه بريښي. لکه : خټګر/gar/خټ/g∂r/،بنسټګر /gar/ بنسټ/g∂r/ ،بلوسګر/gar/ بلوس/g∂r/ او نور...

د پښتو ژبې اشاري او ځينې نور نومځري د اصلي بڼې تر څنګ اوښتې بڼه هم لري، چې د اصلي او اوښتې بڼې توپير د زورکي پۀ واسطه ترسره کيږي. لکه:
دغه اصلي بڼه - دغۀ / ∂/اوښتې بڼه
هغه اصلي بڼه - هغۀ/ ∂/اوښتې بڼه

زموږ پۀ پښتو ګرامرونو کې د منځتاړي خبره ډېره راغلې خو بېلګه يې نشته. موږ پۀ پښتو ژبه کې د منځتاړي ښه بېلګه همدا زورکی لرو، چې د کلمو پۀ منځ کې ور لویږي او د يوې کلمې دجمعې بڼه جوړوي.لکه:
دښمن /d∂şman/ پر /d∂şm∂n/
ټوپک/topak/ پر/top∂k/
شتمن /štaman/ پر/štam∂n/
تا سو پورته بېلګو ته ځير شئ، همدا زورکی دی، چې د کلمو پۀمنځ کې ورلويږي او د کلمو جمع بڼه جوړوي. چې دا کار موږ ته پۀ پښتو ژبه کې د منځتاړي ښه بېلګه جوړوي.

پۀ فعلونو کې د فعل د سټې او روستاړي ترمنځ اړيکه ټينګوي. لکه:
راځم/m∂/،راغلم/m∂/ او نور

اوس راځم د خپل دوست هغې پوښتنې ته چې زۀ ولې د (ه) پر سره همزه کاروم. موږ پۀ پښتو ژبه کې څو فونیمونه لرو، چې کلماتو کې ورته ځانګړې نښې يا ګرافيم نۀ لرو. لۀ هغې ډلې څخه يو هم زورکی دی. دا فونيم د کلمې پۀ منځ کې هېڅ ګرافيم نۀ لري، خو د کلمې پۀ پای کې زموږ ليکوالان ورته د (ه) کرافيم کاروي، چې لۀ زور او ه سره يې توپير نه ترسترګو کيږي. او د پښتو ژبې نوي زده کوونکو ته کۀ هغه پښتانۀ وي او کۀ بهرني وي، دا يوه لويه ستونزه را منځته کوي.

دا چې د زور، ه توپير لۀ زورکي سره وشي، نو غوره همدا ده، چې د زورکي پر سر همزه وکاروو. د ه پر سر د همزه کارونې وړانديز د باړه ګلۍ پۀغوڼده کې شوی وو، خو دا چې نۀ ده منل شوې هغه بېله خبره ده. ليکن دا سم او پر ځای وړانديز و، چې موږ پۀ ليکنه لۀ ستونزو ژغوري او ددې ژبې زده کوونکو ته پۀ زده کړه کې اسانتیا را منځته کوي.

یادونه: دا ليکنه کېداشي بشپړه نۀ وي، لۀ لوستونکو مې هيلۀ ده، چې پۀخپل نقد و نظر دا ليکنه بشپړه کړي.

ماخذونه
• زيار،مجاور احمد. ۱۳۸۶. پښتو پښويه. کابل : دانش خپرندويه ټولنه.
• اتل مشواڼي، اللۀ محمد. « زورکی » ليکل شوې مقالۀ...

لوستنې: 1803

• تمهيد سيلانی
• املا او انشا
• اورتوګرافي

شاه اشرف هوتک او تذکرةالملوک

څانګه: متن پوهنه

د خپرېدو نېټه: 13 جولای 2020

 ليکونکی: پوهاند میرحسین شاه
اشرف د عبدالله او یا د هوتکیانو د معاصر مؤرخ او تذکره نګار محمدهوتک په قول د عبدالعزیز زوی په (۱۱۳۷هـ.ق.) کال کي ئې د ایران د پاچاهۍ د چارو واګي په لاس کي ونیولې. د دغي فتحي په ویاړ د طلا او سپینو زرو سکې په اصفهان، کاشان، مشهد، سترآباد، قزوین، تبریز، شماخي او رشت کي ضرب شوې. په دغه وخت کي د ایران زیاته برخه، عراق، فارس، کرمان، سیستان، قومس او د خراسان غرنۍ برخه د افغانانو په واک کي وه.
اشرف د سلطنت د جلوس په وخت کي ۲۶ یا ۲۷ کلن وو. دی د حرب او لښکر کشۍ په ټولو فنونو کي ازمویل سوی وو او په خپله ئې هم ښه اخلاق او کفایت درلودئ.
که څه هم افغانانو د صفوي دولت پر ضد په خپل قیام کي د خپل هیواد د اراضي تمامیت ساتنه مقصد وه، لکه څنګه چي دغه مطالب شاه محمود هوتک شاه حسین صفوي ته د اصفهان د محاصرې په وخت کي ابلاغ کړه او لکه څنګه سلطان حسین هغه و نه منل نو بیا د اصفهان په نیولو دې شخړي خاتمه پیدا کړه. کله چي نوبت اشرف ته ورسېدئ، ده هم غوښتل چي د پارس سلطنت صفوي دولت ته وسپاري او پخپله افغانستان ته راسي. شاه اشرف د سلطنت له نیولو لږ وروسته د مخلوع صفوي پاچا شاه حسین لیدلو ته ورغئ او د سلطنت تاج ئې بیرته هغه ته وړاندي کړئ، مګر هغه ئې له منلو سر وغړاوه او وې ویل: « آرامشی راکه از آن برخوردار است، به کلیه در خشندګی های واقعی افسر پادشاهی مرجع می شمارد وکناره ګیری وی از سلطنت خواست پروردګار بوده از ان وقت کمترین هوس نسبت به سلطنت در دل نداشته، و چنان خیال می کند که اګر چنین هوس را دردل بهرور اند یا حتی حاضر به شنیدن آن شود برخلاف مشیت الهی کام برداشته».
اشرف هوتک د دې وینا تر اورېدو وروسته ناچار د سلطنت واګي په لاس کي ونیولې او د مخلوع پاچا له لور سره په مزاوجت رضا شو او له ده سره ئې خپله کامله همدردي څرګنده کړه او د سلطان حسین خرڅ او لګښت ئې څلور برابره زیات کړ.
په ایران کی مرکزي اداره د جنګ او محاصرې او قحطۍ له امله ګرد سره متلاشي سوې وه او اشرف د سلطنت د واګو تر نیولو وروسته د ایران د ټولو خلګو د اعتماد وړ و ګرځېد او په دې مامور سو چي بې اعتمادي او بې نظمي له منځه یوسي. د نظم او امنیت تامین درستي ادارې ته اړه درلوده او دې خبري هم د اداري تشکلاتو په باب دقیقو اطلاعاتو ته ضرورت درلود.
شاه اشرف هوتک د دې له پاره چي د صفوي دولت د اداري تشکیلاتو په باب دقیق او په زړه پوري معلومات تر لاسه کي، نو ئې له درباریانو څخه یوه تن ته چي د صفوي دربار له مبانیو، اصولو، او رسومو سره بلد وو، امر وکړئ چي د صفوي دولت د تشکیلاتو په باب یوه رساله ولیکي او د دې کار په نتیجه کي یو کتاب منځ ته راغئ چي تذکرةالملوک نومیږي.
مولف په دې کتاب کي خپل نوم او شغل نه ښيي، ځکه چي د کتاب تالیف د هغه له نومه مهم وو. خو په کتاب کي د مالي اومورو خصوصاً دارالضرب د ډېرو جزیاتو له ښوولو ښکاري، چي مؤلف دغه کتاب د شاه اشرف هوتک د سلطنت په دوهم کال هغه ته وړاندي کړئ.
کتاب پنځه بابه او یوه خاتمه لري لومړی باب د ملاباشي شغل او د اصفهان د دار السلطنتې د شرعیت د اهلو احوال بیانوي او دغه باب بیا پنځه فصله لري چي په هغه کي د ملاباشي وظایف، د صدارت خاصه وظایف، د اصفهان د قاضي شغل او د دارالسلطني د شیخ الاسلام او عسکري قاضي شغل او وظایف بیانوي.
د کتاب دوهم باب د دربار د امراوو په بیان کي دئ، دغه باب یوه مقدمه او څورلس فصله لري. په مقدمه کي د امراوو شغل د رتبې د نوعیت او وظیفې له پلوه ښيي او په څورلس ګونو فصلونو کي د وزیراعظم، قورچي، باشي، قوللر اقاسي، ایشک اقاسي باشي، تفنګچي اقاسي، ناظربیوتات، دېوان بېګي، امیر شکار، توپچي باشي، امیراخور باشي جلو، امیراخور باشي صحرا، مجلس نویس، مستوفي الممالک، او خلیفةالخلفا احوال بیانوي.
دریم باب د هغو اعیانو د وظایفو په خصوص کي دئ، چي د مقرب الخاقان په نامه یادېدل او په دوی کي خواجه سرایان، اطبا، منجم باشي، معماران، منشي الممالک، مهردار خزانه، ایشک اقاسي حرم او نور راغلي دي.
څلورم باب دوه مقصده لري: لومړی مقصد د بیوتاتو د وزیر او مستوفي د شغل په باب دئ، او دوهم د وزراوو او مستوفي شغل بیانوي. په دې باب کي لکه څنګه چي ئې له عنوان څخه څرګنديږي د بیوتاتو د ناظر د ډیرو نزدو همکارانو وظایف بیان سوي دي او په دوهم جز کي ئې وزیراعظم ته د مربوطو اتلسو ادارو وظیفه څرګنده سوې ده.
په پنځم باب کي د اصفهان د دارالسلطني وظایفو بیان سوی دئ.
د تذکرةالملوک د کتاب خاتمه درې مقالې لري:
لومړۍ مقاله د ۱۸ تنو عالي رتبه مامورینو د معاش احوال بیانوي، چي دغه مطالب د کتاب د پنځو بابونو په تکمیل کي ډېر ارزښتمن او ګتور دي. دوهمه مقاله چي ډېره مفیده او ګټوره ده، په هغې کي د ولایاتو د والیانو فهرست راغلئ او د هغوی مواجب او ملازمین راوړي، او د اهالیو په باب ئې خبري کوي.
دریمه مقاله د صفوي دولت بودجه فهرست کوي، په دې مقاله کي لومړی مالیات توضیح سوي، بیا ئې صورت مصرف تعین سوی چي د بودجې د دغو جداولو مطالعه د هغه دولت د اقتصاد په مطالعه کي ډېر ګټور او ارزښتمن دي.
تذکرة الملوک د افغانستان او ایران په اجتماعي تاریخ کي یو ګټور او مهم اثر دئ، کي څه هم د ایران د صفوي دولت د اقتصادي او اجتماعي تاریخ په باب په دري او نورو شرقي ژبو اثار سته او هم د مسیحي مبلغینو او سیاحینو، لکه فادرکرومنسکي، لوبي اندره دولدمامي کراک دویان، شاردین، کیمپر، سانسون او لوبرن یاداښتونه پاته دي، مګر د یوه هم ارزښت د تذکرةالملوک په اندازه نه دئ. ځکه شرقي مؤرخینو اداري تشکیلاتو ته اعتنا نه درلوده او د هغوی نویشتې محض شرح او توصیف دئ. او همدارنګه غربي لیکوالو هم مواد او موضوعات د تذکرةالملوک په څېر ژور او عمیق نه دي لیکلي.
لکهارت د تذکرةالملوک د ارزښت په باب کاږي: «دغه کتاب د صفوي دولت د اداري تشکیلاتو په باب د یوې خزانې اهمیت لري او د کتاب محتویات داسي مواد دي، که چیري دلته نه وای کښل سوي نو به هسي مبهم پاته وای. دغه کتاب له (۱۷۷۲ع.) کال څخه دمخه د ایران د دولتي دستګاه په روښانولو کي ډېر ګټور دئ. او پروفیسور مینورسکي دغه کتاب له خپلو مفصلو حواشیو او تعلیقاتو سره نړی‌والو ته وښود، او د کتاب ارزښت او اهمیت ئې لا زیات کړئ.
د تذکرةالملوک نسخه د عثماني شاهانو د کتابونو له خزانې څخه تر لاسه سوه او له هغه ځایه د بریتانیا موزیم ته یووړل سوه، البته موجوده نسخه واحد ده او په ډېر ښه خط کښل سوې خو املايي تېروتني پکښي ډېري دي.
د پروفیسور مینورسکي توجه دې کتاب ته د دکتر ادوارد مقالې (تایمز، ۱۷، نومبر، ۱۹۲۴.) جلب کړې ده، په (۱۹۳۰ع.) کال کي د دغه کتاب زیاته برخه نقل کړه، چي وروسته بیا دغه یاداښتونه ترې ضایع سول او په (۱۹۳۴ع.) کال کي ئې بیا د دغه اثر نقل ته ملا وتړله او بیا ئې د دغه کتاب متن په انګرېزي ترجمه کړئ او په (۱۹۴۳ع.) کال کي ئې له مفصلو حواشیو او تعلیقاتو سره خپور کړئ او په (۱۳۳۲ش.) کال کي دبیرسیاقي د دغه کتاب متن په تهران کي چاپ او نشر کړ.
لنډه دا چي د صفوي تاریخ یوه مهم ماخذ د یوه افغاني خبیر او علم دوست پاچا شاه اشرف هوتک په امر چي د میرویس نیکه وراره وو، په اصفهان کي تالیف سو. دغه کتاب نن د استاد مینورسکي له تعلیقاتو سره زموږ په واک کي دئ.
بې ځایه نه ده چي په پای کي پر دې خبري ټینګار وکړم چي هوتکي دوره زموږ د ملي، اجتماعي، سیاسي او ادبي او عملي تاریخ یوه مهمه دوره ده، او د نوو اثارو د پيداکېدو له امله پر دې دوره باید زموږ د پوهانو له خوا ډېر نوي کارونه وسي.
ماخذونه:
۱ـ پټه خزانه.
۲ـ انقراض دولت صفویه.
۳ـ پښتانه د تاریخ په رڼا کي.
۴ـ هوتکیان.
۵ـ تذکرةالملوک د مینورسکي له حواشیو سره.

یادونه: دامقاله په (تاریخي پلټني ) مقالو ټولګه کي خپره سوې ده، چي په (۱۳۵۷ل.) کال د افغانستان د علومو اکاډيمۍ چاپ کړې ده.
ډیجیټال کوونکی: عبدالرحمن (پتوال)

لوستنې: 1987

• کتاب: تاريخي پلټنې
• پوهاند مير حسين شاه
• عبدالرحمن پتوال

«جګړه د محمود خان، نیول د اصفهان» د هوتکي دورې یو ورک تاریخي اثر

څانګه: متن پوهنه

د خپرېدو نېټه: 13 جولای 2020

 ليکونکی: استاد حبيب الله رفيع
د هوتکي غورځنګ په بریالیتوب او د هوتکي واکمنۍ په پیاوړتیا کي د پښتنو د بېلابیلو ښاخونو دراکو او حساسو کسانو لاس درلو او د دوی په روڼ فکر او روڼه توره چاري پر مختللې. دا کسان که له یوې خوا دجګړې په میدان کي غښتلي ول، له بله پلوه د فکر او قلم په ډګر کي هم تکړه او پياوړي ول. موږ په دې دوره کي ډېر تورکښان او قلم کښان لرو، چي د توري کیسې او د قلم نښي ئې را پاته دي. او ځینو به د دې دورې منظوم او منثور تاریخونه کښلي دي چي د متنونو ترلاسه کېدل او خپرېدل به ئې د دې دورې د پيښو په څېړلو کي نوي لاري پرانیزي.
وروستیو څېړنو موږ ته د هوتکي دورې څلور مهم پښتو تاریخي کتابونه راوښودل چي د ځینو ئې بشپړ متن په لاس کي دئ او د ځینو ئې د متن نمونې لاس ته راغلي او ځیني ئې لا تر اوسه یوازي په نامه پېژنو. په دې کي تر ټولو مهم کتاب پټه خزانه ده، چي د هیواد سترګور مورخ او پیاوړي ادیب محمدهوتک د شاه حسین هوتک د واکمنۍ په وخت کي په (۱۱۴۱ــ۱۱۴۲هـ ق) کلو کي کښلې، چي د پښتو ادب د لرغونو نمونو تر څنګ په زړه پوري تاریخي پيښي هم لري او متن ئې تر اوسه درې ځلي د لوی استاد پوهاند عبدالحي حبیبي په زیار، سریزه، ژباړه، لمنو، نښلونو او سپړنو چاپ شوی دئ. (۱)
د رېدي خان مومند محمود نامه د هوتکي دورې هغه منظوم تاریخ دئ، چي د هوتکي غورځنګ له پيله بیا د شاه محمود تر سوبو او بریالیتوبونو پوري پيښي پکښي په خواږه نظم انځور شوي او یوه برخه ئې پټي خزانې تر موږه پوري را رسولې ده.(۲)
درېیم تاریخي اثر د نصرالدین امالي دئ، چي «پلار ویلي» نومیږي او په نثر ئې د هوتکي دورې سیاسي تاریخ کښلی دئ (۳).
څلورم اثر د «جګړه د محمود خان، نیول د اصفهان» نومی اثر دئ، چي په دې مقاله کي پرې غږیږو. همدا راز تر هوتکي دورې را وروسته د سدوزو په واکمنۍ کي هم یو هوتک چي عبدالغفار نومېدئ، د هوتکي دورې منظوم تاریخ کښلئ، چي نسخه ئې په لاس کي ده (۴).
تر دې لنډي یادوني وروسته د یاد شوي اثر معرفۍ ته را رسیږو او مخکي تر دې چي دا اثر در وپېژنو د لیکوال او پتي په باب ئې ږغیږو.
د کتاب لیکوال: د «جګړه محمود افغان، نیول د اصفهان » نومي کتاب لیکوال ملامحمدامین سرپرېکړی دئ، چي په ټبر مراڼی کوچی وو. د دوی کورونه په ژمي «واڼه» تر «ډېرو» او په دوبي کي په مرغه او د غونډانو په شاوخوا کي مېشت ول. دوی هغه وخت چي زموږ د هیواد یوه برخه صفویانو لاندي کړې وه او پر کندهار او شاوخوا سیمو ګرجیان مسلط ول په ناسرو کي مېشت شول او د ناسرو تر څنګ ئې د وطن په دفاع کي مېړنۍ برخه واخیسته او له همدې کبله د تل له پاره په ناسرو کي مېشتي شول(۵).
ملامحمدامین سرپرېکړی شپږدېرش کلن زلمی وو، چي په ۱۱۳۵هـ ق کال د هوتکي شاه محمود له لښکرو سره د ارسلاخان ناسر (۶) تر بیرغ لاندي اصفهان ته ولاړ او څرنګه چي د ده د خپلي وینا له مخي: «د جنګ په فنونو او فتورونو کي ګړندی وو» نو د دې سوبمن ټولواک په لښکر کي ئې مېړنۍ برخه واخیسته او له سوبي وروسته بېرته خپل هیواد ته راستون شو(۷).
له دې چي دی د اصفهان په بریالۍ جګړه کي ۳۶ کلن وو او دا جګړه په ۱۱۳۵هـ ق کال پېښه شوې وه (۸) نو د زېږېدو نېټه ئې ۱۰۹۹هـ ق کال ټاکلای شو او د ده د زوی حافظ نورمحمد د وینا له مخي چي وایي: «او پلار زما په یو زر، یوسل څلور اویا کي رضوان جنت بللی وو» (۹) د پنځه اویا کلنۍ په عمر وفات شوی دئ.
د کتاب پته:
د دې ګټور کتاب نسخې تر اوسه په لاس کي نشته خو د ده زوی حافظ نورمحمد ئې په خپل «قصه د برېښنا یا خدۍ» نومي اثر کي پته راکوي. ده دا اثر په ۱۲۰۴ هـ ق کال کښلی او خطي نسخه ئې ماته میر حیدر صاحبزاده راکړې ده (۱۰). دی د دې اثر لیکلو ته د پلار کتاب هڅولی او ویلي ئې دي: «ما هم قصد وکاوه چي سربېره په پله د ده رهي سم او په دې باب کي کوښښ کوونکی او زیاري سم...» (۱۱)
د کتاب محتویات: حافظ نورمحمد وایي چي زما پلار د اصفهان په جګړه کي په ۳۶کلنۍ کي برخه اخیستې وه او کله چي بیرته راغئ نو: «ده مبارک چي حال د دې جګړې په خپله لیدلی وو نو ئې یو وړوکی کتاب په ژبه خوږه د پښتو کي په حال د دې جګړې کي لیکلی وو او نوم د دې کتاب جګړه د محمود خان، نیول د اصفهان دئ. حق دا دئ چي ډېر ښه او رښتنی بیان دئ او دا کتاب په زڼیو د پښتو له جهته د بدلو د قومو قیمتي دئ او نر و ښځي او کم و لوی ئې خواهشتي دي ...» (۱۲).
موږ وینو چي د حافظ نورمحمد کیسه په خاص او خواږه نثر کښله شوې چي هم رواني، هم سلاست او هم عام فهمي لري نو ښایي چي د پلار کتاب به ئې هم په همداسي نثر وو، ځکه چي دی ځان د خپل پلار پر لاره روان بولي. پر دې سر بېره دې کتاب تاریخي نارې هم درلودې چي اوس خورې ورې موندل کیږي، چي ما دا ډول ۷۸ نارې په ۱۳۴۹کال د «هوتکو نارې» په نامه په یوه رساله کي خپرې کړي او په ۳۸ نوي تر لاسه شوي ناري مي ئې چي میرحیدر صاحبزاده راسپارلي وې د زیري په خاصه ګڼه کي نشر کړې. ښایي د دې نارو لومړی راټولوونکی ملامحمدامین سرپرېکړی وي او د ده د کتاب له لاري خورې شوي وي او یا هم ښايي د ده د کتاب تاریخي نارې بل راز او نوري وې.
د کتاب نمونه:
موږ ته د دې کتاب کومه داسي نمونه نه ده راپاته چي د کتاب په باب معلومات راکړي. یوازي دوې جملې ئې حافظ نورمحمد د خپلي کیسې په سریزه کي را اخیستي او دا دوې جملې دا را ښيي چي د ملامحمد امین سرپرېکړي د کتاب متن په خواږه نثر وو او هغه دوې جملې دا دي: « زه په دې غزا کي ۳۶ کلنی وم، د جنګ په فنو او فتورونو کي ګړندی وم» (۱۳).
د ملامحمدامین نور اثار:
ملامحمدامین سرپرېکړی د دې کتاب پر کښلو سر بېره شعرونه هم ویلي چي نمونې ئې راپاته دي او څو قلمي شعرونه ئې د فاضل استاد پوهاند عبدالشکور رشاد په ځاني کتابتون کي شته.

پایلیکونه:
۱ـ لوی استاد د دې کتاب نسخه په کوټه کي موندلې وه، چي لومړی ځل په ۱۳۲۳ کال پښتو ټولني، په ۱۳۳۹ کال کي د پوهني وزارت د دارالتالیف ریاست او په ۱۳۵۴ کال کي د پښتو د پر مختیا او پیاوړتیا امریت په عکسي توګه خپره کړه.
۲ـ د دې کتاب د متن تر لاسه شوې نمونه د پټي خزانې د خطي نسخې په ۷۱ تر ۷۸ مخونو کي خوندي ده.
۳ـ د دې کتاب په باب لومړی ځل ګران ملګري ښاغلي زلمي هیوامل د زیري د روان کال د ۳۴ ګڼې په سر مقاله کي خبري وکړې.
۴ـ د دې تاریخ نسخه هغه وخت چي په ۱۳۵۵ کال کي زه او ښاغلی هیوادمل د کلات سیوري ته تللي وو، ښاغلي هیوادمل و مونده او هماغلته ساتله کیږي چي فاضل استاد پوهاند عبدالشکور رشاد په خپله مقاله کي معرفي کړې ده.
۵ـ د حافظ نورمحمد د برښنا د خطي کیسې سریزه.
۶ـ دا نوم ما د هوتکي دورې په رجالو کي ونه موند، ښکاري چي تاریخونو نه وي ثبت کړی خو یوازي په دې کیسه کي ئې نوم خوندي دئ.
۷ـ د برښنا د کیسې سریزه.
۸ـ هوتکیان، استاد عبدالروف بېنوا، تاریخ ټولنه، ۱۳۴۵ش، ۷۹مخ.
۹ـ د برښنا د کیسې سریزه.
۱۰ـ د دې کیسې د معرفۍ له پاره وګورئ: کابل مجله، ۱۳۵۵کال اوومه ګڼه،« دوه تنه کوچي مؤلفین او پيښ لیکونکي» د لیکونکي مقاله.
۱۱ـ د برښنا د کیسې سریزه.
۱۲ـ د همدې کیسې سریزه.
۱۳ـ د همدې کیسې سریزه.

یادونه: دا مقاله په (تاریخي پلټني) د مقالو ټولګه کي خپره سوې ده، چي په (۱۳۵۷ل.) کال کي د افغانستان د علومو اکاډیمۍ چاپ کړې ده.
ډیجیټال کوونکی: عبدالرحمن (پتوال)

لوستنې: 2046

• متن پوهنه
• خطي نسخې
• هوتکيان
• استاد حبيب الله رفيع
• کتاب: تاريخي پلټنې
• عبدالرحمن پتوال

سیدال خان ناصر یا د هیواد یو نامتو قهرمان زوی

څانګه: پټه خزانه

د خپرېدو نېټه: 12 جولای 2020

ليکونکی: معاون سرمحقق عبدالرحیم ځدراڼ
تاریخ موږ ته د ماضي طرح، د حرکت لوری، د پیښو او واقعياتو د پېښېدو ډول او په هغوی کي د اولسونو او قهرمانانو د نقش څخه خبري کوي. په تاریخ کي د شخصیتونو او قهرمانانو رول او د نقش د ټولنپېژندني یوه مهمه او په زړه پوري مساله ده او یو شمېر زیات کسان په دې ټینګار کوي او عقیده لري، چي تاریخ د خلګو د ګڼو پرګنو د فعالیت، هڅو او زیارونو محصول دئ، د خلګو ګڼي پرګنې د تاریخ رښتیني هستوونکي او د اجتماعي ودي غوڅ قوتونه دي.
د خلګو ګڼي پرګنې هغه قدرت دئ چي د ټولنیزو انقلابونو او سیاسي ازادۍ بخښونکو نهضتونو سرنویشت ټاکي، ولي د دې سره سره باید دا هم هېره نه کړو چي د فرد شخصیت په ټولنیزه وده کي ستر رول لري.
د تاریخ په جوړولو کي د خلګو غوڅ رول د دې معنی نه لري، چي ګواکي د شخصیت رول او په تاریخي پیښو کي دي د هغه اغېزه او برخه له نظره واچول شي. یو ستر او منلی شخصیت کولی شي چي د تاریخ په جریان او وده باندي پوره تاثیر وکړي، شرط دا دئ چي د ده هڅي د ټولني د عیني او ذهني شرایطو او قوانینو سره یووالی ولري، قهرمان او منلی شخصیت پرګنې منظمي، متشکلي او متحدي کوي، فعالیت او هڅو ته ئې سرعت ور کوي او ټاکلي دندي ئې مخي ته ږدي، دی د دغو وظایفو او دندو دپاره پرګنې تیاروي. ټولنه نه شي کولی چي د هیواد د رښتیني زوی، غوره قهرمان او واقعي مشر څخه پرته د دښمنانو پر ضد مبارزه وکړي او بریالیتوب ترلاسه کړي. ستر شخصیت موږ هغه چا ته وایو چي خپل ټول مادي او معنوي قدرت د ټولني، هیواد او هیواد والو آبادۍ او پر مختګ د پاره په کار واچوي. یو غوره قهرمان او وتلی شخصیت باید صدیق، با انرژي، مبتکر، پوه او په خپل عالي هدف او ارمان باندي کلکه عقیده ولري، خپل هیواد او هیواد والو ته وفادار وي. په قوم او هیواد باندي مین کسان د هیواد د پرمختګ دپاره کار کوي، شتمني ئې د پردیو د چور کولو څخه ساتي، خلګو ته حیثیت ورکوي او په خپل ځان او مټ باندي د اتکا درس ور کوي. دلته ده چي هیوادوال باید د هیواد او هیواد والو سره خیانت کوونکي خاینان تل وټکوي، رسوا ئې کړي او د کرکي او نفرت په سترګه ورته وګوري. مثبت، هیواد پال په خاوره او خلګو مین نمانځي، یاد ئې کړي، غونډي پرې جوړي کړي او و ئې ستایي. کومه موضوع چي اوس د دغي لیکني اصلي محرکه ده هغه زموږ د هیواد د یو نومیالي قهرمان هیواد پال سر ښندونکي په افغان او افغانیت مین سیدال خان ناصر دئ. نوموړی قهرمان او غوره جنرال د جګړې د میدان سر پرې کړی عسکر د پردیو په مقابل کي هغه باتور دئ چي د نوموړي ټوله هر اړخیزه پلټنه او یادونه لکه څنګه چي د ده د شان سره ښایي په ټوله معنی په دغه وړه مقاله کي نه شي کېدای. ځکه دی د دومره احترام، نمانځني، یادوني او افتخار وړ دئ چي مقالې نه بلکي غونډي او لوی لوی کتابونه او رسالې باید پرې ولیکل شي. خو د دې سره سره بیا هم غواړم چي د هیواد دغه قهرمان زوی څه نا څه هیواد والو ته ور وپېژنو.
که څه هم د نوموړي په برخه کي په ځینو کتابونو کي کله په کمه او کله بیا په څه تفصیل سره یو څه یادوني شوي دي. پوهانو، لیکوالو او محققینو تر خپله وسه او توان پوري غاړي خلاصي کړي دي، خو دغه غاړي خلاصون د دې هیواد د یوه داسي نامتو سرښندونکي زوی په برخه کي کفایت نه کوي. د دې خبري یادونه هم باید وشي چي هر چا چي په دغه لاره کي لږ یا ډېر ګام اوچت کړی دئ د ستایني وړ دئ. د لیکوالو او محققینو دا ډول لیکني او د خپل هیواد د تاریخي شخصیتونو معرفي کول، معلومات وړاندي کول او د تاریخ سینې ته سپارل یو با ارزښته او حق پېژندونکی کار دئ.
لیکوال که د یوې خوا نه د دوی حق پر ځای کوي، نو د بلي خوا نه د راتلونکو نسلونو د پاره د هیواد پالني، هیواد ساتني، په ځان اتکا او د پردیو متجاوزینو په مقابل کي د کلک دریځ او مقابلې په زړه پوري درس دئ.
زموږ تاریخ د دغه ډول مبارزینو او قهرمانانو یوه په زړه پوري غني شتمني ده. له بده مرغه چي موږ تر اوسه پوري د خپل ویاړلي تاریخ د ټولو قهرمانانو کارنامې د تاریخ په پاڼو کي نه دي ثبت کړي په دغه برخه کي موږ حتی د ځینو په برخه کي څه لیکل څه چي معلومات هم نه لرو. موږ باید د خپلو قهرمانانو په باره کي په دې قانع وو چي د دوی پوروړي یو او د دوی د پور دغه دروند مسولیت او فرض مو نه دئ په ځای کړئ همدا اوس زموږ د هیواد او اولسونو په خولو، مغزو او سینو کي زموږ د سر ښندونکو هیوادپالو مبارزو او قهرمانو د ویاړونو او وېرنو پوره شتمني پرته ده، چي کله ناکله ئې په ځینو خاصو مواقعو کي اوروي. په دې برسېره زموږ حق پېژندونکي خلګ د ډیرو قهرمانانو او هیواد پالونکو په برخه کي کیسې، نکلونه، روایات اوروي او د پيښو په شاو خوا کي ئې معلومات په مغزو کي ساتلي دي. دوی نه یوازي د قهرمانانو سرښندونکو او هیواد پالو نه خبري کوي بلکي دوی د هیواد د خاینانو او چا چي د دې غیور اولس د ملا ماتولو او پښو اچولو لپاره بډي راوهلي وي هم له یاده نه دي ایستلي، کیسې ئې کوي او د دوی د رټني او غندني سندري وایي: دغه سندري او دغه روایات زموږ د تاریخ او کلتور یو ستر او رښتینی باب جوړوي. له بده مرغه موږ د خپل اولس دغه خواره واره روایات، سندري، متلونه لکه څنګه چي ښایي نه دي راټول کړي، چي و ئې سپړو او بیرته ئې منظم او پيوندونه ور کړو. دا د هیواد په ټولو علمي او فرهنګي موسسو او هغه څوک چي څه نا څه د لیک لوست سره سروکار لري فرض دئ، چي دغه کار ته ملا وتړي، ستونزي وګالي، مصارف وکړي او خپله غني کلتوري، تاریخي شتمني د ضایع کېدو او محوه کېدو څخه وساتي. ځیني کسان په تېرو باندي ځان بوختونه د وخت ضایع بولي. زه د دغو کسانو سره هم فکره نه یم دا منم چي ټول عمر په تېرو باندي بوختېدل او حال آینده هېرول یو علمي او په زړه پوري کار نه دئ خو د دې په څنګه کي دا هم ښه نه ګڼم چي د آینده او حال په څنګ کي دي تېر کورټ له یاده وباسو. تېر، اوس، آینده یو له بله نه بېلېدونکي دي. د یوه د تجربو څخه د بل د پرمختګ د پاره باید کار واخیستل شي، تېر د آینده او آینده د اوس څخه بېلول زموږ په کارونو کي نیمګړتیاوي را پیداکوي. د نړۍ ټول مترقي او آزاد هیوادونه خپل نوابغ قهرمانان او سرښندونکي نمانځي، یادوني ئې کوي او ور باندي ویاړي. په دغه برخه کي دوی تر نورو ټولو هیوادونو دمخه دي. دا کار او عمل د انسانانو روحي تقویه، غذا د مورال لوړولو او په ځان اتکا د پاره یو جوخت ضرورت دئ.
د استعماري او امپریالستي هیوادونو یوه خاصه دا ده چي تر استعمار او لاس لاندي خلګو د اولسونو د کلتوري شتمنۍ د له منځه وړلو او مروړلو باندي لاس پوري کوي. دا د دې د پاره چي د دغو هیوادونو د اولسونو د اتکا مرکز او په ځانونو د ویسا، ډاډ له منځه یوسي.
هر څومره چي اولسونه په خپل ځان ډاډه توب او په خپل مټ باندي د تکيې کولو له مخي خلع سلاح کیږي په همغه اندازه استعماري دولتونه او متجاوزین خپلو ناوړو اهدافو ته زر تر زره رسیږي.
که چيري موږ خپل تېر کلتور او تاریخي شتمنۍ هېروو او یا د هغو په مقابل کي بې پروايي کوو، د دې معنی لري چي هغه کار چي زموږ د هیواد او هیوادوالو دښمنان ئې غواړي و ئې کړي او آرزو ئې لري په خپله ئې موږ په لوی لاس کوو. په هر صورت دا خو یوه یادونه وه او اوس به خپل اصلي هدف ته راشو هغه دا چي دلته د هیواد یو قهرمان، په هیواد، هیوادوالو مین او د ننګ ناموس ساتونکی زوی سیدال خان ناصر او د پردیو متجاوزینو په مقابل کي د هغه قهرمان قهرمانانه جګړې، کاروایي، مقابلې، جرأتونه او سرښندني محترمو هیوادوالو ته معرفي او وړاندي کړو:
د سیدال خان ناصر شخصیت او کارنامې:
د افغانستان د ویاړ نه په ډک تاریخ کي د هوتکو د حکومت دوه دېرش کلنه دوره هغه دویاړ نه ډک وخت دئ چي زموږ خلګ او اولسونه باید تل پرې و ویاړي او د یوه غوره سر مشق په توګه د اجانبو په مقابل کي تل ترې کار واخلي.
د هوتکو د ویاړ نه ډک حکومت پیل د حاجي میرویس خان په ملي تړون او یرغل سره پیل کیږي. دغه ملي آزادي بخښونکی حرکت او یرغل یو داسي حرکت وو چي زموږ اولسونه باید تل پرې وویاړي. دا ځکه چي متجاوزینو زموږ سپېڅلې خاوره او د پلار نیکه دغه پاک میراث تهدیداوه او دښمنانو زموږ د خلګو مرۍ تربتولې، د میرویس نیکه په هغه آزادۍ بخښونکې جګړه کي چي د ګرګین پر ضد ئې کوله د هیواد په آزادۍ او قوممینو ځوانانو او مشرانو په لړ کي یو هم سیدال خان ناصر و.
د پټي خزانې په حواله سیدال خان د ابدال خان زوی باړي زی ناصر دئ. پلار ئې په ډیله (۱) کي چي د وازي خوا په سر کي یو ځای دئ اوسېده. څه وخت چي سلطان ملخي توخي استقلال وموند او د غزني څخه تر جلدکه ئې حکومت کاوه، نو باړي زی د ابدال خان سره راغلل او په اتغر کي مېشته شول. ابدال خان د عادل خان توخي په ملګرتیا د صفوي حکومت له خوا مقرر شوی ګرګین سره په جګړه لاس پوري کړ او دغه پردی ظالم خون خوار ئې پرې نه ښود چي پر کلات حکومت وکا.
سیدال خان د خپل دغه مېړني او هیواد پال جګړن پلار (ابدال خان) زوی دئ. څه وخت چي میرویس خان د ګرګین د وژلو د پاره پلانونه طرح کول او غونډي ئې کولې، سیدال خان ناصر به هم د نوموړو سره په دغو غونډو کي برخه اخیسته. د مثال په توګه څه وخت چي میرویس خان د ګرګین او د هغه د ظلمونو د یادولو پر برخه کي دوهمه ملي جرګه په مانجه نومي ځای کي جوړه کړه، په دغه جرګه کي د هوتکو، ناصرو، بابیو، نورزیو، بابړو، بړيڅو، مومندو، کاکړو، بلوڅو، ترینو، الکوزو او نورو پښتني قبیلو مشرانو او مخورو ګډون کړی وو.
د دغو مشرانو د ډلي څخه رېدی خان مومند د دغو لاندنیو دوولسو قومي مشرانو نومونه یادوي.
۱ـ سیدال خان ناصر. ۲ـ بابوجان بابی ۳ـ ملاپیرمحمد میاجی ۴ـ بهادرخان ۵ـ یوسف خان ۶ـ عزیز خان نورزی ۷ـ ګل خان بابړ ۸ـ نور خان بړیڅ ۹ـ نصرو خان الکوزی ۱۰ـ یحی خان ۱۱ـ محمود خان هوتک ۱۲ یونس خان کاکړ. څه وخت چي میرویس خان په دې بریالی شو چي ګرګین ووژني نو سیدال خان د پښتنو جګړنو سپه سالار و. څه وخت چي صفوي دولت د افغانانو څخه د انتقام اخیستلو د پاره یو شمېر فوځ را واستاوه، نو سیدال خان د میرویس خان له خوا د پښتنو لښکرو سپه سالار وو او څو ځله ئې صفوي لښکر ته چي تر حساب تېر وو، ماتي ورکړه او بې شمېره ئې ووژل، سیدال خان د صفويانو سره په ټولو جګړو کي غالب او فاتح وو. همهغه وو چي په زړورتوب او مېړاني سره مشهور شو. د هیواد د قهرمان زوی او باتور مبتکر ملي مشر میرویس خان تر مړیني وروسته ئې عبدالعزیز پاچا شو.
د هغه تر مړیني وروسته د میرویس خان زړور زوی محمود هوتک د نولس کلنۍ په عمر په ۱۱۲۹ هـ کال کي په تخت کښېناست. سیدال خان د ده د دربار لوی سپه سالار او حربي مشاور وو.
پښتنو د شاه محمود او سیدال خان په مشرتوب د فراه او سیستان له لاري کرمان ونیو. د کرمان تر نیولو وروسته د پښتنو سره دا خیال پیدا شو چي کندهار ته بیرته ستانه او په کوم بل مناسب وخت کي به د اصفهان د نیولو پرمختګ دپاره اقدام وکړي، ولي شاه محمود په بیرته ستنېدو خوښ نه و. په دغه اثنا کي شاه محمود د سیدال خان څخه چي د افغاني فوځ سپه سالار وو، و پوښتل چي کندهار لیري دئ که اصفهان؟ سیدال خان ناصر ورته وویل چي کندهار. شاه محمود ورته وویل چي دوې شپې کیږي چي د کندهار څخه را روان شوي یو، اصفهان خو ډېر ليري دئ. سیدال خان په ځواب کي ورته وویل چي پر کومه خوا چي مو عزم وي هغه ډېر نږدې او کومي خوا ته مو چي شا وي هغه لیری دئ. شاه محمود د سیدال خان په خبره ډېر خوشحاله شو او پر تندي ئې مچ کړ، ورته و ئې ویل: هو! د میرویس بابا دا وصیت وو، چي اصفهان ونیسئ. باید د ده وصیت پر ځای کړو. همغه وو چي سیدال خان خپلو عسکرو ته وویل چي د لاري لیري والی زموږ عزم نه شي ماتولی. اصفهان چنداني ليري نه دئ. موږ به ئې ضرور نیسو په همدغه وخت کي د سیدال خان ناصر په برخه کي د ستايني دغه ناره وویل شوه:
که سر دئ اصفهان د ملکو سر دئ
چي اصفهان نږدې کوي سیدال ناصر دئ
همغه وو چي شاه محمود د خپلو لښکرو سره مخ پراصفهان روان شو. پښتنو لښکرو صفوي قوت د خپل پوهي، جرات او ښه تدبیر په واسطه له منځه یووړ. افغانانو د خپلو قوي او مدبرو مشرانو په غوره تدبیرونو سره وکولای شول چي د صفوي عسکرو صفونه یو په بل پسي مات او سنګرونه ئې ونیسي. په دې توګه سره شاه محمود د اصفهان پاچا شو او د ایران پاچا خپل تاج په خپلو لاسونو د ده په سر کښېښود.
د پوهاند حبیبي په قول د افغان اولس د برمه ډکه دغه غوره جګړه او بري کي کوم عسکر چي د دښمن پرضد د سیدال خان تر مشرتابه او سپه سالارۍ لاندي جنګېدل په پښتنو برسېره د افغان اولس نورو قومونو او باغیرته زړورو مېړونو هم برخه اخیستې وه. د مثال په توګه په دغه جګړه کي د سیدال خان تر مشرۍ لاندي د پښتنو عسکرو تر څنګه پنځه زره هزاره هم وجنګېدل او د هیوادپالني په زړه پوري ثبوت ئې څرګند کړ، د شاه محمود تر مړیني وروسته د نوموړي د تره زوی شاه اشرف په ۱۱۳۷ هـ کال د برات د میاشتي په دوولسمه نېټه پاچا شو، سیدال خان د نوموړي سپه سالار هم وو. هغه وخت چي شاه اشرف د دریو لویو قوتونو یعني داخلي مخالفینو په تېره بیا شهزاده طهماسب، ترکانو او روسانو سره لاس په ګرېوان وو. سیدال خان د هیواد پالني او پښتني ننګ په ځای کولو او افغاني امپراتورۍ د ساتني په غرض فاتحانه جنګونه وکړل. ده په خپل پاخه تدبیر او نه ماتېدونکي عزم سره وکړای شول چي د روسي لښکر د ايران په شمالي پولو او د عثماني ترکانو پوځونه په لوېديځو ميدانونو کي شا ته وتمبوي. شاه اشرف لومړی وغوښتل چي په آذر بایجان کي د ده پر ضد الو ګولو د منځه وړلو د پاره لاس په توره کړي. ده همدارنګه نیت درلودئ چي د تهران پر خوا د شهزاده طهماسب د پرمختګ مخه ونیسي. د شهزاده طهماسب او افغاني لښکري دواړه د سلمان آباد په حدودو کي مخامخ شوې، دغه وخت د شهزاده اشرف د لښکرو لوی قومندان جنرال سیدال خان ناصر وو. د دواړو خواوو تر منځ سخت جنګ وشو. په دغه جګړه کي سیدال خان ناصر د پښتنو عسکرو د روحیې لوړولو او احساساتو راوستلو په غرض په خپله هم ګډون کړی وو او هري خواته ئې توري وهلې، تر سختي نښتي او جګړې وروسته شهزاده طهماسب ماتي وخوړه، وتښتېد، ډېر مړي او ټپيان د جګړې په میدان کي ترې پاتې شول.
تر دې بري او فتحي وروسته شاه اشرف سیدال ته د قزوین نیولو دنده ورکړه. د قزوین خلګ چي د سیدال خان د مېړاني، شجاعت او د پښتنو د توریالیتوب څخه خبر ول، پرته له دې چي د سیدال مقابلې او جګړې ته را ووزي له ویري تسلیم شول. څه موده وروسته طهماسب د فتح علي خان په مشرۍ یو شمېر خلګ د افغانانو د ماتولو او مقابلې د پاره راولېږل. ولي فتح علي خان هم ډېر ژر په ابراهیم آباد کي د افغانانو د لاسه ماتي وخوړه او ابراهیم اباد د پښتنو په لاس کي ولوېد. تر دې وروسته د شاو او قم خلکو هم د شاه اشرف متابعت ومانه او خپل ښارونه ئې پښتنو ته تسلیم کړل. (۳).
شاه اشرف د پاچاهۍ په دریم کال عثماني ترکانو شپېته زره عسکرو د اویاوو (۷۰) توپونو سره د احمد پادشاه په مشرۍ د اصفهان د نیولو د پاره را روان شول، شاه اشرف لومړی د روغي جوړي هڅي وکړې، ولي کله چي پوه شو نتیجه ئې ور نه کړه، نو د یوه افغان په حیث ئې دا خپله دنده ګڼله چي د خاوري او خپل ملک د ساتلو د پاره په جدي اقداماتو لاس پوري کړي. همغه وو چي سیدال خان ناصر ئې را وغوښت او ورته و ئې ویل چي په خپل پښتني عزم او همت سره ترکانو ته د افغاني ننګ او غیرت بریښ وښیه. په دغه اتنا کي شاه اشرف هم د څلوېښتو زمبورکو توپونو سره د اصفهان څخه د مدافعې د پاره ووت. افغاني لښکر د ترکانو په نیمايي هم نه وو. دواړه قوتونه د اصفهان په پنځه لس فرسخي کي سره ونښتل. شاه اشرف او سیدال خان دواړه د جګړې په میدان ور ګډ شول او په یرغل او حملو ئې پیل وکړ، سیدال خان عزم کړی وو چي د دغي جګړې د میدان نه به ژوندی نه وځي. په دغه سخته جګړه کي د افغاني لښکرو احساسات سخت راپارېدلي ول.
په دغه تاریخي او سخته جګړه کي بالاخره ترکانو د افغاني جګړنو د جرأت او پاخه عزم د یرغلونو تاب را نه شو وړای او سخته ماتي ئې وخوړه. په دغه تاریخي او د افغاني لښکرو د سرښندني ډکه جګړه کي د ترکانو نه دوولس زره مړي پر میدان پاتي شول. په دې برسېره په دغه جنګ کي پنځوس توپونه سره د نورو حربي سامان الاتو د سیدال خان ناصر لاس ته ورغلل. ترکان بالاخره مجبور شول چي د شاه اشرف سره سوله وکړي او په پاریس باندي د ده تسلط په رسمیت و پېژني.
تر دې وروسته شاه اشرف د جګړې د ډګر سالار او پهلوان سیدال خان ناصر د روسي قواوو د وړاندي تګ د مخنیوي د پاره ولېږه. سیدال خان او روسي لښکري د پارس په شمالي برخه دربند نومي ځای کي سره مخامخ شوې.
افغاني لښکر که څه هم ډېر جنګېدلی، ستړی او د وسلې او شمېر له پلوه هم نسبت روسي لښکرو ته ډېر کم وو، ولي بیا هم په ډېره مېړانه، شجاعت او سرښندني سره جنګېدل او هغه ئې شاتګ ته مجبوره کړل. په دې توګه سره روسي لښکر مجبور شو چي د شاه اشرف اقتدار او نفوذ په پارس باندي په رسمیت و پېژني.
د عثماني او روسي دولتونو د شاته تمبولو او د هغوی سره سوله او د سیاسي پولو ټاکلو څخه وروسته شاه اشرف د داخلي چارو تنظیم او ترتیب ته متوجه شو. په دغه آثنا کي ئې په خراسان باندي د نادر قلي چي په پای کي په نادر افشار مشهور شو د یرغل خبر واورېد. نادر قلي د خراسان ښارونه یو په بل پسي ونیول. تر دې وروسته ئې د هرات د ابدالیانو خواته مخه کړه. د هرات د ابدالیانو او نادرقلي خان د عسکرو تر منځ خونړۍ جګړې وشوې. د هرات ابدالیانو په خپل ټول قوت او پوره جرأت سره د خپلي خاوري د ساتني څخه دفاع کوله. د دواړو ترمنځ تر دوو کلونو څخه زیاتي مودې پوري جګړه روانه وه.
د نادرقلي په مقابل کي لا د هرات د ابدالیانو دفاع پای ته نه وه رسېدلې چي شاه اشرف هوتک د نادرقلي خان خطرونو ته متوجه او په دفاعي تجهیزاتو ئې لاس پوري کړ. څرنګه چي شاه اشرف د خپلو افغاني لښکرو زیاته برخه د پارس په جګړو کي له لاسه ورکړې وه او د لښکرو زیاته برخه د پارس نه ورته رسېده نو مجبور شو چي د نادر قلي په مقابل کي د پردیو یعني غیر افغاني فوځ څخه هم کار واخلي په دې توګه سره د شاه اشرف تر نیمایي لښکر زیاته برخه غیر افغاني ول. دوی په ظاهره ځانونه وفادار ښودل، ولي په حساسو مراحلو کي به ئې د جګړې پر ځای خیانت او د افغاني لښکرو د ماتي اسباب برابرول.
د شاه اشرف او نادر قلي لومړۍ جګړه په مهماندوس نومي ځای کي وشوه. (۴) شاه اشرف چي د نادرقلي د قوي توپخانې څخه چي د لسو تنو فرانسوي صاحب منصبانو له خوا څخه اداره کېده خبر شو نو سمدستي ئې خپل جنرال سیدال خان ناصر را وغوښت او د دښمن د توپخانې د منځه وړلو دنده ئې ور کړه. سیدال خان ناصر د بسطام خوا ته ولاړ او د نادري په توپخانه چي د بسطام د مربوطاتو د مهروش په کلا کي وه د شپې له خوا حمله وکړه مرګ ژوبله ډېره وشوه څرنګه چي توپخانه ډېره قوي وه او له بلي خوا نادرقلي پلي او سپور لښکر د بسطام بند په ښار کي توپخانې ته نږدې پروت وه، نو افغانان په خپل کار او عزم چنداني بریالي نه شول. سهار ته نږدې مهال بیرته شاه اشرف ته راغلل. د دغي ورځي په سبا ۱۱۴۲هـ کال دربیع الاول په شپږمه نېټه د دواړو خواوو تر منځ سخت جنګ وشو.
سیدال خان په دغه جګړه کي په ډیر جرأت سره وجنګېد. د افغانانو او نادرقلي دوهمه جګړه هم د دواړو خواوو تر منځ ډېره سخته او خونړۍ وه. شاه اشرف په دغه جګړه کي د نادرقلي سره مخامخ په جګړه بوخت وو، چي سیدال خان ناصر د یو شمېر لښکرو سره د شا له خوا نه پر نادري لښکرو یرغل وکړ او ډېر نادري لښکر ئې تر تېغ تېر کړ.
دشاه اشرف او نادر په دریمه (زرقا جګړه) کي هم سیدال خان ناصر په پوره مېړانه، جرأت او مهارت سره د جګړې تر پایه پوري و جنګېده خو څرنګه چي د شاه اشرف د لښکر زیاته برخه غیري افغانان ول او هغوی نه غوښتل چي د زړه نه وجنګیږي نو بریاليتوب ئې په برخه نه شو. هغه وخت چي نادر قلي شېراز ښار کلابند کړ، نو شاه اشرف د سیدال خان په مشوره د دوولس زره افغاني سپرو په ملګرتیا په ایستلو تورو په زور سره د ښاره ووتل په یوه سخته حمله او جرأت سره ئې پر نادري لوی پوځ کي درز پیدا کړ، شاه اشرف چي خپل دفاعي قوت له لاسه ور کړی و، د سیستان له لاري کندهار ته روان شو او په ۱۱۴۲هـ کال کي په لاره کي د عبدالله خان بلوڅ د زوی ابراهیم نومي د لاسه د لوت په دښته کي ووژل شو. (۵)
تر دې وروسته نادر افشار کندهار ته متوجه شو. په کندهار کي شاه حسین پاچاهي کوله او سیدال خان د نوموړي سپه سالار وو. نادر افشار د ټول فارس څخه په داوطلبانه توګه یو لک تکړه ځوانان راټول کړل. لومړی ئې د هرات پر ابدالیانو یرغل وکړ. هغوی له شاه حسین څخه مرسته وغوښته شاه حسین سیدال خان د څو زرو کومکي عسکرو سره د هرات ابدالي هیواد پالو ته د ملاتړ د پاره ور ولېږه. څه وخت چي د نادر افشار لښکر ارغنداو ته راورسېد، نو شاه حسین خپل دوه تنه زړور قوماندانان سیدال خان ناصر او یونس خان افغان د نادر په لښکرو باندي د شبخون په خاطر ولېږل.
لومړۍ حمله یونس خان افغان وکړه په هغه پسي سیدال خان په یرغل لاس پوري کړ. د دواړو افغاني مېړنو او قهرمانانو د خپلي قهرمانۍ ثبوت وښود. دوی په خپلو حملو او یرغلونو سره د نادر افشار عسکر چي شمېر ئې څلور لکو ته رسېده ډېر وار خطا کړل او یو زیات شمېر کسان ئې ترې ووژل. خو څرنګه چي د پښتني لښکرو شمېر ډېر لږ وو، نو بیرته کندهار ته را تر شا شول.
نادر افشار چي د سیدال خان او د هغه تر قوماندې لاندي زړورو پښتنو د جرأت او په افغاني ټولنو کي د سیدال خان د محبوبیت څخه پوره خبر وو، نو ډېر ترې وېرېده. د همدې کبله ئې د ده پر سر انعامونه او زیات بخششونه ښندل.
نادر افشار د کندهار خوا ته را دمخه شو. کندهار ئې محاصره کړ، په دغه اثنا کي د نادر افشار یو شمېر نور عسکر چي د بلوچستان د جنګونو څخه خلاص شوي ول، د جنګي داوطلبو عسکرو سره هم کندهار ته راورسېدل په دغه وخت کي شاه حسین سیدال خان ناصر ته وویل چي د شلو زرو لښکرو په مشرۍ د کندهاره ووځه او د نادر افشار د عسکرو مرکز او تدارکات د منځه یوسه. سیدال خان د شاه حسین د غوښتني سره سم په دغه اقدام لاس پوري کړ.
د سیدال خان لښکر د نادر افشار لښکر او قوماندان ارسلاخان ته ماته ورکړه، ولي نادر افشار نور هوسا عسکر د ملاتړ د پاره ور ولېږل په دې برسېره هغه ځیني افغانان په رشوتونو او وعدو ورکولو او چال نیرنګ سره د سیدال خان مقابلې ته ولېږل. څرنګه چي د راټولولو د پاره بیرته کندهار ته تر شا شو. دغه وخت امان الله خان چي د قلات او شا و خوا سیمو او خزانو د ساتلو د پاره شاه حسین لېږلی وو د نادر افشار د لښکرو له خوا ووژل شو. د امان الله خان په مړینه شاه حسین ډېر خفه شو او د هغه د کسات اخیستلو د پاره ئې سیدال خان ناصر ولېږه. سیدال خان ناصر د موسی خان او نادر افشار د لښکرو د ماتولو دپاره د شپږزره لښکرو سره د کندهار د ښار څخه په زور ووت. په داسي حال کي چي نږدې وو چي د موسی خان افغان او نصرالله میرزا لښکر له پښو وغورزوي، په دغه اثنا کي د نادر افشار د ځینو نورو هوسا عسکرو او د زر خریدو غولېدلو افغاني داوطلبو افغانانو رسیدلو په مرسته د موسی خان او نصرالله میرزا لښکر بیرته د خطر او منځه تلو څخه بچ کړ. دا وخت سیدال خان ته د خپل لښکر څخه ډېر لږ شمېر کسان ور پاتي ول. د لښکر اکثره برخه ئې له منځه تللې ول. نو مجبور شو، چي کندهار ته بیرته ستون شي. د افغانانو د بدبختۍ او تباهۍ لوی او عمده علت دا وو چي دوی د پردیو په تشو خبرو، چالونو، او نیرنګونو وغولېدل او خپل ئې په خپلو کي د پښو نه وغور ځول.
کله چي سیدال خان کندهار ته بیرته ستون شو، نو ډېر غمګین او په کور ننووت. شاه حسین چي د ده د غمګینۍ څخه خبر شو، نو د دغه قهرمان کور ته ورغئ، ډاډګيرنه ئې ور کړه او د هیواد پالني په برخه کي ئې د ده زیات خدمتونه او سرښندني یادي کړې. د نادر افشار لښکر د افغاني لښکرو تقريباً څو چنده وو. نادر د خپلو لښکرو یوه برخه د کلات کلا نیولو د پاره و لېږله، تر دې وروسته شاه حسین سیدال خان او خپل زوی د څلورو زرو لښکرو سره د کلات د کلا ساتلو ته ولېږل. د کلات کلا څخه سیدال خان په ډېره مېړانه دفاع کوله. بالاخره نادر افشار د سیدال خان د مقابلې د پاره مجبور شو. سیدال خان د خپل قوت تر اخره پوري د کلات نه دفاع وکړه، ولي بالاخره د مقابل لوري سره د مخامخ جګړې د پاره د شاه حسین د زوی سره یو ځای د کلات د کلا نه ووت او لاس په ګرېوان د نادري لښکر سره په جګړه بوخت شول، او په پای کي د نادري لښکرو په لاس کي کښېوتل.
وایي څه وخت چي سیدال خان ناصر نادر افشار ته مخامخ شو نو هغه د دغه پښتون قهرمان او هیواد صادق زوی د تاثیرناکو سترګو په مقابل کي مقامت ونه شو کړای او ترې ووېرېده همغه وو چي امر ئې وکړ چي د «سیدال خان سترګي وباسئ ځکه چي زه د ده له سترګو څخه ډارېږم.»
د نادر افشار د امر سره سم د سیدال خان سترګي و ویستل شوې په دې توګه سره دغه پښتون مېړه د هیواد پالني او افغاني ننګ ناموس د ساتلو د پاره د سترګو د غوره نعمت له لاسه ورکړ.
د زمریانو شوې خالي د هیواد درګي
نادر وکښې د سیدال مېړني سترګي(۶)
سیدال خان د سترګو د نعمت د لاسه ورکولو نه وروسته د کوهدامن شکر درې ته راغئ، او همدلته مړ او خښ شو. د دغه قهرمان پښتون قبر په شکر دره کي اوس هم افغانانو ته د هوتکیانو د دورې د امپراطورۍ افتخارات او د نوموړي د هیواد پالني، سرښندني او په دغه لاره کي د هر ډول قربانۍ ورکولو د پاکي عقیدې څرګندونه او الهام بخښنه کوي.
د دغه قهرمان او هیواد پال د قهرمانیو او د توري د پوره اثبات د پاره به ښه دا وي چي دلته د هوتکو نارې نومي کتاب څخه د هوتکو څو نارې چي د ده په باب يې ویلي دي راوړو:
که سر دئ اصفهان د ملکو سر دئ
چي اصفهان نږدې کوي سیدال ناصر دئ

که زرو اصفهان کلا د زرو
شاه محمود ته ور نیولي وه ناصرو

که ښاغلي دي ناصر زلمي ښاغلي
سیدال خپل نوم باندي باسي په تهران باندي ئې ډېر زلمي وزلي

سیدال خان ویل لښکر مي شو بزي بزي
آزاد خان مي چي توري شپې وخوړ که ورځي

که لوګی دئ (مهمان) په سرلوګی دئ
سیدال کړی ناصري خواري په میدان کي پروت سل کسه عمرزی دئ

چي پټي په سیدال خان باندي غوټې کړې
د تورو مشغولا وه سیدال خان دستي د ډال تنې ور پرې کړې

سیدال ویل په کلمو مي پروښتون دئ
دنیا د غم په ورځ پيدا ده د نیازمنو ځای باندي بېلتون دئ

چي نادر تر غره ایستلي رسالې دي
سیدال باندي ور وزي د نادر په اوستور بل باندي حملې دي

ګرځوله سیدال اسپه لنډه لنډه
شاه حسین هم ور ووت ایرانیان ئې تر نادره کړل په منډه

د زمریانو سوې خالي د هیواد درګي
نادر وکښې د سیدال مېړني سترګي

که زړا د پښتنو په مخ سربازي (۷)
د سیدال سترګي نادر ایرانی کاږي

که خلاصي کړې نادر خلاصي لاري
تر هوتک او ناصر جار سم د ټوپکو لا مظبوطي کوي واري

که خیال سو د نادر دغسي خیال سو
اوس به زر کندهار خلاص سي چي په دواړو سترګو ړوند جنګي سیدال سو
د سیدال خان ناصر ادبي قوت:
سیدال خان ناصر لکه څنګه مو چي وویل د جګړې د ډګر غوره قهرمان او باتور قوماندان وو، همدارنګه د شعر او شاعرۍ د علم او پوهي په زړه پوري برخه ئې هم درلوده. ده د خوشحال خان او احمدشاه بابا په شان د خپلي توري تر څنګ قلم هم درلود. د پټي خزانې په حواله نوموړي مروجه علوم لکه فقه، تفسیر، فصاحت، صرف، او نحو او فارسي کتابونه لوستي ول. کله چي به د جګړې څخه خلاص شو نو شعرونه به ئې ویل. تر اوسه پوري موږ ته د نوموړي یوازي د یوه شعر درک هغه هم د پټي خزانې په حواله شوی دئ. د نوموړي د دغه شعر څخه داسي څرګنديږي چي دغه پښتون قهرمان شاعر او ادیب به یو زیات شمېر اشعار ویلي وي، ولي د بده مرغه چي د نوموړي قوماندان او په افغانیت مین جګړن د نورو اشعارو پته تر نن پوري زموږ سره نه شته. داسي اټکل کیږي چي که د زمانې تندو بادونو د ده اشعار د منځه نه وي وړي او یا ئې یو نه سي نو شاید یوه ورځ د افغانستان د یوه ګوټ څخه د ده د نورو اشعارو پته ولګیږي دا ځکه چي تر اوسه پوري موږ په دې نه یو بریالي شوي چي د خپل اولس ادبي شتمني او اولسي کلتوري پانګي د سلو څخه لس برخي هم راټولي کړو. د اولسي، ادبي، فولکلوري او کلتوري شتمنیو د راټولولو څخه زموږ د هیواد د ویاړلي تاریخ او قهرمانانو هیوادولو په برخه کي ډېر نوي او په زړه پوري معلومات تر لاسه کیږي. کېدای سي چي کله کله ځیني داسي معلومات او مواد وموندل شي چي زموږ ادبي، او تاریخي لیکنو، قضاوتونو او پرېکړو ته بالکل بل رنګ ورکړي.
په هر صورت را به شو خپل مطلب ته هغه دا چي د سیدال خان ناصر د ادبي کلام نمونه چي په ملي اوزانو ویل شوې او په پټه خزانه کي راغلې ده لوستونکي کولی شي نوموړی قیمتي او با ارزښته کتاب ته مراجعه وکړي او خپله ادبي تنده پرې ماته کړي.
(۱) ډيله د مقر جنوب لوېديځي ولاړو اوبو ته نژدې پرته ده، (هوتکيان، ۱۵۱ مخ، د بېنوا ليکنه).
(۲) هوتکيان د بېنوا ليکنه، ۴۲ مخ، ۱۳۴۲ کال خپرونه.
(۳) د زيری اخبار، ۱۳۴۷ کال، ۷ ګڼه، د محمد ولي زلمي ليکنه.
(۴) هوتکيان نومی اثر، د بېنوا ليکنه، ۱۳۴۵ کال، تاريخ ټولني چاپ.
(۵) هوتکيان، د بېنوا ليکنه، د تاريخ ټولني چاپ، ۱۳۴۵ کال.
(۶) د هوتکو نارې نومی اثر، د ۱۳۴۹ کال چاپ.
(۷) د هوتکو نارې نومي کتاب په حواله: يوه ناروغي ده چي مخ او سر پکښي پړسيږي.

یادونه: دا مقاله (د محمدهوتک یاد) د ملي سیمینار د مقالو په ټولګه کي خپره سوې ده، چي په (۱۳۶۲ل.) کال د افغانستان د علومو اکاډیمۍ د ژبو او ادبیاتو مرکز له خوا جوړ سوی وو.
ډيجيټال کوونکی: عبدالرحمن (پتوال)

لوستنې: 2396

• پټه خزانه
• عبدالرحیم ځدراڼ
• سيدال خان ناصر
• ملي سيمنار: د محمد هوتک یاد
• عبدالرحمن پتوال

Paschto Literatur (Dr. Sebastian Heine)

څانګه: پټه خزانه

د خپرېدو نېټه: 03 جولای 2020

لوستنې: 3161

• پټه خزانه
• دوکتور زيباستين هاينه
• آلماني ژبه

د پښتو، پارسي او ترکي ژبو د ملکي نومځرو سپړنه او پرتلنه

څانګه: ګرامر/ صرف اونحو

د خپرېدو نېټه: 02 جولای 2020

 
ليکونکی: تمهيد سيلانی (د ۲۰۲۰ کال د جولای ۲يمه نېټه)

پۀ دغه لیکنه کې لومړی پۀ درېیو ژبو کې د ملکي نومځرو سپړنه شوې، وروسته یې پرتلنه شوې ده.

1. د نومځرو سپړنه

لومړی: پښتو ملکي نومځري
لومړی: ملکي نومځري
زما : د متکلم مذکر او مونث لۀ پاره کارول کيږي. لکه: زما کتاب راکړه، زما کور کابل کې دی.
زموږ : د متکلم مذکر او مونث جمع لۀ پاره کارول کيږي. لکه: زموږ کتابونه راکړه. زموږ کور کابل کې دی.
ستا: د دويم مفرد کس يا مخاطب مذکر او مونث لۀ پاره کارول کيږي. لکه: ستا کتاب چېرته دی؟ ستا قلم مات شو.
ستاسو: د دويم جمع کس يا مخاطب مذکر او مونث لۀ پاره کارول کيږي. لکه: ستاسو کور چېرته دی؟ ستاسو ورور احمد زما ملګری دی.
ددۀ : د درېيم مفرد نارينه لۀ پاره کارول کيږي. لکه:ددۀ قلم راکړه، ددۀ کتاب زما پۀ بکس کې دی.
ددې : د درېيم مفرد ښځينه لۀ پاره کارول کيږي. لکه: ددې قلم راکړه، ددې کتاب زما پۀ بکس کې دی.
ددوی : د درېيم جمع نارينه او ښځينه لۀ پاره کارول کيږي. لکه: د دوی قلمونۀ راکړه، ددوی کتابونۀ زما پۀ بکس کې دي.

يادونه: پورته نومځري د لومړي او دويم شخص نارينه او ښځينه لۀ پاره يو ډول دي؛ خو د درېيم شخص پۀ برخه کې د نارينه او ښځينه لۀ پاره بېل نومځري لري.
ملکي نومځري پۀ نحوي چاپيريال کې لۀ مضاف څخه مخکې راځي.

دويم: خپلواک ګرامري مورفيمونه، چې زموږ ليکوالان يې کمزوري نومځري بولي.
خپلواک ګرامري مورفيمونه هغه مورفيمونه دي، چې پۀ نحوي چاپيريال کې ملکيت وښيي؛ خو پۀ ځانګړي ډول کومه معنا نۀ لېږدوي، مګر په جمله کې په يوازې توګه کارل کيږي يا هم له بل توري سره نۀ نښلول کيږي. دغو مورفيمونو ته زموږ ليکوالان متصل، نا خپلواک او کمزوري نومځري هم وايي. دغۀ نومځرو ته ځکه کمزوري نومځري وايي، چې لومړی پۀ يوازې توګه کومه معنا نۀ ورکوي....

دويم: پۀ جمله کې خپل ثابت ځای نشي ساتلی... درېيم: پۀ جمله کې د مفعول ځای نيسي او لۀ مضاف څخه وروسته راځي،چې دا يې ځانګړنې هم دي.
1. مې او مو : د لومړي مفرد او جمع متکلم شخص لۀ پاره کارول کيږي. لکه: قلم مې را کړه، قلمونه مو واخلئ. کله چې دا مورفيمونه پۀ جمله کې کارول کيږي، پۀ حقيقت کې د « زۀ او موږ » استازيتوب کوي...
2. دې او مو : د دويم مفرد او جمع مخاطب شخص لۀ پاره کارول کيږي. لکه: قلم دې واخلۀ، قلمونه مو واخلئ. کله چې دا مورفيمونه پۀ جمله کې کارول کيږي، پۀ حقيقت کې د « ستا او ستاسو او موږ» استازيتوب کوي...
3. يې او يې : د درېيم مفرد او جمع شخص لۀ پاره کارول کيږي. لکۀ: قلم يې ورکړه، قلمونه يې ورکړه. کله چې دا مورفيمونه پۀ جمله کې کارول کيږي، پۀ حقيقت کې د « ددۀ، ددې او د دوی » استازيتوب کوي...

يادونه ؛ ياد مورفيمونه پۀ مفرد او جمع بڼه د نارينه او ښځينه لۀ پاره يو ډول کارول کيږي. دا بايد لۀ ياده ونۀ باسو چې دغه ملکي نومځري پۀ يو نحوي چاپيريال کې تل لۀ مضافه وروسته راځي.

دويم: پۀ پارسي دري ژبه کې د ملکي نومځرو څېړنه

د دري ژبې ژبپوهان د نومځرو د ډلبندۍ پۀ هکله بېلابېل آندونه لري، پوهاند دوکتور محمد حسين يمين پۀ خپل اثر (( دستور معاصر زبان پارسی دری )) کې نومځري پۀ دريېو برخو ( ځانکړي يا شخصي، مشترک او اشاري )وېشلي دي. ( يمين، حسين. دستور معاصر زبان پارسی دری )
پوهنوال ليلما شريفي يما پۀ خپل اثر (( آواشناسی و صرف ) کې نومځري د معنا لۀ مخې پۀ پنځو برخو ( ځانګړي، مشترک، اشاري، مبهم او پوښتنيز ) باندې وېشلي دي( شريفي يما، ليلما. آواشناسی و صرف )
سيد مصطفی او محمد علي خير پۀ خپل اثر (( دورۀ کامل دستور زبان فارسي)) کې نومځري پۀ څلورو برخو( منفصل، متصل، اشاره او مشترک) وېشي( دورۀ کامل دستور زبان فارسی )
علی اصغرفقيهی پۀ خيل اثر (( دستور زبان فارسی )) کې پۀ ټوليزۀ توګه نومځري پۀ دوو برخو( منفصل او متصل ) باندې وېشي ( علي اصغر فقیهی: دستور زبان فارسی )
غلام محسين کاشف پۀ خيل اثر (( دستور زبان فارسي )) کې نومځری پۀ څلورو برخو( ضماير شخصیه، اضافیه، اسناديه او فعليه ) وېشلي دي.( غلام محسين کاشف: دستور زبان فارسی )
احمد احمدي پۀ خيل اثر (( دستور زبان فارسی با صرف و نحو)) کې نومځري پۀ ( شخصی، مشترک، اختصاصی، اشاره، پرسشی او مبهم ) باندې وېشلي دي. (احمد احمدی: دستور زبان فارسی با صرف و نحو)
داکتر پرویر ناتل خانلری پۀ خيل اثر (( دستور زبان فارسی )) کې نومځري پۀ ( شخصی، اشاری، مشترک او مبهم ) باندې وېشلي دي( خانلري: دستور زبان فارسی )

ښاغلي پوهاند محمد رحيم الهام د پارسي دري ژبې نومځري پۀ دوو برخو( ضماير آزاد و ضماير بسته ) وېشلي دي.چې وروسته يې خپلواک نومځري پۀ پنځو برخو( شخصي، پرسشي، مشترک، مبهم و بسته ) باندې وېشلي دي.

پۀ پارسي دري ژبه کې پورته يادو ژبپوهانو نومځري پۀ بېلابېلو ډولونو وېشلي دي، کۀچېرې د اوسني ګرامر ليکنې د مېتود او ګړنلارې لۀ مخې نوموړي اثار ولوستل شي، نو تر ټولو مقدم اثار د ښاغلي يمين، الهام او سعيدي صاحب دي. دوی خپل ګرامرونۀ د اوسني ګرامر ليکنې پۀ مېتودولوژۍ سره برابر ليکلي دي. نو زۀ هم د يادو ليکوالو ګرامرونو ته لومړيتوب ورکوم او د همدغو اثارو لۀ مخې خپلۀ پرتلنۀ کوم. پورته ګرامرونه مې ښۀ پۀ غور سره ولوستل، ما پۀ دغه اثارو کې پۀ ځانګړې توګه ملکلي نومځري و نۀ موندل. پۀ دغه ژبه کې هم يوازې ملکي روستاړي دي چې د نوم پۀ پای کې نښلي او ملکيت جوړوي. ددې ترڅنګ پۀ ترکيبونو کې د معرفې نښې پۀ واسطه د اضافت حالت جوړيږي.

پۀ ډېرو ژبو کې يو ډول ملکيت د اضافي حالت پۀ واسطه جوړيږي، چې دا برخه د هرې ژبې پۀ نحوي چاپير ( ترکيبونو ) کې تر مطالعې لاندې نيول کيږي. پۀ دري ژبه کې هم اضافي حالت شته، چې پۀ ترکيبونو يا عبارتونو کې د معرفې نښې پۀ واسطه جوړيږي. خو پۀ دې ليکنه کې زموږ بحث پۀ ځانګړې توګه پۀ ملکي نومځرو باندې دی... د پارسي دري ژبې د ملکي نومځرو پۀ برخه کې داسې ځانګړي ملکي نومځري نشته چې موږ يې د ملکي نومځرو پۀ نوم ياد کړو، بلکې داسې روستاړي او نومځري شته چې د يوې کلمې پۀ پای کې نښلي او ملکيت ښيي. دغو نومځرو ته ( ضمير های بسته يا تړلي يا هم مقيد نومځري ) وايي. نوموړي نومځري پۀ دريو برخو( ضمير های بسته تمليکي، ضمير های بسته مفعولي و ضمير های بسته فعلي ) باندې وېشل کيږي،پۀ يادو دريو نومځرو کې زموږ کار لۀ ضمير های بسته تمليکي يا مقيده ملکي نومځرو سره دی. چې ځانته مفرد او جمع حالت هم لري. لومړی غواړم مقيده ملکي نومځري تعريف او وروسته يې بېلګې راوړم.
مقيده ملکي نومځري: هغه روستاړي دي، د يو نوم پۀ پای کې نښلي او ملکيت ښيي. دغه روستاړي د يو ګړي او ډېرګړي بڼه هم لري. ( روش جديد در تحقيق در دستور زبان دری، الۀام . صفحه :۱۱۲)
مفرد/ جمع
لومړی شخص مفرد نارينه/ښځينه ( م ) لکه: کتابم گم شد.
لومړی شخص جمع نارينه/ښځينه ( ئمان/ما) لکه: کتابمان گم شد.

دويم شخص مفرد نارينه/ښځينه ( ت )لکه: کتابت گم شد.
دويم شخص جمع نارينه/ښځينه ( تان ) لکه: کتابتان گم شد.

درېيم شخص مفرد نارينه/ښځينه ( ش ) لکه: کتابش گم شد.
درېيم شخص جمع نارينه/ښځينه ( شان ) لکه: کتابشان گمشد.
کۀ پورته روستاړو ته ځير شو، نو دغه روستاړي کله چې د نوم پۀ پای کې ونښلي خپله معنا او ملکيت ثابتوي.

د ترکي ژبې ملکي نومځري
İyelik zamiri
İyelik ekinin ta kendisidir. Her dil bilgisi kitabı bunu zamir olarak almaz. İsim tamlamasında tamlayan kullanılmadığı takdirde tamlanandaki bu eklere iyelik zamirleri denir.
هغه روستاړي دي، چې د نوم او نومځرو پای کې نښلي او مکليت جوړوي. پۀ ترکي ژبه ملکي روستاړي،د نومونو، نومځرو سره کارول کيږي. پۀ لومړي سر کې غواړم هغه ملکي روستاړي در پېژنم چې لۀ ځانګړي نومځري او نوم سره کارول کيږي.

Ben + im = Benim evim kabil'de زما کور کابل کې دی/ خانه ی من در کابل است
Sen + in = senin evin kabil'de ستا کور کابل کې دی/ خانه ی تو در کابل است.
O + nun= onun evi kabil'de خانه یاو در کابل است . د دۀ / د دې کور کابل کې دی.

Biz + im = bizim evimiz kabil'de خانه ی ما در کابل است. زموږ کور کابل کې دی/
Siz + in = sizin eviniz kabil'de ستاسو کور کابل کې دی/ خانه ی شما در کابل است.
Onlar + ın = onların evleri kabil'de د دوی کور کابل کې دی/ خانه ی ايشان در کاب است.

پورته نومځرو کې ملکي نومځري د ځانګړو نومځرو او روستاړو لۀ ترکيب څخه را منځته شوي دي. هغه داچې ( ben,sen,o, biz,siz, onlar ) ځانګړي نومځري دي او ( im,in,nun,ın) روستاړي دي، چې د ځانګړو نومځرو پۀ پای کې نښلي او ملکي نومځري جوړوي. لکۀڅنګه مو چې پورته يادونه وکړه، ملکي روستاړي د نوم پۀ پای کې نښلي، هغه داچې د نوم جوړښت ته پۀ کتو لۀ نوم سره هم کارول کيږي او ملکيت جوړوي. لکه:

د لومړي شخص لپاره دغه روستاړي کارول کيږي:( im,ım,um,üm ) لکه: ev+im= evim کور مې، خانه ی من. نور روستاړي
يې هم د يوې کلمې د پای توري ته پۀ کتو سره کارول کيږي.
د لومړي شخص جمع لپاره کارېدونکي روستاړي( mız,miz,muz,müz) نوموړي روستاړي د هرې کلمې وروستي تورو ته کتو سره کارول کيږي. لکه: kolumuz لاس مو، دست مان يا دست ما....

د دويم شخص نارينه/ښځينه لۀ پاره کارېدونکي روستاړي ( in, ın,un,ün )، لکه: ev+ in= evin کوردې، خانه ی تو...
د دويم شخص جمع نارينه/ښځينه لۀ پاره کارول کيږي. ( niz,nız,nuz,nüz )، لکۀ: kolunuz لاس مو، دست شما...

د درېيم شخص لۀ پاره لپاره کارېدونکي روستاړي( i,ı,u,ü )، لکۀ: kol+u=kolu لاس يې، دست او يا دستش...
د درېيم شخص جمع نارينه/ښځينه لۀ پاره کارېدونکي روستاړي( ları,leri )، لکه: kolları لاس يې، دست شان ...

د ځينو نورو ژبو پۀ شان دترکي ژبې ملکي روستاړي لۀ اشاري نومځرو سره هم کارول کيږي چې ملکيت جوړوي. پۀ ترکي ژبه کې اشاري نومځري دادي:
Bu دغه، اين
Bunlarدغو، اینها

Şu هغه مذکر او مونث، آن
Şunlar هغوی، انها

O هاغه ، آن
Onlar هاغو، انها

پورته اشاري نومځرو سره دغه (nun,ın...)ملکي روستاړي کارول کيږي، لکه: bu+ nun= bunun evi دغه کور، اين خانه . همدارنګه لۀ نورو نومځرو سره هم پۀ همدې ډول کارول کيږي.

2. د نومځرو پرتلنه

لومړی د پښتو او ترکي ژبو د ملکي نومځرو پرتلنه کوم

ما چې کله د پښتو او ترکي ژبې ملکي نومځري ترڅېړنې لاندې ونيول، پۀ دواړو ژبو کې ياد نومځري پۀ ترکيبي بڼه جوړيږي. لکه: موږ پۀ ترکي ژبه کې ځانګړي نومځري (ben/ biz, sen/ siz, o/ onlar ) لرو، کۀچېرې موږ دغو نومځرو سره د نوموړې ژبې د ګرامري قواعدو لۀ مخې دغه ( im,in,nun,ın ) او نور روستاړي ونښلو نو ملکي نومځري ترې جوړيږي. لکه: ben+ im = benim دلته ( ben) ځانکړی نومځری دی، چې د لومړي شخص لۀ پاره کارول کيږي، کله چې ( im) روستاړی ورسره يوځای شي نو ملکي نومځری ترې جوړيږي. همدارنګه د دغۀ ته ورته کار پۀ کولو سره موږ پۀ پښتو ژبه کې هم ملکي نومځري جوړولی شو. لکه: موږ پۀ ځانګړو نومځرو کې ( ما او تا ) د لومړي او دويم شخص ( زۀ او ته ) اوښتې بڼې لرو، کله چې دغو نومځرو سره د ( ز او س ) فونيمونه ونښلو، نو ملکي نومځري ( زما او ستا ) چې د لومړي او دويم شخص لپاره کارول کيږي،ترې جوړيږي.د پښتو او ترکي ژبې د نومځرو پۀ برخه کې دغه قاعده د دغو دواړو ژبو د ګرامرونو ورته والی او نږدې والی ښيي.

پۀ پښتو ژبه کې موږ خپلواک ګرامري مورفيمونه لرو، چې زموږ ليکوالان يې کمزوري نومځري ګڼي، چې پۀ يوازې توګه معنا نۀ ورکوي، بلکې پۀ جملو کې لۀ نومونو وروسته راځي او خپله معنا څرګندوي. پۀ ترکي ژبه کې هم دې ورته روستاړي شته چې پۀ يوازې توګه کومه معنا نۀ ورکوي، بلکې نومونو پورې نښلي او ملکيت ثابتوي. لکه: موږ پۀ پښتو ژبه کې وايو: قلم مې، دلته قلم نوم او مې خپلواک ګرامري مورفيم ياکمزوری نومځری دی. چې مې پۀ يوازې توګه کومه معنا نۀ ورکوي، خو کله چې لۀ نوم سره يوځای شي، بيا معنا او ملکيت ښيي. دې ته ورته پۀ ترکي ژبه کې هم داسې روستاړي لرو، لکه: baba+ sı = babası دلته ( baba) پلار ته وايي چې يو نوم دی او ( sı) يو روستاړی دی، چې پۀ يوازې توګه کومه معنا نۀ ورکوي، خو کله چې نوم پورې ونښلي، بيا خپله معنا څرګندوي او ملکيت ( پلار يې ) جوړوي. د ترکي ژبې د نومځرو دغه قاعده د پښتو ژبې د نومځرو لۀ قاعدې سره ورته والی او نږدې والی لري....

موږ پۀ پښتو ژبه کې د درېيم نارينه او ښځينه کس لۀ پاره ځانګړي ( ددۀ او ددې ) نومځري لرو، خو پۀ ترکي ژبه کې برعکس د درېيم نارينه او ښځينه کس لۀ پاره يو ( O + nun= onun)نومځری کارول کيږي. د ترکي ژبې دغه قاعده د پښتو ژبې د مونث او مذکر لۀ قاعدو سره توپير لري او دغه کار د پښتو ګرامر پۀ بشپړتوب دلالت کوي.

موږ پۀ پښتو ژبه کې د اضافت توری يا د ملکيت فونيم لۀ اشاري نومځرو سره کارو، چې همدا کار پۀ ترکي ژبه کې هم ترسره کيږي. لکه: موږ « د » د اشاري نومځرو ( دغه ، هغه هاغه ... ) سره کارو، چې ملکيت ښيي. د بېلګې پۀ توګه : ددغۀ هلک کتاب لۀ ماسره دی. پۀ دغه جملۀ کې «د» د اضافت توری او دغۀ د اشاري نومځري دويم حالت دی. چې پۀ دغۀ جمله کې «ددغۀ » د ملکي اشاري نومځري پۀ توګه راغلی دی. دې ورته قاعده پۀ ترکي ژبه کې هم کارول کيږي. لکه: bu+ nun= bunun evi دلته ( bu) اشاري نومځری دی، کله چې ورسره ملکي روستاړی ( nun)يوځای شي، نو ملکي اشاري نومځري ترې جوړيږي. د بېلګې پۀ توګه : د bunun evi ددغۀ کور. د ترکي ژبې د نومځرو دغه قاعده د پښتوژبې سره ورته والی او نږدې والی لري....

د ترکي ژبې ملکي نومځري د پښتو ژبې پر خلاف د يو مځري لپاره څو روستاړي لري، چې دغه ورستاړي د يوې کلمې روستي توري ته پۀ کتو تغير او ځانګړی روستاړی ورته غوره کيږي... د بېلګې پۀ توګه : ( im,in,nun,ın) دغه روستاړي د يو نومځري لپاره کارول کيږي.... خو برعکس دا ډول قاعده پۀ پښتو ژبه کې نشته او د يادو ژبو توپير پۀ ګوته کوي.

موږ پۀ پښتو ژبه کې خپلواک ګرامري مورفيمونه لرو،چې زموږ ليکوالان يې کمزوري نومځري بولي، مګر پۀ ترکي ژبه کې د کلمو روستي تورو ته پۀ کتو ډېر روستاړي لري، چې د پښتو ژبې له خپلواک ګرامري مورفيمونو سره يو تقريبآ يو ډول دي.

موږ پۀ پښتو ژبه کې ۸ ملکي نومځري لرو( زما/ زموږ، ستا/ ستاسو، دده / ددوی، ددې/ ددوی ) او شپږ خپلواک ګرامري ملکي مورفيمونه، خو برعکس پۀ ترکي ژبه کې شپږ خپلواک (ben/ biz, sen/ siz, o/ onlar ) او تقريبآ تر دولسو خوا وشا روستاړي لري.داچې د پښتو ژبې دوه ملکي نومځري ډېر دي، لامل يې د درېيم شخص ښځينه لۀ پاره پۀ پښتو ژبه کې دځانګړي نومځري درلودل دي.

د پارسي دري او ترکي ملکي نومځرو پرتلنه

دري ژبه د ترکي ژبې پر خلاف داسې ځانګړي ملکي نومځري نۀ لري چې د کلمې پۀ پيل کې راشي او ملکيت وښيي، بلکې شپږ ( م/ ما يا مان، ت/ تان، ش/ شان ...) ملکي روستاړي لري، چې کله يو کلمې پورې ونښلي ملکيت جوړوي. د يادو ژبو دا ډول ځانګړې قاعدې د دوی ترمنځ توپير پۀ ګوته کوي.

پۀ ترکي ژبه کې د دري ژبې پۀ شان داسې ملکي روستاړي شته چې کله د کلمې پۀ پای کې ونښلي نو مکليت جوړوي. دبېلګې پۀ توګه: موږ پۀ دري ژبه کې ليکو: (( کتابم )) پۀ دغه ترکيب کې ( م ) د لومړي شخص ملکي روستاړی دی. ترکي ژبه دې ته ورته ملکي روستاړي لري. لکۀ: baba+ m = babam پۀ دغه ترکيب کې baba پلار ته وايي، کله چې ورسره دm فونيم يوځای شي، نو (( پلار مې ) ترې جوړيږي. دغه ډول قاعده د دري او ترکي ژبې ورته والی ښي.

پۀ ترکي ژبه کې د دري ژبې پۀ شان د درېيم شخص ښځينه/ نارينه لۀ پاره يو نومځری کاروي، چې ياده قاعده هم ددغو ژبو ورته والی ښيي. دبېلګې پۀ توګه : پۀ دري ژبه کې ( ش/ شان ) هغه ملکي روستاړي دي، چې د درېيم ښځينه/ نارينه لۀ پاره کارول کيږي. لکه: کتابش کجاست. پۀ ترکي ژبه کې هم ( O + nun= onun ) د درېيم مذکر او مونث لپاره کارول کيږي. لکه : onun evi يعنې د هغۀ کور....

د پښتو او پارسي دري ژبې د ملکي نومځرو پرتلنه

پښتو ژبه د پارسي دري ژبې پر خلاف ځانګړي ملکي نومځري لري،چې د کلمې پۀ پيل کې راځي او ملکيت ښيي.... خو پۀ پارسي دري ژبه کې برعکس، يوازې څو ملکي روستاړي دي، چې د کلمو پۀ پای کې نښلي او ملکيت ښيي.

پۀ پښتو ژبه کې د درېيم نارينه او ښځينه اشخاصو لۀ پاره ځانګړي نومځري لري، چې پۀ پارسي دري ژبه کې برعکس د درېيم نارينه/ ښځينه اشخاصو لۀ پاره يو نومځری کارول کيږي. د پښتو ژبې دغه ډول ګرامري قاعده لۀ يوې خوا د يادې ژبې ګرامري قواعد پېچلي کوي، لۀ بلې خوا ددغۀ ژبې د ګرامر بشپړتوب باندې دلالت کوي.

پۀ پښتو او پارسي دري ژبو کې يو بل ډول ملکيت پۀ نحوي چاپيريال کې جوړيږي. دا چاره پۀ پښتو ژبه کې د « د » پۀ واسطه او پۀ پارسي ژبه کې د نکرې پۀ واسطه جوړيږي.

ماخذونه

1) پښتو پښويه، پوهاند دوکتور مجاور احمد زیار
2) پښتو معاصر ګرامر، پوهاند صابر خويشکی
3) پښتو ژبدود، محبوب شاه محبوب
4) يمين، حسين. دستور معاصر زبان پارسی دری
5) شريفي يما، ليلما. آواشناسی و صرف
6) سيد مصطفی آرنګ، محمد علي خير. دورۀ کامل دستور زبان فارسی
7) علي اصغر فقيهي، دستور زبان فارسی
8) احمد، احمدي. دستور زبان فارسی یا صرف و نحو
9) غلام حسين کاشف، دستور زبان فارسی
10) خانلري: دستور زبان فارسی
11) الۀام، محمد رحيم. روش جديد در تحقيق دستور زبان فارسي
12) شکر ګزار، محمد رضا. دستور زبان جامع ترکی
13) عبدی، مرتضی. خود آموز ترکی استانبولی
14) https://www.turkedebiyati.org/iyelik-aitlik-ekleri-nelerdir-ozellikleri/

لوستنې: 1825

• تمهيد سيلانی
• ګرامر
• ضمير

آيا پښتو ژبه خپلواک او ناخپلواک ملکي نومځري لري؟

څانګه: ګرامر/ صرف اونحو

د خپرېدو نېټه: 02 جولای 2020

ليکونکی: تمهيد سېلانی (د ۲۰۲۰ کال د جون ۲۸مه نېټه)

دلته غواړم يوازې د پښتو ژبې پۀ ملکي نومځرو يو څۀ رڼا واچوم او وروسته يې لۀ ترکي او دري ژبې سره پرتلنه وکړم. ملکي نومځري هغه نومځري دي، چې پۀ يوه جملۀکې ملکيت ښيي يا هغه نومځري دي، چې پۀ جمله کې مالک واقع شي. د پښتو ژبې پۀ ډېرو ګرامرونو کې مې ولوستل، چې ملکي نومځري يې پۀ دوو برخو ( خپلواک، منفصل او غښتلي - کمزوري، متصل او ناخپلواک ) باندې وېښلي دي.

کۀچېرې موږ د پښتو ژبې غښتليو نومځرو ته ښۀ ځير شو، نو اصلآ دغه نومځري د بڼې لۀ مخې ځانګړي ملکي نومځري نۀ دي، چې بڼه او جوړښت يې لۀ نورو نومځرو سره توپير ولري. بلکې برعکس دغه نومځري د ځينو فونيمونو او ځانګړو نومځرو لۀ جوړښت څخه را منځته شوي دي. زموږ ليکوالان يې ځکه خپلواک يا غښتلي ګڼي چې پۀ جمله کي پۀ خپلواکه توګه معنا وړاندې کوي،خو برعکس جوړښت يې خپلواک نۀ دی. کله چې موږ وايو: زما کتاب زوړ دی. پۀ ليکل شوې جمله کې (زما )ملکي نومځری دی. چې د لومړي متکلم شخص لۀ پاره کارول کيږي. د دغۀ نومځري جوړښت د ( ز ) لۀ فونيم او ( ما ) چې د زۀ اوښتی حالت دی، جوړی شوی دی.

نو ياد نومځري داسې نومځري نۀ دي، چې نوې بڼه او جوړښت ولري، بلکې يوازې د ځينو فونيمونو پۀ نښلولو سره جوړيږي. موږ ددغو نومځرو يوه بنسټيزه برخه ( ما، تا، موږ، دۀ ، دې دوی ... ) پۀ ځانګړو نومځرو کې لرو. موږ د ملکي نومځرو د جوړښت لۀ پاره يوازې د ( ز، س، د...) فونيمونه ورسره نښلو او ملکي نومځري ترې جوړيږي. نو بايد ووايم چې يادو نومځرو ته د بڼې لۀ مخې د «خپلواک او منفصل» نومونه د يادو نومځرو لۀ جوړښتيزې بڼې، پېژندنې، او ترکيب سره پۀ ټکر کې ده. غوره به داوي چې د نومځرو پۀ ډلبندۍ کې بدلون را ویستل شي، پۀ دې کار سره به مو لۀ يوې خوا د ژبې قواعد اسانه کړي وي او لۀ بلې خوا به مو د پښتو ژبې بهرني زده کوونکو ته ددې ژبې د زده کړې چارې اسانه کړي وي.

دويمه خبره د پښتو ژبې پۀ ملکي نومځرو کې د « کمزوري، متصل يا ناخپلواک » نومځرو ستونزه ده. زموږ پۀ ليکل شويو ګرامرونو کې « مې، مو، يې او دې » ته د کمزورو نومځرو يادونه کوي. دا نومځري پۀ ملکي او ځانګړو نومځرو کې د کمزورو نومځرو پۀ توګه پېژندل کيږي. هغه دا چې کله پۀ يوه جمله کې ياد نومځري د فاعل دنده ترسره کړي، نو هغه ځانګړي يا شخصي نومځري بلل کيږي. د بېلګې پۀ توګه : خط مې ولیکۀ. پۀ دغۀ جمله کې « مې » فاعل واقع شوی او پۀحقيقت کې د زۀ خط ليکم. تېره بڼه ده او «مې» د زۀ دنده ترسره کوي.

کۀ چېرې همدا نومځري پۀ جمله کې مالک يا مضاف اليه واقع شي، نو کمزوري ملکي نومځري يې ګڼي. لکه: قلم مې راکړه. پۀ دغأ جمله کې « مې » مالک يا مضاف اليه واقع شوی دی. پۀ حقيقت کې « مې » پۀ ياده جمله کې د « زۀ » يا مالک متکلم لومړي شخص استازيتوب کوي.

پورته بحث ته پۀ کتو سره دا ښکاره شوه، چې همدا ناخپلواک مورفيمونه چې زموږ ګرامر پوهان يې کمزوري ملکي نومځري ګڼي، هم د مالکيت او هم د ځانګړو نومځرو دنده ترسره کوي.

اوس پوښتنه داده چې پۀ کمزورو نومځرو کې ستونزه څۀ ده او ولې مې د ستونزې يادونه وکړه؟

ما پۀ يوه ليکنه کې چې سرليک يې « آيا مورفيم او کلمه دوه بېل ژبنيز توکي دي؟» د مورفيم او کلمې د پېژندنې او ډلبندۍ پۀ هکله خورا زیات بحث کړی دی، خو پۀ دغۀ بحث کې زموږ دموخې د لا ښه وضاحت او پېژندې لۀ پاره د يادې ليکنې يوې برخې ته اړتيا پېښيږي.

د نويو ژبنیزو څېړنو لۀمخې د مورفيم او کلمې د لا ښې پېژندنې او توپير لۀ پاره، د مورفيم ډلبندي پۀ دې توګه ترسره کيږي:

« مورفيم پۀ لومړي سر کې پۀ ددو برخو وېشل کيږي. خپلواک او ناخپلواک مورفيمونه. خپلواک مورفيمونه بيا پۀ خپله پۀ دوو برخو وېشل کيږي:

لومړی: وېپانګيز يا قاموسي مورفيمونه چې معنا لرونکي مورفيمونه يې هم بولي. دا مورفيمونه پۀخپله ځانګړې او لغوي معنا لېږدوي. لکه: احمد، مېز، کور... چې د يوې ژبې د ېپانګې برخه کې هم ځای لري، چې زموږ ليکوالان يې خپلواک مورفيم ګڼي...

دويم: خپلواک ګرامري مورفيمونه، چې پۀځانګړې توګه کومه معنا نه لري، بلکې پۀ جملو کې پۀ ځانګړې توګه کارول کيږي. هغه داچې پۀ جملو کې لۀ نورو کلمو سره نه نښلول کيږي يا هم يوځای نۀ کارول کيږي، لکه: پۀ، که،له، هسې، سره،کې، پورې،سره... خو کله چې جمله کې وکارول شي، بيا معنا دار توکی ترې جوړيږي. لکه : زۀ کور کې يم. پۀ دغۀ جمله کې (( کې)) خپلواک ګرامري مورفیم دی.

زموږ ليکوالان خپلواک ګرامري مورفيمونه ستربلونه او اوستربلونه، ادات همدارنګه توکي ... ګڼي، چې دا پۀ حقيت کې خپلواک ګرامري مورفيمونه دي او دومره ډېرو نومونو ته اړتيا نشته.

دويم: ناخپلواک مورفيمونه، هغه مورفيمونه دي، چې پۀ خپلواکه توګه نه کارول کيږي او نه هم پۀ خپلواکه توګه کومه معنا لېږدوي، بلکې لۀ نورو کلمو سره يوځای کارول کيږي يا لۀ نورو کلمو سره نښلول کيږي او د کلمو ګرامري بڼو ته بدلون ورکوي. دا مورفيمونه پۀ يوه ژبه کې هماغه تاړي دي. چې موږ يې پۀ درېيو برخو( مختاړي، منځتاړي او وروستاړي ) وېشو. دا ټاړي بيا دوه حالتونه لري چې يو ته يې اشتقاقي او بل ته يې صرفي ويل کيږي....»

پورته ليکنه کې مو د خپلواک ګرامري مورفيمونو پۀ هکله ولوستل، کۀ چېرې زموږ د ګرامر پوهانو پۀ قول ملکي او ځانګړو کمزورو نومځرو ته ځير شو، نو پۀ حقيقت کې دا کمزوري نومځري نه دي بلکې خپلواک ګرامري مورفيمونه دي، چې پۀ جمله کې پۀ يوازې توګه کارول کيږي، مګر پۀ يوازې يا خپلواکه توګه معنا نشي وړاندې کولی، هغه وخت دا نا خپلواک ګرامري مورفيمونه خپله معنا څرګندوي چې پۀ جمله کې لۀ نورو توکو سره وکارول شي.

موږ پۀ پښتو ژبه کې ډېر داسې خپلواک ګرامري مورفيمونه لرو چې پۀ یوازې توګه کومه معنا نه وړاندې کوي، کله چې پۀجمله لۀ نورو توکو سره وکارول شي خپله معنا څرګندوي، لکه : هسې ، پورې، سره، لۀ، کۀ، مې ، دې، يې... دا توکي پۀي وازې توګه کومه معنا نه وړاندې کوي، خو کله چې پۀ جمله کې وکارول شي نو معنا لرونکی مورفيم ترې جوړيږي. لکه: قلم مې ورک شو. لۀ کوره راغلم. لۀ ما سره لاړ شه...

پورته څرګندونو ته پۀ کتو سره ويلی شو، چې پۀ پښتو ژبه کې ملکي او ځانګړي کمزوري نومځري نشته، بلکې هغه پۀ حقيقت کې خپلواک ګرامري مورفيمونه دي، چې زموږ ګرامر پوهان يې کمزوري نومځري ګڼي.

د خپلواکو ملکي نومځرو پۀ هکله بايد ووايم، چې د جوړښت پۀ لحاظ خپلواک نۀ دي، بلکې جوړښت يې لۀځانګړو نومځرو او فونيمونو لۀ ترکيب څخه را منځته شوی دی، نو غوره به دا وي چې د ملکي خپلواکو نومځرو پر ځای يې يوازې ملکي نومځري وګڼو او ياهم هم ورته د مقيده ملکي نومځرو کلمه وکارو ،ترڅو د خپل جوړښت لۀ پېژندنې سره سم تعريف او و نومول شي.

پۀ پای کې لۀ درنو لوستونکو هيله کوم، چې پۀ دغه ليکنه خپل علمي نقد او نظريات راسره شريکه کړئ.

اخذليکونه:
1. بصیریان، حميد. دستور زبان فارسی....
2. يمین، حسين. مبانی زبان شناسی ....
3. اوا شناسی، علی محمد حق شناس
4. مبانی زبانشناسی عمومي، اندره مارتینه
5. دستور زبان فارسی، دکتر حسن انوری و دکتر یوسف عالی
6. خويشکی، محمد صابر. پښتو معاصر ګرامر
7. شېرزاد، محمد آقا. پښتو ګرامر
8.زیار، مجاور احمد. پښتو پښویه...
9ـ https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%88%D8%A7%D8%AC?fbclid=IwAR0DLG202tEEoKDiugTvVBPqz3Ic0QVjqhd3qZK5Wsp6TB5ePNZgjg1T96A
10 ـhttp://www.dastur.info/tag/%D9%88%D8%A7%D8%AC/?fbclid=IwAR3u8XS-tADLuYvkc5i5wRoYHdzbEvWU7JrHmTJNz0u400z8jZ2_PHKVb_s
11 ـ https://phdkonkoor.com/%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%A8%D8%AD%D8%AB%DB%8C/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C.html?fbclid=IwAR0f9WePJoj8ZfRT5solusBtJDSHlagu2IBX_geS5KO4HTbq8kfvweWdv58

لوستنې: 1511

• تمهيد سيلانی
• ګرامر
• ضمير

ایا د شعر او ادب په نړۍ کي تذکیر او تانیث کوم توپیر لري؟

څانګه: پټه خزانه

د خپرېدو نېټه: 02 جولای 2020

سرمحقق معتمد شینواری
د اشنا په فکر خوښه هسي شان شوم
نه پوهېږم چي ممتاز که نور جهان شوم
چي ئې کړمه ستا په مینه سرفرازه
ثنا خوانه په څو رنګه د رحمان شوم
چي مجاز مي د ایاز ولاړئ له زړه نه
سر بلنده تر محمود غوندي سلطان شوم
و هر چا و ته چي ګورم واړه دی دئ
د جهان په نندارو ئې شادمان شوم
غیر فکر مي له زړه نه را بهر شو
پر خلیل و پر عدو باندي یکسان شوم
حلیمې د غماز مکر زیات له حد شو
چي دي بېل له یاره نه کا په ګومان شوم
دا شعر د بي بي حلیمې دئ، د پټي خزانې د وینا له مخي دا بي بي د خوشحال خان خټک لور وه او د ژوند تر آخره پوري ئې مېړه نه وکړئ، دا هم د خوشحال خان د نوري کورنۍ د غړو غوندي شاعره او ادیبه وه. پټه خزانه لیکي چي د دې ښځي اشعار مجازي عشق نه بیانوي بلکي اشعار ئې د حقیقت په لار دي او یوازي حقیقي محبوب ستایي. د پټي خزانې د نص له مخي دا بي بي د قران حافظه هم وه او په مروجو علومو پوهېده او هغه ئې نورو ښځو ته تدریس کول د پټي خزانې مولف محمدهوتک وايي چي زما پلار بنو ته تللی وو او په هغه وخت کي دا پښتنه ژوندۍ وه، دا یو شعر ئې د ځان سره راوړی وو او ما ته ئې وویل، چي ما په پټه خزانه کي داخل کړ.
مطلب دا چي دا پورتنی شعر د بي بي حلیمې دئ او په پټه خزانه کي راغلی دئ. په دې شعر کي ځیني ترکیبونه داسي بریښي، چي ګوندي د ښځي له خوا څخه نه دي ویل شوي.
زما په فکر په دې شعر کي دا اشتباه نه شي کېدای ځکه څوک چي د دې شعر د لومړي نیم بیتي یوازي لومړۍ نیمه برخه ولولي سم پوهیږي چي دا شعر د ښځي له خوا ویل شوی دئ نه د نر له خوا. هغه ترکیب دا دئ (د اشنای په فکر خوښه) هو! د دې شعر په ځینو ځایونو کي البته دا مراعات نه دئ شوی چي د ښځي له خوا دي ویل شوی وي، مګر دا څو سببونه لري:
۱ـ د شعري ضرورت له مخي، دا ضرورت ټولو ژبو منلی دئ.
۲ـ د شاعر فکر په تشبیهاتو، استعاراتو، معنوي هنر، عواطفو او شعري باریکیو کي متمرکز وي په داسي حال کي د مذکر او مونث مفهوم کوم رول نه لري.
۳ـ شاعر د شعر ویلو په وخت کي ځان ته د انسان په حیث ګوري، په دغه وخت کي مذکر او مونث کوم مفهوم نه لري.
۴ـ موږ چي د نورو مېرمنو، دېوانونه لولو داسي ډېرو ترکیبونو او بیتونو سره مخامخ کیږو لکه چي د نر له خوا ویل شوي وي او شاعري سره مطابقت پکي نه بریښي.
مثلا: په هغه ‌دېوان کي چي (زېری) نومیږي او د سیدي بشري بېګم تالیف دئ یو بیت داسي لولو:
هر یو وېښته مي اناالحق وایي منصور یمه زه
په سر د دار د عشق په جرم بې قصور یمه زه
(نوموړی دېوان ۱۷۷مخ)
د دې بیت نه داسي نه معلومیږي چي دا ګوندي د ښځي له خوا څخه ویل شوی دئ په داسي ځایونو او مفاهیمو کي شاعر معنی ته ګوري د ده فکر د تذکیر او تانیث د درجې نه لوړ وي دی یوازي د انسان په توګه ځان ته ګوري او بس.
بشري بېګم په یو بل شعر کي داسي وایي:
چي مي سپين مخ دتا پټ په نقاب ولید
هغه دم مي زړګی خپل پرې کباب ولید
(نوموړی دېوان ،۱۴۴ مخ)
دلته به څوک ووایي چي دا بیت ګوندي د ښځي له خوا ویل شوی دئ د ښکلا په دنیا کي نقاب د ښځو خاصه ده نه د نر. کله چي ښځه نقاب واچوي نو د نر زړه بې صبري کوي، چي کاشکي ټول مخ مي لیدلی وای او د نر زړه کبابیږي، نه د ښځي.
بشري بېګم په یو بل ځای کي داسي وایي:
چي په زیل د تورو زلفو اسیر نه وي
د وصال تمه به کړي د جانان څه
(نوموړی دېوان، ۱۴۷مخ)
داسي بیتونه نران وایي او د تورو زلفو سره خپله علاقه ښکاره کوي. د ښځو اشعار داسي نه وي مګر په دې ځای کي ښځه ځان ته یوازي د انسان بلکي د کړېدلي انسان په حیث ګوري د نر او ښځي همدارنګه د یوه بل دېوان نه یو څو نمونې را اخلم. دا دېوان (حیات درد) نومیږي او د الفت بېګم اثر دئ. دا دېوان او یا د اشعارو دا مجموعه ټوله د درد، غم او خواشينۍ نه ډکه ده. نو ځکه ئې نوم درد ور باندي ایښی دئ. په دې کي یوازي د انسان د زړه درد څرګند شوی دئ. د مذکر او مونث خیال پکي نه دئ ساتل شوی، په یو ځای کي داسي وایي:
بهار تېر شو زه به هم در سره ژاړم
ای بلبله زه هم ستا غوندي دلګیر یم
( د نوموړي دېوان دوه ویشتم مخ)

سنګسار لېونی ښه یم، د آبادي وتی صحرا ته
لیلی کي مي راځي تر بیابانه کله کله
( د نوموړي دېوان یوویشتم مخ)
په بل ځای کي داسي وایي:
تا د ژوند لارو کي پرېښودم یوازي
خبر نه یم چیرته ډوب شوې چیرته لاړې
( د نوموړي دېوان دوه دېرشم مخ)
ځه بارانه چیر ته بل ځای وورېږه
ډېر زهیر یم چي ما نه کړې پرېشانه
د الفت بېګم دا پورته بیتونه چي څوک لولي دا فکر ور سره نه پیداکیږي چي دا ګوندي د ښځي له خوا ویل شوي دي، بلکي داسي فکر کوي چي د کوم دردمن زړه نه راوتلي دي او داسي فکر کوي، چي
شعر نه دئ دا خوناب د سوي زړه دئ
یا وتلی روستی دم له خولې د مړه دئ
یعني په داسي مواردو کي شعر ته یوازي د شعر په سترګه کتل کیږي او داسي فکر څوک نه کوي چي نر ویلی دئ که ښځي.
په همدې ترتیب د الفت بېګم، دېوان ټول د همداسي اشعارو څخه ډک دئ او دا ور نه نه معلومیږي چي مؤلف ئې نر دئ که ښځه.
د کابل په راډیو کي کله کله دا نیمکۍ ویل کیږي:
مړوند مي ورو ورو خوځوه د بنګړو شور نه شي
خبر مي مور نه شي
دلته د شعري ضرورت او وزن له مخي (خبر مي مور نه شي) ویل کیږي او که نه باید داسي وویل شي (خبره مي مور نه شي). مطلب دا دئ چي په شعر کي وسعت شته او د شعري ضرورت له مخي استثناآت شته نو د بي بي حلیمې په شعر باندي کوم اعتراض کېدای نه شي او نه د اعتراض مورد دئ.

دامقاله (دمحمدهوتک یاد) د ملي سیمینار د مقالو په ټولګه کي چاپ خپره سوې ده، چي په (۱۳۶۲ل.) کال د افغانستان د علومو اکاډیمۍ د ژبو او ادبیاتو مرکز له خوا جوړ سوی وو.
ډيجيټال کوونکی: عبدالرحمن (پتوال)

لوستنې: 1994

• پټه خزانه
• سرمحقق معتمد شینواری
• ملي سيمنار: د محمد هوتک یاد
• عبدالرحمن پتوال

علیین و علیون ـ عزیزالدین پوپلزی

څانګه: پټه خزانه

د خپرېدو نېټه: 30 جون 2020

ليکونکی: عزیزالدین پوپلزی
مرحوم محمدهوتک نویسند، شاعر و مورخ شهیر در زبان پښتو معاصر دوره هوتکیان قندهار در حصه يی ازتصانیف تاریخی خویش به پیروی و متابعت اساسات متین مصنفین و مورخین اسلام و افغان کلمه مقدس (علیین) بمعنی جمع (علیه) را تمینا و تقدسا بکار برده است که سند قاطع مورخ مذکور و تمام مورخان اسلام این آیت قرآن بر حق است که میفرماید:
ان کتب الابرار لفی علیین و ما ادراک ماعلیون کتب مر قوم.
ترجمه: هر آیینه نامه اعمال نیکو کاران در علیین است و چه چیز داناند ترا که چیست علیون. کتابیست نوشته شده تفسیر:
علیون جایی است که در آن اسمای اهل جنت مندرج و نامه های اعمال شان مرتب ګذاشته میشود و ارواح آنها را نخست به آنجا برند و بعد به مقام شان رسانند و ارواح شانرا باقبور آنها یک نوع تعلق باشد.
ګویند این موضوع بالای آسمان هفتم بوده و ارواح مقربان عالیمقام در آن قیام پذیر. والله اعلم.
وکتب لغات چینین تصریح کرده است: (علیین) از جمله هشت بهشت و نام هشت بهشت از اینقرار است:
۱ـ خلد.
۲ـ دارالسلام.
۳ـ دارالقرار.
۴ـ جنة عدن.
۵ـ جنة الماوی.
۶ـ جنة النعیم.
۷ـ علیین.
۸ـ فردوس.
خلد: بالضم بقای دایم وهمیشګی و نام بهشت.
دارا اسلام: خانه سلامت ونام بهشت.
دارالقرار: نام بهشت از جمله هشت بهشت و لقب قندهار.
جنة عدن: باغهای از درخت پوشیده بهشت که مردم همیشه در آن خوا هند بود.
چون عدن بمعنی استقامت است بهشت را عدن بهمین سبب ګویند که بهشتیان دایم در ان اقامت خواهند داشت.
ماوای: تجای بر ګشتن یعنی خانه خود.
علیین: بالکسر و تشدید لام مکسوره و دو یای تحتانی و نون، غرفه های بهشت جمع(علیه) وخانه های بلند بهشت و کتاب اعمال بندګان صالح.
علییه: بفتح اول وکسر لام ویای تحتاني مشدده، بمعنی بلند. فردوس، نام بهشت و طبقه اعلی بهشت وباغ انګور. فرادیس جمع فردوس و بهمین سبب اشخاص متصوف اسلام و خاصة بندګان متقی و نیکوکار، خلد مکان، جنت مکان، علیین مکان، فردوس مکان، خلد مکین میګویند.
غرفه: بضم با لاخانه بر کنار بام و غرفه های بهشت و طبقه اعلی بهشت و باغ انګور.
علی: بفتح اول و کسر لام وتشدید یای تحتانی بمعنی بلند و نام حق تعالی و نام خلیفه چهارم کرم الله وجهه.
علوان: بالضم اول کتاب.
علیین: لغت خیلی معتبر وکلمه خاص زبان مقدس ومنزه عرب است. وبزرګان دین و دانش افغانستان از وفور علم و فضلی که در عصر داشته و دارند در اثبات الفاظ و معانی صحیح آن سعی و دقت تا ام بعمل آورده اند. چنانچه مولینا نورالدین عبدالرحمن جامی ګفته است:
ارزوی جنت الماوی برون کردم زدل
جنتم این بسکه بر خاک درت ماوی کنم
وکلمه علیین را در مرثیه فرزند خود اینطور آورده است:
همدم آه دلا راه به علیین جوی
بشنو این نکته و درګوش صفی الدین را
دانشوران خطه باستانی قندهار نیز چون تتبع کلام اساتذه در خصوص زبان عربی نموده اند از نتایج کلام ادبا و شعرا و نکته پردازان آن سرزمین پیداست که از معانی لغوی و اصطلاح لسان معجز بیان عربی که لسان دینی وسرمایه تمام علوم و السنه اسلامی و افغانی است، قطعا بی اطلاع وبیخبر نبوده و از بدو ظهور اسلام تاعهد خود شان تحقیقات کامل نموده و از متون اصیل لفظا ومعنا تمتع زیاد برده اند. و در تایخ قندهار زیاد دیده میشود که در توصیف رجال روحانی و بزرګان معنوی در الواح قبور و کتب و رسایل و وثایق و اقام جمله های شاندار (خقان علیین مکان رضوان مقام ) نوشته اند و جایی ګفته اند که از وجودش فردوس علیین نور آګين ګردید.
و در وصف رجال بزرګ دولت که در قید حیات بوده نیز نوشته اند مثلا:
(عضد الدولة العلیة العالیه) و عتبه علیه ویا این بیت:
یوم دوشنبه برون رفت از جهان سوی علیین اعلی بر قرار.
ویا این عبارت (دولت علیه مستقله خدا داد افغانستان.)
درجز تالت قراة الرشید طبع وزارت معارف مصر سال ۱۹۳۱ تحت عنوان قاضی و امیر از کلمه علیین دو بار و با تشکیل اعراب متذکر ګردیده و در سطر اخیر نوشته است: (... ومادام فی امتی رجال مثلک فهی اعلی علیین.) واثر علمی و تحقیقی مذکور که مخصوص تعلیم و تدریس زبان عرب برای متتبعین و محققین تهترین وسیله حل مسایل علمی شناسایی زبان عرب است. و مولینا جامی که خود عالم بزرګ و شاعر در هر دو زبان عربی و دری به مشکلات تحصیل زبان عربی معترف ګشته ضمن این بیت ادا حقیقت نموده است:
به شیخ شهر مګو جامیا حکایت عشق
مجوی از عجمی فهم نکته عربی

عالی و علی بمعنی بلند است.
عوالی : بفتح چیز های بلند و این جمع عالیه است که بمعنی بلند باشد. مولینا جامی برای اثبات این کلمات ابیاتی دارد که خلص آن درج میشود:
چاره کار ما که داند ساخت
جز خدا عزشانه وعلا

ای خواجه عالی محل این دیرمغان است
برصدر مکن جاکه ازضعیف تعالی
از عشق سخن مرتبه نیک بلند است
واعظ نبود لایق این پایه عالی
کلمه علیون: در متون تاریخ و قطعات نظم کمتر دیده شده و کلمه علیین زیاد بنظر رسیده است. و خود در کتب معتبر عربی دیده ام که بزرګ و بر ګزیده قوم را بعبارت (علیه القوم) یاد کرده اند و خلص اینکه کلمه (علیین) بالکسر و تشدید لام مکسور مشرد. بمعنی غرفه های بهشت جمع علیه و کتاب اعمال نیکان.
و قندهار سر زمین زندګانی محمدهوتک که به لقب دارالقرار یا شده وصاحب حبیب السیر در چهار صد سا قبل از امروز بعبارت مرجع الفضلا الاخیار یاد نموده به حقیقت میرساند که در آن سر زمین قلم و شمشیر در هر عصر اصحاب علم و ارباب تحقیق بوفرت و کثرت موجود و در استدراک معانی کلمات زبان عرب خیلی ها زحمت کشیده و در قالب اشعار آبدار و نکات و عبارات تاریخ و ادب ګنجا نیده اند و کلمه علیین در متون و ثایق شرعی و ارقام دولتی و الواح مزارات بکثرت دیده میشود.
تکمله:
آن چه استاد وکیلی خطاط هنر مند و مورخ عزیز ما تحقیق کرده اند، همه درست است و کلمه علیین که در قرآن شریف دو بار(درسوره المطققین ۱۸ـ۱۹) در حالت رفع علیون و در حالت جر علیین آمده در زبانهای عجمی و تراکیب زبان دری حالت جری آن رواج یافته و حتی برخی انرا اسم مفرد هم شمرده اند بمعنی بهشت و اسمان هشتم (غیاث ۴۷) در فرهنګ های لغت عرب آنرا جمع علی بکسر تین و تشدید لام بر وزن فعیل از ماده علو مثل سجین (از سجن اورده اند مقدمة الادب ۳۷۲) ولی در حالت اضافت (اهل علیین ) ارباب شرف و ثروت باشند (المنجد ۵۵۲).
در زبان دری و پښتو تراکیب امتزاجی توصیفی جنت مکان، فردوس مکان علیین مکان و غیره درسه و چهار قرن اخیر بین نویسنده ګان مروج است، ولی در این ګونه تراکیب (علییوون مکان) بنظر نیامده و حتی نظامی عروضی در چهار مقاله (حدود، ۵۵۰هـ) میګوید سخن رابه آسمان علیین برد... که در حالت توصیفی و اضافی علیین معتبر بود.
مثلا: جهانګیر پادشاه هندوستان مینویسد: «... این ګرامی تحفه، از کتابخانه علیین مکان شاه اسمعیل ماضی بسر کار برادرم شاه عباس انتقال یافته...»
(تزک جهانګیر ۲۸۸ طبع علی ګر ۱۸۶۴م). بدین نحو ترکیب علیین مکان دوسه قرن قبل از محمد هوتک رواج تام داشته و طوریکه یک نویسنده کوتاه بین تصور کرده نخستین بار در تاریخ مرصع تالیف افضل خان ختک (حدود. ۱۱۳۰ هـ) که معاصر محمدهوتک است نیامده و تنها حالت مرفوع آن (علیون مکان) در تراکیب زبانهای عجمی درست نی، بلکه (علیین مکان ) هم سابقه ادبی و تاریخی داشته است.

 دا مقاله (دمحمدهوتک یاد) د ملي سیمینار د مقالو په ټولګه کي خپره سوې ده، چي په (۱۳۶۲ل.) کال د افغانستان د علومو اکاډیمۍ د ژبو او ادبیاتو مرکز له خوا جوړ سوی وو.
ډيجيټال کوونکی: عبدالرحمن پتوال

لوستنې: 1807

• پټه خزانه
• فارسي/دري
• ملي سيمنار: د محمد هوتک یاد
• عبدالرحمن پتوال
• عزيزالدين پوپلزی

مخزن افغاني د پټي خزانې د یوه ماخذ په توګه

څانګه: پټه خزانه

د خپرېدو نېټه: 30 جون 2020

 لیکونکی: زلمی هیوادمل

د پټي خزانې مطالعه دا را څرګندوي، چي د دغه ګټور او مفید تاریخي او ادبي اثر فاضل او سترګور مولف محمد بن داود هوتک(۱۰۸۴هـ.ق. زوکړی) د دغه اثر تر کښني (۱۱۴۱ـ ۱۱۴۲هـ.ق.) دمخه د ډېرو تذکرو، تاریخونو او نورو دې ته ورته اثارو ژوره مطالعه درلوده. دا ځکه چي د تحقیق طرز او د واقعاتو د ضبط اُصول ئې دا زباتوي، چي دی د واقعاتو، نقل قولونو او روایاتو په ثبت کي نهایت دقیق دئ او د هر روایت او قول ماخذ او منبع په ډېره امانتدارۍ ښيي.
د عربو او عجمو مورخینو او تذکره‌نګارانو د تحقیق او څېړني روشونه ډېر ښه مراعاتوي. د مثال له‌پاره دی د امیر‌کروړ(۱۳۰هـ.ق.) شیخ اسعد‌‌سوري(۴۳۵هـ.ق.مړ)، ښکارندوی غوري(۶۰۰هـ.ق.حدود)، ابو محمد‌هاشم بن زیدالسرواني(۲۲۳ــ۲۹۷هـ.ق.) شرح حال له لرغوني پښتانه ( د شیخ کټه متي زي ۷۵۰هـ.ق.حدود) له تالیف نه را اخلي، چي هغه بیا دغه مطالب د محمد بن علي البستي له تالیف، تاریخ سوري(۶۵۰هـ.ق.حدود) نه رانقل کړي ول.
محمد هوتک په خپل اثر کي د دواړو ماخذو یادونه کوي او وایي چي د شیخ کټه متي زي(رح) په تالیف، لرغوني پښتانه کي دغه مطالب داسي دي، چي هغه بیا له تاریخ سوري(۱) نه نقل کړي دي. په دې توګه دی د خپل ماخذ اصلي منبع هم ښيي، چي دغه کار د ده په نهایت دقت او په علمي او تاریخي مسایلو کي په پوهېدنه او عمق نظر د لالت کوي. دغه رنګه چیري چي ئې د چا له خولې یا له قوله کوم روایت کښلی؛ د راوي نوم او د روایت کوونکی راوي هم ورسره یادوي او دا ټول هغه روشونه دي، چي د عربو او عجمو او د شرق ډېرو معتبرو او د اعتماد وړ مؤرخینو او مؤلفینو په خپلو آثارو کي ترې کار اخیستی دئ.
موږ د دې خبري د اثبات له‌پاره د پټي خزانې اصلي ماخذونو ته رجوع کوو او د دې کتاب لیکني له اصلي منابعو سره ګورو، چي مؤلف په خپل کتاب کي څومره د امانتدارۍ خیال ساتلی دئ.
د محمدهوتک له ګڼو ماخذونو څخه یو ماخذ مخزن افغاني دئ؛ موږ به په دې لیکنه کي ګورو چي د پټي خزانې هغه کښني، چي د مخزن افغاني له مخه شوي دي، څنګه او په څه ډول دي؟
د پټي خزانې د خطي نسخې په ۳۱مخ کي دغه مطلب لولو:
«هسي نقل کا: خواجه نعمت الله هروي نورزی په مخزن افغاني کي، چي په دوران د جهانګیر پادشاه ئې وکښلئ، چي شیخ عیسی په قوم مشواڼی (۲) وو او په دامله ئې سکونت کا او د شېرشاه په دوران کي ژوندی وو؛ هسي وايي چي شېرشاه ته خلقو وویل: چي عیسی شراب خوري کا. شېر‌شاه خلق و ګمارل، چي ولاړ سي او د شیخ شراب وویني، چي راغلل؛ شیخ په خپل کور ناست وو او صراحي او پياله ورته پراته وو او خواړه یې. د پادشاه سړی چي راغئ؛ وې ویل: «اې شیخه په دې پياله کي څه خورې؟ شیخ وویل: راسه ته ئې هم وخوره. سړي چي صراحي کوږ کړ، په پیاله کي شیدې راتوی سوې. ولاړ او دغه حقیقت ئې پادشاه ته بیان کا. نعمت الله کښلي دي، چي شیخ عسی رحمة الله علیه لوی ولي وو او د خدای په توحید کې ښه شعرونه په پښتو او پارسي او هندي ویله. د‌پښتو یو شعر ئې دا دئ:
پخپله کار کړې پخپل انکار کړې
کله بادار یم، کله مي خوار کړې
ته خو قادر ئې په صفتونو
کله مي نور کړې، کله مي نار کړې
عیسی حیران دئ، په دې شیونو
کله مي یار کړې، کله اغیار کړې(۳)
دا وو د شیخ عیسی شرح حال چي د پټي خزانې مؤلف د مخزن افغاني په حواله کښلی دئ. اوس به موږ مخزن افغاني ته رجوع وکو او وبه ګورو، چي مؤلف مواد په څه شکل له هغه کتابه ضبط کړي دي.
د مخزني افغاني مؤلف د شیخ په احوال کي ډېري خبري لري، خو هغه څه چي د پټي خزانې مؤلف ترې اخیستي په یوه تذکره کي د یوه شاعر له حال سره برابري او سل په سلو د مخزن افغاني له کښنو سره سمي دي، هیڅ ډول تحریف پکښي نه لیدل کیږي. د نمونې له پاره به زه د شیخ عیسی د شرح حال هغه برخه له مخزن افغاني نه راوړم، چي د پټي خزانې مولف ترې را اخیستې ده.
نعمت الله په مخزن کي کښلي دي:
«نقلست که روزی در سلطنت شیرشاه سور حرف حکایت از اولیا الله آن وقت مذکور میشد، یکی از مردان معتمد الیه از شیخ وخت و صاحب نفس شیخ الزمان میاں شیخ عیسی نیز مذکور نمود، که درین وقت خیلی صاحب کشف و صاحب حال اند. یکی از مخصوصان عرض نمود، که بلی همچنین مرد یګانه اند، اما شنیده میشود، که شراب خوری می کنند. این سخن خیلی به شیرشاه ګران آمد. یکی از معتمدان الیهم خود را امر فرمود که تو برو و این ماجرا را از روی راستی واقعی تحقیق نمای. آنچه آن جا متحقق شود، آنرا آمده عرض رسان. حسب الامر آن مرد به ملازمت میاں شیخ عیسی رفت؛ چه بیند فی الواقع صراحی یک ګوشه ایستاده است. بعد از رد و بدل قال قال الله؛ این مرد رونده عرض نمود، که یا حضرتم درین صراحی چه چیز است؟ از کشف بطون ایشان معلوم بود، که آمدن این مرد به چه سبب است. فرمود که صراحی رابګیر و بریز آنچه درین خواهد بود بر آید.
این مرد رونده حسب الاشارت ایشان صراحی را بدست ګرفته سرنګون نمود، شیر سفید مصفا از آن صراحی بر آمد...»(۴)
د شیخ عیسي مشواڼي د شاعرۍ په باب نعمت الله کاږي:
«نقلست که در توحید حق تعالی میاں شیخ عیسی مشوانی رساله تصنیف فرموده آند، از سه قسم. بزبان پشتو و فارسی و هندویی از آن جمله این چند کلمه نوشته شده است...»(۵)
د مخزن افغاني مؤلف بیا تر دې وروسته د شیخ پښتو، پارسي او هندي بیتونه را وړي دي. پښتو درې بیتونه ئې د پټي خزانې مؤلف د مخزن په حواله په خپل کتاب کي هم ضبط کړي، چي لوړه ئې تاسي نمونه ولیدله.
  
د پټي خزانې د خطي نسخې په ۳۲مخ کي دا عبارت لولو:
«ذکر د سلطان السلاطین سلطان بهلول لودي علیه الرحمة الله الولي» تر دې وروسته بیا مؤلف کاږي: « په مخزن افغاني نعمت الله رحمة الله علیه هسي کښلي دي: چي ملک بهلول، د ملک کالا زوی وو. په هندوستان ئې د سلطنت لوا هسکه کړه او دغه ملک له لودي طایفې څخه وو. له ډېري زمانې دې لودي ټبر سلطنت کا، په هند کي.
ملک بهلول په سر هند کي د اسلام خان تر وفات راهیسي استقلال وموند او تر جنګو په ورسته ئې پر ‌ډهلي خطبه او سکه ووهله. پاني پت او لاهور او هانسي او حصار او ناګور ئې د ملتان تر څنډو پوري ونیول. او د هندوانو او راجاګانو سره ئې سخت جنګونه وکړل او اته دېرش کاله ئې پر هندوستان سلطنت وکا او ډېر عادل او عالم پادشاه وو. په کال ۸۹۴ سنه هجري قدسي وفات سو، لکه چي وایي:
به هشت صدو نودو چهار رفت از عالم
خدیو ملک ستان و جهانکشا بهلول
د سلطان بهلول علیه الرحمه وفات په تبه د جلالي قصبه کي وو.»
په مخزن افغاني کي د سلطان بهلول لودي احوال د تاریخ ابراهیم شاهي او تاریخ نظامي له مخي کښل شوي او مؤلف تر خپلي وسي پوري د ده په باب معلومات راوړي دي(۸)، چي البته محمدهوتک ترې د خپل اثر د ضرورت له مخي مطالب اخیستي او هغه څه ئې ترې را پښتو کړي، چي د یوې تذکرې له‌پاره د یوه شاعر یا مؤلف په خصوص کي لازم دي.
که چيري د مخزن افغاني او پټي خزانې لیکني مقایسه شي، سل په سلو کي سره یو شی دي. هیڅ ډول تصرف او لاسوهنه نه پکښي لیدل کیږي، چي دا کار خپله د پټي خزانې د مؤلف پر نهایت علمي احتیاط دلالت کوي. څرنګه چي په مخزن افغاني کي د سلطان بهلول بحث له (۱۶۶ـ ۱۶۹) مخونو پوري راغلی او زموږ مؤلف ترې خپل د کار مواد اخیستيی دي، نو ځکه د دواړو متنو مقایسه یو څه ګرانه ده. که چیري څوک د مخزن او پټي خزانې لیکني د سلطان بهلول علیه الرحمه په خصوص کي سره مقایسه کي، ډېر وړوکی تفاوت به هم پکښي بیا نه مومئ.
د پټي خزانې مؤلف د شیخ عیسی مشواڼي او سلطان بهلول لودي د احوالو تر څنګه د علی سرور لودي په سوانح کي له تحفة صالح سربېره څه مطالب له مخزن افغاني څخه هم اخیستي دي. د دغه کتاب د خطي نسخې په ۴۹مخ کي دا عبارت راغلی دئ:
په « تحفة صالح کي هسي کښلي: چي شیخ علي سرور شاهوخېل لودي(۹) چي د هندوستان په ملتان کي دېره وو او خاوند وو د کراماتو او خوارقو چي خلقو به هرکله ځني لیدل.
په مخزن افغاني کي هم نعمت الله هسي وايي: چی شیخ لوی کرامات ښکاره کړل او خلق په وګروهېدل. په تحفةصالح کي راوړي چي شیخ به خپلو مریدانو ته هدایت کا او وعظمونه او د سوالو ځوابونه به ئې ویل او د تصوف مشکلات به ئې حل کول.»(۱۰)
په مخزن کي د علي سرور لودي په باب داسي لولو:
«... شیخ علي سرور لودي شاهوخېل قدس الله سره العزیز از بزرګان این طایفه و قطب وخت خود بود، و در قصبه کهلور(۱۱) از توابع ملتان که چهل کرو است، سکونت داشت. و در سلسله سهروردي مرید بود، و صاحب خوارق عادات و مرتاض و متعبد و مستجاب الدعوات و بیک نظر توجه ایشان خلایق فیض تمام یافته به مرتبه ولایت می رسیدند.»(۱۲)
د مخزن دغه لیکنه او د پټي خزانې خبري طابق النعل بالنعل دي. هیڅ کوم تغیر او توپير نه پکښي لیدل کیږي. دلته د هېرولو نه ده، چي د پټي خزانې د مؤلف محمد هوتک معاصر مؤرخ افضل خان خټک په خپل تالیف تاریخ مرصع (۱۱۲۳ــ ۱۱۳۶هـ.ق.) کي چي یوه برخه ئې د همدې مخزن افغاني ترجمه ده، همدغه خبري د دغو درېو تنو په خصوص کي په پښتو ژبه هم پيدا کولای شوای.
د تاریخ مرصع د چاپي نسخې په (۵۷ـ۷۱) مخونو کي د سلطان بهلول لودي (۸۹۴هـ.ق.مړ) احوال او (۵۴۹)مخ کي د شیخ عیسی مشواڼي احوال او په (۵۳۹-۵۴۰) مخونو کي د علي سرور لودي حالات درج دي.
یوه بله خبره چي په تاریخ مرصع کي باید د شیخ عیسی مشواڼي د حالاتو په خصوص کي یاده شي دا ده، چي د تاریخ مرصع مؤلف تر دې لیکني:«نقل دئ چي میاں شیخ عیسی مشواڼی په توحید د حق تعالی شعر د پښتو او فارسي او هندي کي ویلی دي.»(ص۵۴۹)
وروسته لیکي: «مصنف د مخزن افغاني خواجه نعمت الله قصه د ګذشته بادشاهانو د پښتنو او سرګذشت د دوی او د بزرګانو د هغه وخت تر عهد د همایون په قید قلم را وړي وه. په خاطر فاطر ورسېدل، چي دا قصص پښتو شي او هر چي پس له هغه سر ګذشت امرایانو د پښتنو دي او بزرګان اولیاءالله ئې تېر شوي دي، هم ور سره محلق شي.»(ص۵۴۹) په دې توګه مؤلف د شیخ عیسی مشواڼي هغه پښتو او پارسي او هندي بیتونه چي مخزن افغاني د چاپي نسخې د دوهم ټوک په (۸۲۵)مخ کي راغلي، نه دي راوړي.
د تاریخ مرصع د نوټونو لیکونکي دوست محمد کامل بیا د تاریخ مرصع د چاپي نسخې په(۱۳۰۰-۱۳۰۱) مخونو کي په مخزن افغاني کي د شیخ عیسی پښتو، پارسي او هندکي بیتونه را وړي دي.
اوس چي مو د مخزن افغاني او پټي خزانې لیکني سره پرتله کړې او دا زیاته شوه، چي د پټي خزانې مؤلف د تاریخ او تذکره لیکني له اُصولو سره سم د یوه مدقق تذکره‌نګار او یوه محتاط او په علمي او تاریخي پرنسیپونو اګاه مؤرخ په ډول له دغه کتاب نه خپل مواد اخیستي دي، چي په قول کي ئې د مخزن افغاني او تاریخ مرصع له لیکنو سره هیڅ توپير نه لیدل کیږي.
بهتره به وي چي د مخزن افغاني د معرفۍ په باب هم څو ټکي څرګند کړو.
مخزن افغاني خواجه نعمت الله هروي بن حبیب الله (د پټي خزانې مؤلف وايي(ص۷۴) چي په خټه نورزی وو) او د سامانې اوسېدونکي هیبت خان کاکړ د (۱۰۲۰هـ.ق.) په شا و خوا کي د نومیالي او ننګیالي پښتانه؛ خان جهان لودي(۱۳) (۱۰۴۰هـ.ق.) په حکم په پارسي ژبه کښلی دئ.
دغه کتاب له یوې دیباچې؛ چي د کتاب د تالیف په خصوص کي کښل شوې او یوې مقدمې (ذکر در احوال مهتر یعقوب) پرته پر لاندي ابوابو او فصولو وېشل شوی دئ:
لومړی باب چي دوه فصله لري، د پخوانیو پیغمبرانو او پښتنو په باب روایتي خبري لري، چي علمي او تاریخي ارزښت ئې ګردسره نشته.
په دوهم باب کي لومړی د خالد بحث راغلئ او بیا پر درېو فصلونو وېشل شوی دئ. په لومړي فصل کي د سلطان بهلول لودي(۸۹۴هـ.ق.مړ)، په دوهم فصل کي د سلطان سکندر لودي (۸۹۴ــ ۹۲۳هـ.ق.)، په درېیم فصل کي د ابراهیم لودي (۹۲۳ـ ۹۳۲هـ.ق.) احوال راوړي دي.
درېم باب ئې د سوریانو په باره کي دئ، چي دغه باب بیا لاندي فصول لري: لومړی فصل د شېرشاه، دوهم فصل د اسلام شاه، درېم فصل د فیروزشاه، څلورم فصل د محمد عادل سور، بل فصل د شجاعت خان سور په احوالو کي دئ. وروستي ابحاث ئې دا دي:
ذکر باز بهادر، دربیان احوال کرلاڼیان، در ذکر نوحانیان. پنځم باب ئې څلور فصله لري، چي په لومړي فصل کي ئې د کامیاب خان جهان لودي، په دوهم فصل کي ئې د دولت او په درېم فصل کي د میا دولت د اولادې او نواب خان جهان لودي، څلورم فصل ئې د (۱۰۲۰هـ.ق.)کال په احوالو کي او پنځم فصل ئې د خان جهان لودي د څلورم نیکه ملک احمد په بیان کي راغلی دئ.
شپږم باب ئې څلور فصله لري، چي په لومړي فصل کي د سړه بن د اولاد، په دوهم فصل کي د بېټني د اولاد په درېم فصل کي د غرغښتي قبایلو او په څلورم فصل کي د کرلاڼي او نورو متفرقو پښتني قبایلو په باب نسبي بحثونه شوي دي.
د مخزن اووم باب د جهانګیر (۱۰۱۴ـ ۱۰۳۷هـ.ق.) په احوالو کي دئ.
تر دې اوو بابونو وروسته کتاب یوه خاتمه هم لري، چي په خاتمه کي ئې د پښتنو او لیاوو او صاحب حال خلکو شرح حال او خوارق ښوول شوي دي. د خاتمې په لومړي فصل کي د سړبني قبایلو اولیاء او په دوهم فصل کي د بېټني قبایلو اولیاء راغلي دي.
په خاتمه کي له دغو درېو فصلونو وروسته د ضمیمې په ډول دغه مطالب هم میندل کیږي:
در ذکر اولاد یا دی پسر دوم شینکی، در ذکر اولاد غوري بن کند، در ذکر اولاد مامون بن داؤد و امنی بن داؤد، ذکر در بیان اولاد مکا(مکی) بن خښي، در بیان احوال هیبت خان و خواجه یحیی کبیر او په پای کي د پښتنو شجرة النسب راغلی دئ.
د مخزن افغاني خطي نسخې په افغانستان، هندوستان او انګلستان او شوروي اتحاد کي پيدا کیږي.
مخزن افغاني په انګرېزي ژبه پروفیسور برنادر ډورن (۱۸۰۵ـ ۱۸۸۱ع.) له خوا د History of Afghan په نامه ترجمه شوی هم دئ. دغه کتاب تر (۱۹۶۲ع.) کال پوري نه وو چاپ شوی، په دې کال د پښتنو دغه تاریخ د «تاریخ خان جهاني و مخزن افغاني » په نامه په دوو ټوکونو کي د بنګال د ایشیا ټک سوسایټي له خوا خپور شو.
د تاریخ خان جهاني او مخزن افغاني دغه انتقادي متن له انګرېزي مقدمې، د اعلامو له فهرست او پارسي حواشیو سره د سید امام الدین له خوا برابر شوی دئ، چي دواړه ټوکه ئې پرته له انګرېزي برخي ۹۰۵ مخه لري. دوهم ټوک ئې له ۴۳۵ مخه نه پیل کیږي. د لومړي ټوک انګريزي برخه ئې ۹۳ مخه ده او د دوهم ټوک انګریزي برخه ئې ۱۲۴مخونه لري.
-------------------------------------------------------
ماخذونه او حواشې:
۱ـ د تاریخ سوري او لرغوني پښتانه په باب د زیاتو معلوماتو له پاره و ګورئ: د پښتو پخوانۍ تذکرې ۱۵ـ ۱۹ مخونه او ۲۴ــ ۲۷ مخونه د ښاغلي رفیع، د ( ۱۳۵۰ل.) کال د تاریخ ټولني خپرونه.
۲ـ محمدحیات خان په حیات افغاني کي کښلي دي، چي مشواڼي د کاکړو یوه پښه ده، چي تقریبا څلور سوه کوره ئې په کوهدامن کي او ځیني کورنۍ ئې په کندهار کي اوسي او د ضلع هزاره په سري کوټ کي هم مشواڼي اباد دي. (حیات افغاني، ص ۴۴۳ـ ۴۴۴)
۳ـ پټه خزانه ص ۷۴ او ۷۶، طبع۱۳۳۹.
۴ـ مخزن افغاني و تاریخ خان جهاني، ج ۲، ص ۸۲۲—۸۲۴، د ۱۹۶۷ع. کال د ډاکې چاپ.
۵ـ- همدغه اثر ص ۸۲۵.
۶— پټه خزانه ص ۷۶.
۷ـ مخزن افغاني ج۱، ص ۱۲۶—۱۶۸.
۸ـ- شاهو خېل د لودیانو یوه غټه پښه ده او دوی د عمر بن پړنګي بن سیاني بن لودي بن شاه حسین غوري له نسله او د بي بي متو له اولادې څخه دي. (وګورئ خورشیدجهان، د شېرمحمدخان ګنډاپور، ص ۲۲۴، د ۱۳۱۱هـ.ق. کال د لاهور چاپ).
۹ــ پټه خزانه، ص ۱۰۳—۱۰۴.
۱۰ــ کهلور دلاهور د صوبې په دیپالپور کي د یو ځای نوم دئ. وګورئ ائین اکبري ج۲، ص ۳۲۵.
۱۱ــ مخزن افغاني ج۲، ص۷۹۵.
۱۲ــ د خان جهان لودي په احوالو کي فاضل استاد پوهاند عبدالشکور رشاد په لودي پښتانه (۱۳۳۶ل.) کال چاپ کي ډېر ښه معلومات راوړي دي.
یادونه: دا مقاله په (تاریخي پلټني ) مقالو ټولګه کي چاپ خپره سوې ده، چي په (۱۳۵۷ل.) کال د افغانستان د علومو اکاډیمۍ چاپ کړې ده.
ډیجیټال کوونکی: عبدالرحمن پتوال

لوستنې: 2453

• پټه خزانه
• سرمحقق زلمی هيوادمل
• کتاب: تاريخي پلټنې
• عبدالرحمن پتوال

نقدی بر نقد دکتور حميدالله مفید «نگاهی به واژه های پټه خزانه»

څانګه: پټه خزانه

د خپرېدو نېټه: 28 جون 2020

 دکتور زمان ستانیزی
منبع: افغان جرمن آنلاين پاڼه، د ۲۰۲۰ کال د جون مياشت
د ډاکټر صاحب حميدالله مفيد بشپړ نقد پر لاندني لينک لوستلای سئ:
https://www.ariaye.com/dari16/farhangi/mofid.html

 (نگاهی به واژه های پټه خزانه) عنوان نوشته داکتر حميٍدالله مفید توجه ام را جلب کرد. من باموضوعات سیاسی آن سروکاری ندارم، صرف منحیث یک زبانشناس از نگاه مکلفیت مسلکی به تحلیل بخش لغوی آن می پردازم.
داکتر مفید مینویسند «واژه زمری: معنی این واژه در واژنامه اوستایی و پهلوی و فارسی پیدا نشد، در لغتنامه های سانسکرت نیز دیده نشد، مگر در (قاموس کتاب مقدس) آنرا دریافتم و معنی آن چنین است: نام رییس شمعونیان است».
قاطعیت ادعای دکتر مفید شگفت آور است که اینقدر اثار و اسناد را در زبانهای مختلف مطالعه یا مرور کرده ولی در هیچ یکی از آنها کلمه با معنا و مفهوم مشابه را نیافته است و استدلال میکنند که چون کلمه پشتوی (زمری) در واژنامه های این زبانها پیدا نشد، پس باید جعلی باشد. مگر داکتر مفید توقع داشتند که کلمه (زمری) را به همین شکل در زبانهای دیگر پیداکنند؟

تا جائیکه با علم زبانشناسی آشنایی کم و بیش دارم، برای ریشه یابی کلمات رجوع به قاموسها و واژنامه های انترنیتی ممکن قدم اول باشد، ولی هرگز نتيجه نهايی بوده نميتواند. اساس کار رجوع به طرز العملهای منظم و مرتب علمئ ریشه یابی در صداشناسی phonology و آواشناسی phonetics است که معمولاً از روی صامتها یعنی consonantsیا واحدهای صوتی یعنی phonemes آنهارا در بخش phonemics ریشه یابی میکنند.

برای یافتن ریشه کلمه صامتها کلیدی کلمه (زمری) /ز/، /م/ و /ر/ را در جدول صامتهای همردیفش قرار میدهیم تا مطابقت یا مغایرت آنرا با خانواده زبانهای مرتبطش پیدا کنیم .در این مورد صامتها مورد نظر را با صامتهای همردیف آن که دارای مخرجهای صوتی مشترک یعنی articulation of points مشابه اند و با آنها قابل ابدال و معاوضه اند، در سه ردیف قرار میدهیم:
۱. صامتهای ردیف اول عبارت اند از /ز/، /ژ/، /ږ/، /س/، /ش/ و /ښ/که صامتهای معادل تقریبی آن در الفبای صوتی بین المللی (IPA) عبارت اند از: ʒ ʂ ʐ z ž s š.
۲. صامتهای ُغنه ای همردیف دوم /م/، /ن/، /ں/و /ڼ/که صامتهای معادل تقریبی آن در الفبای صوتی بین المللی (IPA) عبارت اند از: m ṇ ŋ ɳ n.
۳. صامت ردیف سوم /ر/ و /ل/ که صامتهای معادل تقریبی آن در الفبای صوتی بین المللی (IPA) عبارت اند از:
r, ɹ, l, ʎ.

صوت / ز/ در (زمری) پشتو، با صوت اولی در زبانهای شرقئ هند و اروپایی چون سڼهالی (دراویدی) و زبان دیگر این دسته قابلیت اِبدال و جایگزینی دارد مثل سڼهه، شڼهه، سنها، سیره، شیره، شیر. صامت /م/ کلمه (زمری) با صامتهای وسطی در زبانهای همین دسته همگونی دارد چون سڼهه، شڼهه، سنها. و صامت /ر/ با بخش غربی زبانهای هندو اروپایی با /ل/ همگونی دارد مثال در (Löwin, lionne, leon, leo, lion) در اکثر زبانهای هندواروپایی از آيسلندی تا بنګالی و اندونيزيایی کلمه شير دارنده یک تا سه صامت کلیدی همین دسته اند که به صورت تقریبی اشکال الفبای صوتی بین المللی (IPA) ذیل در آنها به نظر میرسد:
z, ʒ, ʂ, ʐ, ž, s, š, ʃ
m, ṇ, ŋ, ɳ. n
r, ɹ, l, ʎ
بنا کلمه (زمری) پشتو دارنده هر سه صامت کلیدی زبانهای هندواروپایی است. در مقایسه زبانهای غیر هندواروپایی در کلمات هم معنی (زمری) یا (شیر) صامتهای بیرون از این دریف را دارند مثلا صامت /د/ در (اسد) عربی، صامت /غ/ در (آغیې) عبری، صامت /ج/ در (سجا) کوریایی، یا صامت /ب/ در (لیب) یدی، یا صامت /ک/ در (زکی) زبان هوسه. پس صامت های کلمه (زمری) پشتو با همه صامتهای زبانهای هندو اروپایی مطابقت کامل دارد و هیچ صامت بیگانه و غیر هندواروپایی در آن دیده نمیشود که شک و شبه در اریایی بودن زبان پشتو ایجاد کند.

بر میگردیم به زبانهای آریایی. همین دو صامت /ز/ و /ر/ که در کلمه (زمری) موجود اند در کلمات با معانی و مفاهیم مشابه (شیرصفتی) و دلیری علاوه بر اوستایی هم در فارسی/ دری ادبی موجود است و هم در فارسی عامیانه:

دیده سیر است مرا، جان دلیر است مرا

زهره شير است مرا، زهره تابنده شدم (مولانا - دیوان شمس(
در نیم بیت دوم (زهره) اول به معنای جرأت و شهامت از ریشه اوستایی است که در پشتو به شکل (زړه) و مشتقات آن (زړه ور - زړه ورتیا - زړه ورتوب) موجود است و در پهلوی کلمه (شیر) در شعر مولانا همان معنا و مفهوم دلیری را افاده میکند. همین کلمه در فارسی عامیانه در اصطلاح (زریش ترقید - زهره اش ترکید) همین مفهوم دل و دلیری را میرساند .
داکتر مفید مشتقات و مشترکات صوتی کلمه (زمری) را با زبانهای هندو اروپایی نادیده گرفته مینویسند: مگر در
)قاموس کتاب مقدس) آن را دریافتم و معنی آن چنین است :نام رییس شمعونیان است. باز هم اشتباه در اینجاست که کلمه zimri یا זמרי که دکتر مفید به آن اشاره میکنند در عبری به معنای (آوازخوان) و با تلفظ کامالا متفاوت از کلمه (زمری(zmarai  در پښتو است که به معنای یک حیوان است که با آن هیچ ارتباط معنایی و هیچ مورد، ارتباط و همګونی ندارد. دکتر مفيد همه شباهت های معنايی و صوتی کلمه (زمری) را در زبانهای هندو اروپايی يافته نتوانستند. ولی با يک کلمه بدون هيچ شباهت های معنايی يا موضوعی در يک زبان کاملا  بیرون از ساحه زبان اولی مرتبط می سازند .آیا اینجا واقعاً هدف ریشه یابئ کلمات است یا رشته بافی و بیگانه جلوه دادن یک هویت زبانی؟ آیا دکتر مفید واقعا نتوانستند ریشه این کلمات را بیابند، یا عمدا نخواستند بیابند. اولی علمیت شان را مورد ال سو قرار میدهد و دومی انگیزه (تحقیق) شان را.

داکتر مفید به جستجوی معنای کلمه (زمری) ادامه داده مینویسند: در دوره خوشحال خان خټک نیز پیدا نشد، بجای آن واژه (شیر) به کار میرفت، این واژه پس از کاربرد در پټه خزانه در زبان پشتو کاربرد یافته است...).

مکث.

یعنی کلمه زمری در زبان پشتو قبل از نشر نسخه چاپئ، یا به زعم ایشان جعلی، پټه خزانه وجود نداشت؟ به این اندازه قدرت و توانمندی در یک اثر (جعلی) واقعا تعجب‌آور است که یک کتاب با تکثیر یک یا دو هزار نسخه ملیونها ذهنیت پشتون را در عالم کم سوادی چنان تغیر فوری و آنی بدهد که همه آنها تصمیم بگیرند که منبعد عوض کلمه (شیر) از کلمه (زمری) استفاده کنند؟ ادعای دوم شان عجیب‌تر رشک بردم بر این که ایشان توانسته اند صدها شعر کلیات حجیم خوشحال خټک را که با طباعت حروف کوچک بیش از 1200 صفحه را احتوا میکند، به زبان پشتو خوانده است، ولی در آنها هیچ کلمه (زمری) را نیافته است. روی تصادف کلیات خوشحال خټک در الماری کتابخانه ام گویی منتظر نفی این ادعا بود:
باز، خوشخور مرغه، مزری دا درې اقوامه
غیر جنس سـره جـفـتـي کا دا ده عامه
د زمـري د پړانګ تر مـــنځ ببر پیدا شي
که انکار ور ځنــي نکـړي هسي دا شي
)خوشحال خټک - بازنامه ۹۶۴)
راشه وګوره خلقه! نصیب په څو خوري
توري نور ځوانان وهي منصب سدو خوري
په غـارونـو کی مــزری څټي منګولي
په تیاره کي د ګردۍ وازدي پیشو خوري
)خوشحال خټک - کلیات ۲۸۱)

در لهجه شرقی پشتو صامتهای پیوست در آغاز بعضی کلمات بعضا قابلیت اِبدال و جایگزینی پیدا میکنند که در صداشناسی آنرا consonantal inversion میگویند مثلا (پښه) یا (پخه – خپه)، (پسرلی – سپرلی)، (مزکه - زمکه)، (مزری – زمری). در دیوان خوشحال خټک، احتمالا به خاطر روانتر ساختن بحر شعر مثالهای هر دو نوع یعنی (زمری) و (مزری) به کار رفته. آیا داکتر مفید نتوانسته این کلمات را بیابد یا نخواسته آنها را بیابد ولی در ضمن به منبع ادعای استناد کند؟

داکتر مفيد نامهای اشخاص در پټه خزانه را به کلمات نا مرتبط ولی همصدا در زبانهای ديګر نسبت ميدهند و ادعا ميکنند، که اين نامها جعلی اند. مثلاً در مورد نام (ماکو) مينويسد، اين نام جعلی و ساختګی می باشد، زيرا  ‍نام سلیمان ماکو به جز در پټه خزانه در دیگر هیچ آثار فارسی و تازی و پشتو دیده نشده است.

مگر نامگذاری اشخاص باید سلسله مراتب داشته باشد که اول باید در یک زبان و بعدا در زبان دیگر ذکر شوند؟ فرضا اگر چنین هم باشد، آیا داکتر مفید نمیداند که زبان پشتو نظر به تاریخ تحول زبان، ساختارهای دستوری، و اغنای تنوع صوتی آن از زبان فارسی/ دری کهنه تر است؟ زبان پشتو نظر به تحول و تسلسل زمانی آن مستقیما از اوستا ریشه میگیرد از همین سبب دارنده کهنترین ترکیبات صوتی و ساختاری است که در شناخت فرهنگ زبانهای  آریایی گنجینه نهایت ارزشمند است .در حالیکه ریشه فارسی/ دری امروزی از راه پارسی میانه پهلوی/ اشکانی به  فُرس قدیم میرسد و از نگاه تحولات زمانی زبان جوانتر و به همین سبب ساده تر است. این سادگی از یک طرف در آموزش آن سهولت ایجاد میکند، ولی از طرف دیگر بسیاری از خصوصیت های کهن زبانهای اریایی در آن از بین رفته، چنانکه حتی با فارسی میانه در بسیاری موارد وجوه افهام و تفهیم آن نامانوس اند. خالصه اینکه از نگا تحولات صوتی باید انتقال یا به عاریت گرفتن کلمات از زبان کهنه به زبان نو باشد، نه عکس آن. پس نمیتوان استدالل کرد که برای اینکه نامهای پشتو اعتبار تسلسل ریشه ای داشته باشند باید اول در اثار فارسی و تازی ذکر شده باشند، در غیر آن جعلی اند.

باز هم اگر داکتر مفید به چهار طرف خود می نگریستند، ممکن می فهمیدند که (ماکو) یکی از اقوام پشتون است که در ولایات غربی افغانستان خصوصا در غور و هرات بود و باش دارند .تعدادی از آنها در نتیجه انتخاب زندگی شهری پشتونهای پارسیبان یا پارسی زبان شده اند. مطمئنم بین دانشمندان و نویسنده گان امروزی ما شخصیتهای مربوط به قوم ماکو هستند، که بنده تعداد آنها را میشناسم. که باید به وجود و هویت شان حرمت گذاشت و آنها را (جعلی) قلمداد نکنیم.

درباره کلمه نازو آنا مینویسند: «انا وامواژه ترکی اذربایجانی است، به معنی مادر می باشد، همسوی پشتوی آن (مور مورجانه و مورکۍ) می باشد، این واژه از دوران مغولیان در زبان پشتو وام شده است و تنها در مناطق پشاور پسان ها کاربرد یافته است، در پټه خزانه نیز با استفاده از زبان گفتاری پشتونها نگاشته شده است، که به هیچ روی پشتو نیست و پوهاند حبیبی صاحب این نام را نیز به گونه ای جعلی در پټه خزانه افزوده است، این نام در ادبیات و در سیاست و در فهرست نامهای خانواده هوتکیان و در تاریخ آنها نگاشته نشده است، زیرا هیچ سندی مبنی بر اینکه هوتکیان به زبان پشتو سخن رانده باشند در دوران خود انها در اختیار نیست، هر چه در زیر نام هوتکیان ذکر شده است در همین دوران جدید و پس از پټه خزانه می باشد».

این سلسله ادعاها با چنین قاطعیت نتنها اینکه ذهنیت پژوهشگر و خواننده را مغشوش و پارکنده میسازد، بلکه ضد و  نقیض همدیگر اند. در اکثر زبانهای دنیا از زبانهای حامی و سامی تا زبانهای ترکو التایی و زبانهای هندو اروپایی همه و همه کلمات ندایی برای پدر و مادر از اصوات تکراری که در لب یا دندان ادا شوند ترکیب می شوند .دلیل آن این است که در ابتدایی ترین مراحل زندگی نوزاد زبان را سمعی و بصری می آموزد. و این کار ایجاب میکند که مادر آواهای را تکرار کند که نوزاد هم صدای آنرا بشنود و هم مخرجهای صوتی آنرا ببیند. صامتهای ب، پ، م، ن، د، و ت که مخرجهای صوتی آنها هم قابل دیدن اند و هم قابل شنیدن، از طرف نوزادان به آسانی تکرار میشوند، مثل: ابا، بابا، پاپا، ماما، انا، نانا، دادا، تاتا، اتا ... بعدها این صوت های مکرر به کلمات ندایی برای مهمترین اشخاص در زندگی یک نوزاد یعنی مادر و پدر به نامهای ندایی آنها تبدیل میشوند. اگر کلمه (اتا) در ترکی با کلمه (اُتو) در جاپانی هر دو به معنای پدر به کار میروند شباهت صوتی آنها به عاریتی بودن آنها دلالت نمیکند. همچنان کلمه (انا) بین آزری و پشتو همگون ادا میشود به وامواژگی آنها دلالت نمیکند چون همگونیهای آنها جهان‌شمول نه منحصر به یک زبان خاص. کلمه (انا) کاملاً پشتو است و شباهت آن با کلمه آزری نه به وامواژګی آن دلالت ميکند و نه قابل تعجب است.  عجیب‌ترا اینکه داکتر مفید کلمه (انا) در پشتو را به اشتباه مادر تعریف میکنند، حال آنکه معنای درست آن مادرکلان یا مادربزرگ است. بالفرض اگر این تفاوت را نادیده بگیریم باز هم داکتر مفید در اشتباه هستند .زیرا در پشتو (مور) نام ارتباط خانوادگی است، ولی (انا) اصطلاح ندایی است .در قیاس با فارسی/ دری (مور) معادل (مادر) است و (آنا) معادل (نه نه، بوبو...) داکتر مفید تا قبل از رسیدن به جمله بعدی ارتباط آزری را فراموش میکنند و می نویسند که این واژه از دوران مغولیان در زبان پشتو وام شده است و تنها در مناطق پشاور پسان ها کاربرد یافته است. «اینکه به کدام استناد و کدام استدلال ارتباط وامواژگی را از آزربایجان به پشاور میرسانند و مسؤليت آنرا به مغولیان منتقل می سازند کاملا نامفهوم است. مردم پشاور ممکن کلمات مغلی را به عاریت گرفته باشند، ولی واقعا با آزریها هیچ سروکاری نداشتند. تعجب آور اینکه، آیا داکتر مفيد واقعاً نمیدانند که نامهای ارتباطات خانوادگی در هیچ زبان دنیا عاریتی بوده نمیتواند چون کلمات اصلی و اولی اند؟ بالفرض اگر این ادعای کاملا غیر علمی او را بپذیریم، از استدلال ناقص آن چنین استنباط نیمشود که گویا تا آن زمان پشتونها برای مادر یا مادر کلان نام نداشتند؟ ولی قبل از آنکه رنگ قلم جمله قبلی او بخشکد بالفاصله دلیل خود را نقض میکنند و مینویسند که کلمه (انا) به هیچ روی پشتو نیست و پوهاند حبیبی صاحب این نام را نیز به گونه ای جعلی در پټه خزانه افزوده است. این دو ادعا متناقض یکدیگر اند: اگر کلمه را پشتونها از ترکی آزری گرفتند، پس عاریتی است و جعلی بوده نمیتواند، و اگر پوهاند حبیبی آنرا جعلی در پټه خزانه افزوده باشند، پس عاریتی بوده نمیتواند.
در ادامه تناقضات می افزایند: «این نام در ادبیات و در سیاست و در فهرست نامهای خانواده هوتکیان و در تاریخ آنها نگاشته نشده است».از یک طرف داکتر مفید در استنباط ادبیات و سیاست و فهرست نامهای خانواده هوتکیان، یعنی همین پټه خزانه را جعلی می پندازند و از آن انکار می کنند، از طرف دیگر به آن اتکا و استناد میکنند؟ ولی او بالفاصله حتی همین تناقض خود را یک بار دیگر نقض کرده مینویسند» : زیرا هیچ سندی مبنی بر اینکه هوتکیان به زبان پشتو سخن رانده باشند در دوران خود انها در اختیار نیست، «اگر هیچ سندی نیست، پس شما از کجا فهمیدید که در فهرست نامها» نگاشته نشده است؟ «دلچسپ است که به کتاب سوزیهای آثار محدود زبان پشتو در زمان هجوم افشاریه به غرب افغانستان هیچ اشاره نشده.(

اگر هوتکیان به زبان پشتو صحبت نمی کردند، پس زبان شان چه بود .نظر به اشاره های ضمنئ داکتر مفید و همقطاران شان، پشتونها عبری بودند .این را هم میدانیم که هوتکیها در دوره حکمروایی بر مناطق مختلف پارس و افغانستان به عبری صحبت نمی کردند. برای درست بودن این ادعاها باید بپذیریم که پشتونها یک بار زبان عبری را کاملا فراموش کردند و زبان دیگری را آموختند، و بعد در زمان نوشتن پټه خزانه تصمیم میگیرند که آن زبان دومی را هم به یکبارگی فراموش کنند و زبان پشتو را اتخاذ کنند .صرف نظر از اینکه چنین واقعه هرگز در تاریخ بشریت ثبت نشده، ادعاهای داکتر مفید این ال سو را بر می انگیزد که چطور ممکن شد که صدها هزار هوتکی در ایران امروزی و در والیات جنوبی افغانستان بدون هیچگونه تسهيلات آموزش یکبارگی تصمیم گرفتند که پشتو زبان شوند و یک زبان نسبتا مشکل را به فصاحت کامل تکلم زبان مادری بیاموزند؟
دلچسپ است که همین (استدلال) رشته بافی در مورد کلمه (انا و نازو) تا چندی قبل از طرف یکی دیگر از (داکتران) همقطار داکتر مفید که داستان خیالی را صبغه تاریخی می دادند به نحو دیگر شایع شده بود که گویا نازو آنا، مادر میرویس خان هوتکی اصلا خانم باقرخان بخارایی است. و حاال از راه ارتباط لقب (آنا) او را به آزربایجان می پیوندند. یعنی اگر نازو آنا بخارایی یا آزری می بود، او را مفتخر دانسته به او می بالیدند، ولی چون آن ادعا جای را نگرفت و نازو انا دوباره توخی یعنی پشتون شد، باید از افتخار و موجودیت تاریخی اش انکار کنند.
اصطلاحات (سلطان، نایب، و امیر کروړ...)از دوره تمدن اسلامی مروج عام اند ولی داکتر مفید یک بار دیگر کوشش به خرج میدهد تا از آن پلی بسازند به سوی زبان عبری: (امیر پسر قارن که عمو زاده موسی پیغمبر بنی اسراییل و بر دین او بود). اين از جمله اشاره های ضمنی مکرر است به ادعای جعلی که گویا پشتونها از قوم بنی اسرائیل اند. اینجا توجه داکتر مفید و همفکرانش را به مقاله تحقیقی معطوف میدارم که، دورتر از تشنجات سیاسی داخلی افغانستان، به سطح جهانی در رد ادعای بنی اسرائیلی بودن پشتونها اخیرا در صفحه پوهنتون کمبریج انگلستان منتشر گرديد:

Are Pashtuns the Lost Tribe of Israel? Zaman Stanizai

https://www.cambridge.org/engage/apigateway/coe/assets/orp/resource/item/5e۹e۳۸a4be۹a۹200125۳721a/original/arepashtuns-the-lost-tribe-of-israel.pdf

جز لفاظی و تجمل و تظاهر (عالمانه؟) در نوشته داکتر مفید هیچ اصل علم زبانشناسی، هیچ قانون صداشناسی و هیچ روش ریشه یابی از راه آواشناسی که متظمن اثبات ادعایش بوده میتوانست، ارایه نه گردیده. مسائل بحث برانگیز اند، ولی سوالاتی که منتظر جوابهای علمی اند، به استنتاجهای سیاسی روبرو میشوند، انگیزه های عقب پرده فضای تحقیق را به یغما میبرد، و پای یک کوشش ریشه یابی کلمات از راه (استدلال ضمنی) به رشته بافی هویت های قومی زبانی کشانیده میشود.

قلم به دستانی که القاب و درجات تحصيلات علمی را با نام خود پیوست مینویسند مکلفیت مسلکی و اخالقی دارند تا به رسالت قلم حرمت گذاشته تحقیق خود را بر پایه علم و استدلال استوار سازند، نه بر ریشه تعصب. این نوشته مثل چند نوشته دیگر او از نوع کوششهای است برای انکار از هویت و زبان و فرهنگ و ادب و تاریخ و حتی جغرافیه پشتونها که خود را در لباس نقد ادبی جلوه داده ولی نتوانسته رنگ ذهنیت امپریالیزم فرهنګی بقایای آلمانها نازی را زیر نقاب پنهان نگهدارد. مشکل داکتر مفید در این پاراداکس یا قیاس متناقض خالصه میشود که زمانی بالای نبودن چیزی از اندازه زیاد اصرار میورزید، در واقع بودن آنرا ثابت میکنید.

در این مقطع حساس تاریخ افغانستان اخلاق سیاسی ایجاب میکند تا انگیزه تحقیق مسایل مربوط به جامعه بحران زده تا حد توان و امکان در برابری و همدیگری توضیح شود، نه در توجیه بیگانه نگری. قلم نباید به تقلید از شمشیر بُران شود، بلکه بران شود تا از رشته بیان و تار و پود فرهنگ جامعه جامه بدوزد، نه کفن. در کل این نوشته را مُضر یافتم، نه مفید.
ـــــــــــــــــــ
دکتور زمان ستانیزی استاد علوم سیاسی در پوهنتنون دولتی کلیفورنیا است با سند تحصیلات زبانشناسی از پوهنتون
واشنگتن.
 

لوستنې: 2070

• پټه خزانه
• فارسي/دري
• نقد

مهردل خان مشرقي

څانګه: پټه خزانه

د خپرېدو نېټه: 26 جون 2020

ليکونکی: میراحمد ګوربز
په دیارلسمه هجري پېړۍ کي د کندهار له علمي، ادبي او سیاسي رجالو څخه یو هم مهردل خان مشرقي وو، چي د اداري او سیاسي کارونو تر څنګ ئې له ادب او شاعرۍ سره هم مینه درلوده، د قدماوو اثار ئې په مینه لوستل او د خپلي کتابخانې له پاره ئې په کاتبانو نایاب پښتو او پارسي خطي اثار لیکل.
پوهاند حبیبي لیکي: مهردل خان د کندهار له نامتو اداري او ادبي اشخاصو څخه وو. مهردل خان د پاینده محمدخان محمدزی بارکزایي د هغو یوویشتو زامنو څخه دئ، چي د افغانستان په تاریخ کي ډېر نوم لري، ده د سیاست او حکومت کولو تر څنګ د ادب، شعر او پوهي سره هم خاصه مینه لرله او په تصوف کي د پوره لاس خاوند وو، چي پوهانو، ادیبانو او صوفیانو سره ئې ناسته ولاړه درلودله او هر وخت ئې د دوی په مجلسونو کي برخه اخیسته او په خپله ئې هم د صوفیانو له پاره د مجلسونو جوړولو زمینه برابروله او دوی به ئې راغوښتل.
مهردل خان د کهندل خان سکنی ورور، وروڼه ئې د امیردوست محمد خان په زمانه کي د کندهار مشران او حکمرانان وو. د ده په وروڼو کي پنځه تنه ډېر مشهور ول. یو څه موده ئې په کندهار کي د حکمرانۍ وظیفې اجرا کولې او د دوی په منځ کي مهردل خان د سیاست تر څنګ قلم او کاغذ د لاس نه و نه غور ځول ډېر ابتکاري شعرونه ئې وویل، تصوفي کتابونه ئې ولیکل، په هندي سبک ئې شعرونه وویل د مولانا بلخي، حضرت جامي او نورو شعر ویونکو سره ئې فکري اشنایي پیداکړه. د ده په کور کي همېشه پوهان، شاعران، لیکوالان او ادیبان را ټولېدل، د کندهار سپین ږيرو او مشرانو د ده په کور کي ددغه ډول ادبي غونډو او مجالسو خبري کولې.
مهردل خان د تصوف سره ډېره مینه لرله او د باطن په پاکولو لګیاوو، تخلص ئې (مشرقي) او نوم ئې مهردل خان و. دی په ۱۲۱۲هـ ق د محرم په میاشت کي په کندهار کي وزېږېد دوی د یوې مور نه پنځه وروڼه ول، د دوی مور د غلجي سهاکو له قبیلې څخه وه، نو ځکه د پلار له خوا په سړه‌بني ابدالي کورنۍ پوري اړه لري او د مور له خوا په غلجي کورنۍ پوري. چي دا دواړه د پښتنو قوي او تاریخي قبیلې دي.
د دیارلسمي هجري پېړۍ په لومړیو وختونو کي کله چي زمان شاه د تیمور شاه زوی د احمدشاه لمسی په دې لټه کي شو، چي خپله شاهنشاهي بیرته تنظیم او په هند باندي حمله وکړي، انګلیسي سیاست مداران چي نوي په هندوستان باندي مسلط شوي ول، د افغانانو د حملې نه په وېره کي وه، د دې له پاره چي د دې حملې مخه ئې نیولې وي او د دې خطر نه ئې ځانونه بچ کړي وي او د خپلي پراختیا غوښتني سیاست ئې تعقیب کړی وي په دسیسو، ټګیو، برګیو او چالونو ئې لاس پوري کړ. د کابل او کندهار په دربار کي ئې داسي وضع راوستله چي شاه زمان د کندهار د قبیلو ځیني مشران ووژل چي یو پکښي پاینده محمدخان د حاجي جمال خان بارکزی زوی وو، چي شل زړور او تکړه زامن ئې لرل.
دا پېښه د روژې د میاشتي په دیارلسمه نېټه ۱۲۱۴هـ ق (۱۷۹۹م) په کندهار کي منځته راغله چي په دې وخت کي مهردل خان دوه کلن وو، کله چي ژڼی شو نو د پوهي او ادب په لمن کي وروزل شو، د ده مشران وروڼه په ټول افغانستان باندي د کشمیر نه تر هراته پوري مسلط او د ده وروڼه چي په کندهار کي په سردارانو باندي مشهور ول، کهندل خان، رحمدل خان، شېردل خان او پردل خان په کندهار کی د فراه نه تر شارپور، ژوب او مقر پوري حکومت کولو، د دیارلسمي پېړۍ په نیمایي کي په خپله مهردل خان هم د کندهار حکمران وو. میرزاحنان، حاجي عبدالله، صدیق اخندزاده، ملامیران، طرزی او نور نامتو ادبا د دې ادیب دوست حکمران معاصرین او ملګري ول.
مهردل خان د جمعې په ورځ د درېمي خور په اوه ویشتم د ۱۲۷۱هجري کال چي د شپېتو کالونو په عمر وو، په کندهار کي مړ شو او هلته د حضرت جي بابا له مزاره سره ښخ دئ. میرزا احمد نومی شاعر د ده د وفات نېټه داسي ویلې ده:
(احمد از هر کس تفحص مينمود، سال فوت آن شه اقليم جود ها تفی بنهاد سر بر پاش ګفت (۱)، (در منزل اوباد جنات خلود).
ميرزا حنان د ده معاصر اديب، د مهردل خان مرثيه په يو څو بيتو کي ويلې ده، چي د دې اديب سجايا او سليقه ښه ځني معلوميږي او هغه دا ده:
و جوار ته د مولا سردار قرین ولاړ
چي مرغوب د کل عالم وو په تحسین ولاړ
د هنر او علم کان د حیا بحر
په خلقت د نېکنامۍ څه ښه رنګین ولاړ
په جیفه ئې د دنیا ځان ککړ نه کړ
د عمل په صابون پاکه جامه سپین ولاړ
و سخا ته ئې حیران حاتم طایي وو
تکیه ګاه د هر فقیر او د مسکین ولاړ
فیض رسانه لکه لمر و کل جهان ته
مستقیم پر شریعت حامي د دین ولاړ
په حکمت ئې افلاطون شاګرد د عصر
چي تقریر ئې وو شیرین تر انګبین ولاړ
اعتماد باندي د کړو نه دئ حنانه
چي سردار مهردل له دې دنیا مزمن ولاړ
مشرقي یو تکړه، نازک خیال، شاعر او لیکوال وو، په پارسي ئې هم قوي شعرونه ویلي دي، د ده د پارسي دېوان بیتونه تر پنځو زرو پوري رسیږي او په زرو بیتو مثنوي کي ئې د مولانای رومي د مثنوي لومړي بیتونه شرح کړي دي. د ده د شعرونو دېوان، غزل، رباعي، تخمیس او داسي نور لري چي دا اثر د عبدالقادر بېدل په سبک لیکل شوی دئ. د حافظ، جامي، او نورو شاعرانو څخه ئې طلایي رنګ او شکسته لیک سره لیکل شوی او شاوخوا ئې په نفیس ډول سره جدول شوې ده. د جمع الجمع په نوم تصوفي کتاب لري د تصوف، عرفان او ادب پوري مربوط مسایل پکښي راوړل شوی دي. بل ئې شرح بیتین مثنوي اثر دئ، چي د پوهاند عبدالحي حبیبي له خوا ترتیب او تصحیح شوی دئ. مشرقي په پښتو کي هم متفرق شعرونه لري د ده کلام خوږ او روان دئ، خو افسوس چي د ده ډېر پښتو اشعار ورک دي او ځیني نمونې ئې په پښتانه شعرا دوهم ټوک کي خوندي شوي دي.
مشرقي همېشه پوهان او شاعران دې ته تشویقول چي کتابونه او اثار ولیکي چي څو کتابونه د ده په تشویق او غوښتنه مولفانو لیکلي دي. مثلا محقق کندهاري علامه مولوي حبیب الله نقد المشتقات في تزئیف الموضوعات په نوم په نهه ویشت بابونو کي د مشرقي په خواهش لیکلی دئ.
دغه رنګه د ځان او د خپلي شخصي کتابخانې له پاره د محمدهوتک پټه خزانه هم د ده په امر نورمحمد خروټي د دوهم ځل له پاره د اصلي نسخې له مخي لیکلې ده.
پټه خزانه محمد بن داود لیکلې او په لاندي نېټه تکمیل شوې ده، چي په خپله محمدهوتک لیکي:«کتاب تمام شد روز جمعه بیست وچار شوال المکرم سنه ۱۱۴۲ هجري در قندهار مولف محمدهوتک نیز فارغ البال ګشت. ستایش باد خدارا.»
د پټي خزانې هغه لیکلی متن چي د مهردل خان مشرقي له پاره نورمحمد خروټي لیکلی دئ، کټ مټ دلته راوړو:« به تاریخ دهم ماه ربیع الاول سنه یکهزارو دو صدو شصت و پنج هجري ګذشته بود از هجرت رسول خدا (ص) بدسخط حقیر فقیر کثیر التقصیر نورمحمد خروټی برای علیجاه رفعت جایګاه سردار عالی تبار سردار مهردل خان قلمی ګردید.»
د دې نه هم داښه جوتیږي چي مهردل خان د پوهانو، ادیبانو، لیکوالانو، شاعرانو، روحانیونو، صوفیانو او د دوی له اثارو سره خاصه مینه لرله، دلته به د مهردل خان د پښتو شعر نمونه راوړو چي شعر ئې څومره ساده، اسان او روان دئ.
پلو واخله له سپوږمۍ مخه مېرمني
ستا بې مخه راته شپې دي ورځي سپیني
ستا له وره تللی نسوای هوري دوري
درته ناست یم په دربار پرې مي دي سپیني
درست بدن مي د بېلتون په اور کي وریت شو
په کوګل کي مي ویلیږي، توري سپیني
راته وګوره رقیب سپک په څه شان کړم
خدای دې سپک کړي ستا په مخ، و دې وزي سپیني
زه پښتون یم نه وېرېږم له رقیبه
ورته و به کړمه بیا ښې سپيني سپيني
(مشرقي) دي په تیاره د بیلتون ژاړي
ورته لمر د مخ ښکاره کړه په مخ سپيني
په لومړي بیت کي د ورځو صفت دئ، په دوهم بیت کي د سپیني د پښو د شاپلو ته وایي، په درېيم بیت کي توري غوښي او سپيني غوښي مراد دي، په څلورم بیت کي مطلب سترګي دي، په پنځم بیت کي مطلب سپيني خبري دي، په شپږم بیت کي محبوبې ته خطاب دئ چي اې په مخ سپيني چي مخ دي سپين دئ.
ماخذونه:
۱ـ شرح بیتین مثنوی، مولانا جلاالدین بلخی، از سردار مهردل خان مشرقی، ترتیب و تصحیح پوهاند عبدالحی حبیبي. چاپ انجمن تاریخ و ادب افغانستان، کال ۱۳۵۱، مخونه الف، ب.
۲ـ پښتانه شعرا دوهم ټوک، صدیق الله رښتین، پښتو ټولنه، کال ۱۳۲۰ل مخونه ۴۴۵ـ ۴۴۶.
۳ـ پټه خزانه، د محمدهوتک بن داود، چاپ د بیهقي کتاب خپرولو موسسه، دولتي مطبعه کال ۱۳۵۴ل مخونه سلو یوولس او یووسلو دولس(۱۱۱ـ۱۱۲مخونه).

دا مقاله (دمحمدهوتک یاد) د ملي سیمینار د مقالو په ټولګه کي خپره سوې ده، چي په (۱۳۶۲ ل.) کال د افغانستان د علومو اکاډیمۍ د ژبو او ادبیاتو مرکز له خوا جوړ سوی وو.
ډيجيټال کوونکی: عبدالرحمن (پتوال)

لوستنې: 2102

• پټه خزانه
• ملي سيمنار: د محمد هوتک یاد
• عبدالرحمن پتوال
• مير احمد ګوربز

«پټه خزانه» ـ زلمی هيوادمل

څانګه: پټه خزانه

د خپرېدو نېټه: 26 جون 2020

زلمی هیوادمل

د تذکرو او شاعرانو د شرح حال لیکنه په شرقي ژبو کي لرغونی دود دئ او په زیاته شمېره دغه ډول کتابونه په دې ژبو کي کښل شوي دي، خو له بدمرغه چي د دغه ډول کتابونو یوه کافي برخه د زمانې سړو سیلیو ورسره وړې ده او د ځینو ئې پرته له نامه بله پته په لاس کي نشته(۱) پښتو د افغانستان د لرغوني او تاریخي ژبي په توګه له پخوا څخه د غني لیکنیو او شفاهي ادبیاتو څښتنه ده. په زیات تعداد شاعران او لیکوال پکښي تېر شوي دي.

زموږ پخوانو ادیبانو او مورخینو هم د خپلو شاعرانو د شرح حال او وینا له خوندي کولو سره مینه درلوده په همدې اساس ځینو مورخینو هم په خپلو اثارو کي د شعراو احوال او ویناوي راوړي دي(۲) مګر له بده مرغه چي له دغو آثارو اوس څه نه دي پاته او زیاته برخه ئې له منځه تللې ده او د ځینو ئې هم یوازي نومونه تر موږ را رسېدلي، چي هغه هم د پټي خزانې زرینو پاڼو تر موږه را رسولي دي.

د پښتو له لرغونو تذکرو څخه یوه هم د تذکرةالاولیاء څو پاڼي دي(۳) چي نوره برخه ئې محوه شوې ده.

زموږ بله په زړه پوري او باارزښته تذکره «پټه خزانه» ده چي له نېکه مرغه د زمانې له ناخوالو او چپاوونو خوندي پاته ده، او یوه خطي نسخه ئې ترموږ پوري رسېدلې ده.

په دې لیکنه کي زه پر همدې تذکره خبري کوم او پېژندنه ئې دلې لیکم او په دې لیکنه کي به تر دغو لاندي سرلیکونو لاندي پر دغه کتاب بحث وشي:

۱ــ د پټي خزانې مؤلف او لیکلو وخت.

۲ــ د پټي خزانې اهمیت.

۳ــ د پټي خزانې مطالب.

۴ــ د پټي خزانې اشعار.

۵ــ د پټي خزانې نثر.

۶ــ  پټه خزانه چیري وه؟

۷ــ د پټي خزانې خطي نسخې.

۸ــ د پټي خزانې موجوده نسخه د متنپوهني له نظره.

۹ــ د پټي خزانې چاپي نسخې.

۱۰ــ د پټي خزانې ترجمې.

۱ــ د پټي خزانې مؤلف او د لیکلو وخت:

پټه خزانه د هیواد د فاضل او پوه مورخ محمد(۱۰۸۴هـ.ق. زوکړی) بن داود هوتک (۱۱۳۶هـ.ق. مړ) تالیف دئ (۴) چي دغه تذکره ئې د وخت د باچا اعلیحضرت شاه حسین هوتک (۱۱۱۴ــ۱۱۵۲هـ.ق.) د علم پرورۍ پر اساس هم د ده په غوښتنه کښلې ده، او په کښلو ئې د ۱۱۴۱ هـ.ق. کال د جمادالثاني په ۱۶ نېټه د جمعې په ورځ پیل شوی دئ او د ۱۱۴۲هـ.ق. کال د شوال المکرم په ۲۴ نېټه پای ته رسېدلې ده(۵).

محمدهوتک په پټه خزانه کي د دې کتاب د لیکلو سبب داسي ښيي: «... هغه وخت چي زما له ارادې خبر سو. د پښتنخا د سترګو تور امام المسلمین شاه حسین ادام الله ... الی یوم الدین ... نو ئې زه وغوښتم خپل دربار ته او ما ته ئې تشویق وکا او الطاف ئې ښکاره کا، چي دا خپله اراده پوره کاندم او د پښتنو شاعرانو حال سره راټول کاندم. ځکه زموږ پاجا او د ښالم خيلو د زړه سر شاه حسین خلدالله ملکه و سلطنه پخپله هم د ښې وینا خاوند او د پښتو شعر شوقمن دئ، نو ما وغوښته چي ژر ژر دا کتاب وکښلی سي او د پښتنو شاعرانو احوال راټول کړ سي...» (۶).

محمدهوتک د پټي خزانې په مقدمه کي زیاتوي چي له دېرشو کالو راهیسي ئې د پښتنو شاعرانو احوال سره را ټول کړي ول او بیا ئې په دې خزانه کي د پاچا په امر سره منظم او وکښل.

محمدهوتک د شرقي ژبو د لرغونو تذکره کښنو له اصولو سره سم خپل تذکره په معمولو روشونو برابره کښلې او هر ځای چي ئې کومه واقعه یا د چا شرح حال له کومه کتابه را اخیستی، نو ماخذ ئې ور سره ښوولی دئ. د سیده ماخذ د ښوولو تر څنګ ئې خپل غیرمستقیم ماخذ هم ښوولی دئ. د راوي نوم ئې ضبط کړی دئ او خپل د سترګو لیدلي حالونه ئې هم راوړي دي. د ده د تذکره کښني روشونه د نورو ژبو، لکه پارسي، عربي او تورکي ژبو د تذکره‌کښني له قدیمو اصولو سره برابر دئ. او په همدې وجه موږ ده ته یو مفق لرغونی تذکره نګار ویلی شو.

۲ــ د پټي خزانې اهمیت:

پټه خزانه د پښتو لرغونې ادبي تذکره ده، چي پلوشو ئې زموږ د ژبي او ادب او تاریخ ډېر تیاره ګوټونه رڼا کړي دي، د دې لرغوني مهمي تذکرې ارزښتونه ډېر دي خو څو مهم ئې زه لاندي ښیم:

لومړی ارزښت ئې دا دئ، چي په دغه کتاب کي د امیرکروړ سوري (۱۵۴هـ.ق. مړ) راغلی شعر د پښتو شعر تاریخ دوهمي هجري پېړۍ ته رسوي، چي د دغي تذکرې تر پيداکېدو دمخه د پښتو شعر تاریخ تر (۳هـ) دمخه نه و (۷).

دوهم دا چي د دغه کتاب په وسیله موږ ته د تاریخ ځیني مجهول وقائع را څرګند شول، د ساري په توګه د همدې کتاب په وسیله د غوري شاهانو د تاریخ یوه تیاره برخه د (سلم هـ.ق) حدود کي موږ ته روښانه شوه.

درېیم: دا چي دغه کتاب ځیني نور تاریخي او اتنوګرافیک مواد له جغرافيوي معلوماتو سره یو ځای وړاندي کوي، چي زموږ له جغرافيوي او تاریخي او اتنوګرافیکو څېړنو سره ښه مرسته کولای شي.

څلورم: د شعري اوزانو او د پښتو ژبي د قدیمو عروضي او شعري سیستمونو په باب دغه کتاب ډېر په زړه پوري مواد څېړونکو ته برابروي.

پنځم: د لغوي څېړنو او د پښتو ژبي د تاریخي  ګړدود پوهني او د تاریخي ژبپوهني په تحلیلونو کي هم د دغه محتویات بې پدله نه دي. ډېر داسي لغات د دغه کتاب په محتویاتو کي موندل کیږي، چي اوس مړه دي او په ژبه کي له استعماله لوېدلي دي دغه مړه لغات په ایتمولوجیکو څېړنو او له زړو ګاونډیو ژبو سره پښتو د پرتلني لپاره د ريښه پوهني له پلوه په زړه پوري مواد وړاندي کولای شي.

همدارنګه په دې کتاب کي ځیني داسي ګرامري خصایص شته چي د ژبپوهانو او ګرامر څېړونکو سره د دوی په څېړنو کي مرسته کوي. دغه راز د تاریخي ګړدود پوهني څېړونکي ئې هم له محتویاتو ښه ګټه اوچتولای شي.

اووم: د دغه کتاب نظم او نثر خاص ادبي مزایا او ښېګڼي لري، چي پر خپل ځای به بحث ورباندي وشي.

۳ــ د پټي خزانې مطالب:

پټه خزانه د شاعرانو یوه تذکره ده، چي د نورو مفیدو مطالبو تر څنګه د پښتو ژبي ۵۱ تنه شاعران هم په موږ را پېژني. د دغه کتاب کومه خطي نسخه چي زموږ په واک کي ده ټول ۱۱۲ مخه لري. په لومړیو څلورو مخونو کي ئې د مؤلف له خوا یوه جامع مقدمه کښل شوې بیا د کتاب اصلي محتویات پيل کیږي، چي په دریو خزانو کي سره پېودل شوي دي.

لومړۍ خزانه له ۴ مخه څخه تر ۵۲ مخه پوري رسېدلې ده، په دې خزانه کي داسي شاعران راغلي چي د مؤلف تر زمانې د مخه ول، هغه شاعران او ویناوال دا دي:

بابا هوتک، شیخ ملکیار، اسماعیل، خرښبون، شیخ متي، امیرکروړ، شیخ اسعد سوري، ښکارندوی، ابو محمدهاشم سرواني، شیخ تیمن، شیخ بستان بړېڅ، شیخ رضي لودي، نصرلودي، شیخ عیسی مشواڼی، سلطان بهلول لودي، خلیل خان نیازی، خوشحال خان خټک، زرغون خان نورزی، دوست محمد کاکړ، رحمان بابا، شیخ محمد صالح او علی سرور لودي.

‌دوهمه خزانه: چي له ۵۲ مخه څخه شروع شوې ده تر ۹۳ مخ پوري رسي. د دغي خزانې شاعران د مؤلف هم مهالي دي، او دغه لاندي شاعران پکښي معرفي شوي دي:

ملاباز توخي، شاه حسین هوتک، ملا زعفران، محمد یونس خان، محمد ګل مسعود، عبدالقادر خټک، بهادر خان، ملامحمد صدیق پوپلزی، ملا پیرمحمد میاجی، الله‌یار اپریدی، بابوجان بابی، رېدی خان مومند، ملامحمد عادل بړېڅ، محمد طاهر جمیریاڼی، محمدعمر، ملامحمدایاز نیازی، ملامحمدحافظ بارکزی، نصرالدین خان اندړ، ملانورمحمد غلجی، عبدالطیف اڅکزی، او سیدالخان ناصر.

درېیمه خزانه: چي د خطي نسخې له ۹۳ مخ څخه شروع او تر ۱۰۷ مخ پوري رسېدلې ده، په دې خزانه کي د ښځمنو شاعرانو، لکه: «نازو توخي، حلیمه، بي بي نېکبخته، بي بي زینب، زرغونې او رابعې» پېژندني او ویناوي راوړل شوي دي. تر دغو دریو خزانو وروسته د کتاب خاتمه ده، چي د خطي نسخې په ۱۰۷مخ کي پیل او تر ۱۱۲ مخ پوري رسېدلې ده، په خاتمه کي مؤلف د خپل ځان او خپل پلار داود خان هوتک پېژندنه راوړې ده.

۴ـ د پټي خزانې اشعار:

په پټه خزانه کي چي د پښتو ژبي د ۵۱ تنو پخوانیو شاعرانو د کلام کومي نمونې راغلي دي، زموږ د معلوم شعر د دوولس سوه پنځوس کلن اوږد پير په څېړنه کي د ډېر ارزښت وړ دي. ځکه هغه شعري نمونې چي محمدهوتک ضبط کړي د شعري تحول د ګړندي یون په معلومولو او د پښتو ژبي د لرغونو وزمونو او شعري اشکالو په څرګندولو کي له څېړونکو او د پښتو شعر له لېوالانو سره زیاته مرسته کوي.

په دغه کتاب د شکل په لحاظ په کافي اندزه لرغوني پاړکي (۸) خوندي دي، چي زموږ له اولسي شعرونو او د آریایي دورې له پاړکو او شعرونو سره د اتصال د کړۍ حیثیت لرلای شي. دغه لرغوني پاړکي هم بیا په خپلو منځو کي خاص شکلي جوړښتونه لري چي زموږ د ژبي د شعري اوزانو او اشکالو د وسعت ښکارندوی کوي. له دغو لرغونو پاړکو سربېره په دغه کتاب د پښتو د اولسي شعرونو ډېری لرغوني بولګي خوندي دي، چي د اوسنیو پښتو عوامي اشعارو د زړو تر لاسه شویو نمونو په توګه د څېړونکو لپاره د څېړني پراخ میدان جوړوي.

همدارنګه په شکلي لحاظ د دغه کتاب شعرونه د شرقي شاعرۍ د نورو متداولو فورمونو ځیني انواع لکه قصیده، غزل، مثنوي، رباعي، او ټوټې هم لري او د پښتو شعر په څېړنو کي دا خبره سپينوي، چي د شرقي شاعرۍ دغو فورمونو کله او څه وخت زموږ د ژبي ادبیاتو ته لاره موندلې ده.

دغسي چي د پټي خزانې اشعار شکلي تنوع لري د موضوع او مضمون په لحاظ هم دغه شعرونه متنوع او رنګېز دي. دغه اشعار ملي، اجتماعي، حماسي، وېرني، تصوفي، اخلاقي، عشقي، او نور داسي مضامین را نغاړي، چي په عمومي توګه د شرقي شاعرۍ شمزۍ جوړوي. د پټي خزانې اشعار د ښکلاپوهني او منظر نګارۍ له لحاظه هم ښکلي او خورا طبیعي رنګ لري، د پښتو د عوامي اشعارو په څېر زیاتره د پښتنو له اجتماعي ژوند او اجتماعي چاپيریاله څخه رنګ اخلي او زموږ د لرغوني ادب فکري مسیر او زموږ د فرهنګیانو طرز فکر خورا ښه او روښانه ترې ځلیږي. په دغو اشعارو کي ځیني له عربي او پارسي اشعارو څخه ترجمه شوي اشعار هم شته، چي دغه ترجمې هم د پښتو ژبي د اداوو او شاعرۍ له خصوصیاتو سره سمون لري. دغه اشعار که د سبک او مکتب په لحاظ صنف بندي شي، په دې برخه کي هم د څېړني ورونه زموږ څېړونکو ته پرانیزي. دغه اشعار که د سبکونو په لحاظ ډلبندي شي د اشعارو زیات سبکونه هم پکي موندل کیږي.

 د پټي خزانې نثر:

پټه خزانه چي په کوم نثر کښل شوې ده، هغه نثر ته موږ ښه او روان نثر ویلای شو دغه نثر د پښتو په لرغونو نثرونو کي دروانۍ او سلاست له پلوه له ډېرو ښو نثرونو څخه ګاڼه شي.

که څه هم په یوولسم قرن کي د لوی خان خوشحال خان خټک(۱۰۲۲ــ۱۱۰۰هـ.ق.) په ابتکار پښتو نثر د روښان پير(۹۳۱ــ۹۸۰هـ.ق.) او اخند دروېزه ننګرهاري(۹۴۸ـ ۱۰۲۸هـ.ق.) د نثر کښلو له شېوې څخه د ساده‌ګۍ او روانۍ خوا ته میلان پیدا کړ او د نثر کښلو دغه سبک بیا د خان په کورنۍ کي ښه پسي و پالل شو، مګر د خان او د ده د کورنۍ نثرونه تر یوې اندزې د نورو ژبو د نثر نګارۍ اثرات مني او د نورو ژبو د لغاتو استعمال هم پکي زیات دئ، مګر د محمد ابتکار دا دئ، چي دی په دوولسم قرن کي پښتو نثر تر ډېره حده د خلګو محاورې ته نږدې کوي او دا هم بايد هېره نه کړو چي د نورو ژبو لغوي اثرات د ده پر نثر هم ښکاره دي، مګر بیا هم دغه نثر د خپلو ځینو ناوړو سره سره داسي نثر دئ، چي روان او ساده نثر ورته ویلای شو.

دغه نثر د خپل جغرافيوي محیط تر اغېز لاندي ځیني خاص اصطلاحات، محاورې او لغات لري، چي زموږ د لوېدیځي پښتونخوا د اوسېدونکو پښتنو په ژبه کي معمول دي. دغه ډول اصطلاحات او محاورې له قدیمه د کندهار د شاوخوا سیمو په محاوره کي معمول ول او ځیني ئې لا اوس هم په دغو پښتنو کي شته. دغه ډول اصطلاحات، لغات او محاورې چي خاص سیمه‌ییز ارزښت او جوړښت لري، لوی استاد پوهاند عبدالحی حبیبي د پټي خزانې د متن په لمنو کي په پارسي ژبه تشریح کړي دي. دغه ډول ژبني توکونه بیا خاص د غربي سیمو د پښتنو په کښنو کي لیدل کیږي د شرقي سیمو او ليري پښتونخوا د لیکوالو په آثارو کي نه موندل کیږي د مثال په ډول د شرقي سیمو د پښتنو په لرغونو متونو کی : خپسر، ترو، وبله، ځبله، پسو او نور موندل کیږي، چي دغه ډول توکونه بیا د غربي سیمو د پښتنو په آثارو کي نه شته.

 ۶ـ پټه خزانه چیري وه؟

د پټي خزانې دغه موجوده نسخه چي د افغانستان په ملي آرشیف کي ساتله کیږي او تر اوسه د همدې نسخې له مخي څلور ځله چاپ شوې ده. دغه نسخه د مرحوم علامه عبدالعلي کاکړ په شخصي کتابخانه کي وه(۹). او کله چي لوی استاد پوهاند عبدالحي حبیبي د غه نسخه له نوموړي علامه څخه تر لاسه کړه، نو بیا ئې له پاړسي ترجمې او لازمو شرحو او تعلیقاتو سره خپره کړه.

۷ــ  دپټي خزانې خطي نسخې:

د پټي خزانې نوري خطي نسخې سملاسي په لاس کي نشته او یوازي همدا وروستۍ خطي نسخه یې تر موږه رسېدلې ده. د همدې خطي نسخې له پاییزي څرګندیږي، چي پټه خزانه درې ځله خطاطي شوې ده: لومړی پلا په ۱۱۴۲هـ.ق کال مؤلف (محمدهوتک) په خط، دوهمه پلا په ۱۲۶۵هـ.ق. کال د سردار مهردل خان مشرقي لپاره د نورمحمد خروټي په خط، درېیمه پلا د حاجي محمداکبر هوتک لپاره په ۱۳۰۳هـ.ق. کال د محمدعباس کاسي په خط.

۸ــ د پټي خزانې خطي نسخه د متنپوهني له پلوه:

متن پوهان د خطي نسخو د ازمیښت او د نسخو د سموالي او کره‌توب او جعلیت د معلومولو لپاره لاندي موارد ټاکي:

۱ـ د نسخې کاغذ باید تر ازمیښت لاندي ونیول شي، ترڅو محقق د کاغذ پر عمر د پوهېدو له لاري وکړای شي د نسخې د کښلو د تاریخ پر جعلیت او کره والي ویسا وکړي، دلته دا خبره هم د هېرولو نه ده، چي د ځینو نسخو کاغذونه په شکلي او ظاهري لحاظ ډېر زاړه وي، اوبه ور رسېدلي وي، چینجو او وینو خوړلي وي، پر دغسي کاغذونو باید ونه غولېږو ځکه ډېر ځله لیدل شوي، چي دلوړو خصوصیاتو لرونکي کاغذونه تر پنځوسو کالو زیات عمر نه لري، بالمقابل په ظاهري ډول صفا او روغ رمټ کاغذونه د قدامت په لحاظ ډېر زاړه وي، نو د کاغذ په باب په تحقیق کي د کاغذ ظاهري بڼه کوم خاص ارزښت نه لري.

۲ـ هغه سیاهي چي نسخه پرې کښل شوې ده، باید و ازمویل شي او د نسخې د عمر اوږدوالی او لنډوالی ترې زباد شي. دغه ډول ازمیښت پر مرکبو سیاهیو، جوهر او نورو رنګونو هم کېدلای شي.

۳ـ د نسخې خط باید تر ژوري کتني لاندي ونیول شي، ځکه هر عصر ځانته د خط خاص روشونه او خصوصیات لري، او پر دغه چار پوهېدنه له محقق سره د نسخې د جعلیت او کره توب په توضیح کي ښه مرسته کولای شي.    

۴ـ د خط نظام او روشونه باید په نسخه کي تر دقیقي څېړني لاندي وي، ځکه ځیني نسخې د ارزښت په لوړولو او یا له پامه غورځولو کي د توجه وړ دي.

۵ـ د کتاب خاتمه باید ولیدل شي، ښایي په خاتمه کي د ناسخ نوم او د استنساخ تاریخ او د نسخې سلسله ضبط شوې وي(۱۰).

اوس چي لوړو پرنسیپونو ته په پاملرنه موږ د پټي خزانې خطي نسخه تر کره کتني لاندي ونیسو نو دا په زغرده ویلای شو، چي موجوده خطي نسخه د خپل کتابت د تاریخ (۱۳۰۳هـ.ق) د زمانې له متني خصوصیاتو سره د هر متن پوه د کره کتني او پښتنو لپاره غوره ځوابونه ویلای شي.

د کاغذ، خط او سیاهي د تجربې لپاره ئې موږ د نسخې هر ډول ازمیښت، او د معاصر ساينس تجربو ته حاضر یو او په واز کومي او ډېر جرئت سره دا ویلای شو، چي د پټي خزانې نسخه د څورلسمي هجري پېړۍ د اوایلو له ټولو موجودو خطي نسخو سره د پرتلني، کره کتني او نقد لپاره حاضره ده.

البته داهم باید هېره نه کړو، چي د پټي خزانې موجوده خطي نسخه د کاتب محمد عباس کاسي د خپلو کښنو له مخي په ډېره بېړه کښل شوې، نو هرومرو به تېروتني او حتی لوېدني ولري. له دغسي واحدي او یوې حتی غلطي خطي نسخې څخه د یوه کره متن ترتیبول او چاپ ته تیارول ګران کار وي، نو ځکه د متن پوهانو د دغسي نسخو د چاپ د ستونزو په باب ډېر اسرار کوي، د متن ترتیبوونکي پاملرنه موضوع ته ور اړوي، لکه زموږ محترم لیکوال ښاغلی (ع ر) چي کښلي دي:« اګر اصل سند مفقود و از آن فقط یک نسخه موجود باشد در این حال وظیفه مصحیح دشوار است، یعني دانش و اهلیت بیشتر در کار است، زیرا واضح است که امکان دارد نسخه دارای اغلاط فراوان باشد.نمونه ای آن نوع تصحیح تاریخ سیستان است که ملک الشعرا بهار طبع کرد و نیز حدود العالم که بار تولد به چاپ رساند و هم از پټه خزانه توان برد که اقای حبیبي به معیار انتقادي با ترجمه و تحشیه و تعلیق طبع کرد»(۱۱).

۹ــ د پټي خزانې چاپي نسخې:

د پټي خزانې خطي نسخې تر لاسه کېدو وروسته دغه مهم کتاب تر اوسه څلور ځله زموږ د هیواد د بېلابیلو فرهنګي موسسو له خوا په دې ډول چاپ شوي دي:

لومړی چاپ:

پټه خزانه لومړنی پلا په ۱۳۲۳ هـ ش کال د لوی استاد پوهاند عبدالحي حبیبي له سریزي، تحشیې، تعلیق، شروحو او څرګندونو سره د پښتو ټولني له خوا چاپ شوې ده. د دغه کتاب چاپ د پښتو ادبیاتو په تاریخ کي یو لوی تحول را دمخه کړ، او زموږ ادبي تاریخونه تر دې وروسته د همدغه کتاب پر سټه ولیکل شول. په هیواد کي دننه او دباندي ئې یوه هنګامه را تولید کړه، دوستانو د پښتو ادبیاتو نفیس کتاب وګاڼه او ځینو پرې پوري ناحقه تهمتونه وتړل. مګر بیا هم حق خپل ځای نیسي، د پټي خزانې د ادبي پلوشو ځلاوو زموږ د لرغونو ادبیاتو ناپایه دنیا رڼا کړې ده، موږ پرې ویاړو.

تر لومړي چاپ دیارلس کاله وروسته زموږ علمي او ادبي محافلو د دغه کتاب چاپ تنده محسوس کړه او هماغه وو، چي دوهم ځل ئې د چاپ تکل وشو.

دوهم چاپ:

پټه خزانه دوهم ځل په ۱۳۳۹هـ ش کال د وخت د پوهني وزارت د تالیف او ترجمې د ریاست له خوا په تهران کي چاپ او په کابل کي نشر شوه. د محتویاتو په احاظ په دوهم او لومړي چاپ کي کوم توپير نشته، یوازي په پيل کي ئې د «مقدمه طبع دوم» تر سر لیک لاندي څه کښلي راغلي دي.

تر دغو دوو چاپونو وروسته ځینو شک لرونکو په داخل او خارج کي څه بې بنیاده او غیر علمي خبري زموږ د دغي ادبي شهپارۍ په باب ولیکلې، که څه هم زموږ د ادبیاتو د مشرانو استادانو له خوا وخت پر وخت دغسي چټیاتو ته ځوابونه ورکړل شوي ول، خو د اذهانو د روښانولو په منظور دې ته اړه لیدل کېده چي د دغو مغرضینو او مفتنانو خبري دي سره یو ځای کړل شي، او د دغه کتاب د یوه بل چاپ په مقدمه کي دي له جوابونو سره یو ځای د علم او ادب دوستانو ته وړاندي شي، تر دې چي آینده‌ګان پر دغسي غیر علمي نوشتو ونه غولېږي او په تیاره کي پاتي نه شي. له بلي خوا دغه خبره هم محسوسه وه، چي د کتاب خطي نسخه دي هم د څېړونکو د تحقیق لپاره په افیستي ډول وړاندي کړل شي، نو هماغه وو، چي په ۱۳۵۴هـ ش کال د پښتو څېړنو د بین المللي مرکز د پرانیستلو د بین المللي سیمینار د جوړېدو په ویاړ دغه کتاب دریم ځل چاپ شو.

دریم چاپ:

پټه خزانه دریم ځل د اطلاعاتو او کلتور د وزارت د پښتو د پیاوړتیا او پرمختیا د امریت له خوا د اصلي متن له وړاندي کولو سره په آفیستي او حروفي دواړو ډولو دکابل په دولتي مطبعه کي چاپ شوه. په دې چاپ کي لومړی د لوی استاد پوهاند حبیبي له خوا یوه اوږده علمي څېړنه خپره شوې چي په دې څېړنه کي په منسجم او منظم ډول د دغه کتاب په باب د مشکوکو او مجعولو نظریو ځواب په مستند او علمي ډول ویل شوی دئ. تر دې علمي مقدمې وروسته اصل متن په آفسیټي توګه وړاندي شوی او بیا ئې ترجمه، شروح او تعلیقات په حروفي ډول پرې پسي چاپ شوي دي.

څلورم چاپ:

د دریم چاپ نسخې ډېري ژر ختمي شوي او دې ته اړه ولیدل شوه چي پټه خزانه دي څلورم ځل هم چاپ شي. هماغه وو، چي د محمدهوتک د ملي سیمسنار علمي کمېټې د نورو آثارو د خپرېدنګ (۱۲) تر څنګه د پټي خزانې د بیا چاپ سپارښتنه هم وکړه، او دا خبره ئې په پرېکړه کي زیاته کړه، چي د لوی استاد دریم چاپ مقدمه دي په پښتو وژباړل شي او د پټي خزانې له متن سره یو ځای دي د ژبو او ادبیاتو د پوهنځي له خوا چاپ شي.

د علمي کمېټې په سپارښتنه زلمي هیوادمل دغه وظیفه پرغاړه واخیسته، متن ئې د دوهم چاپ له مخي ترتیب کړ. د دریم چاپ مقدمه ئې پښتو کړه او یوه لنډکۍ سریزه ئې هم پر وکښله او پټه خزانه په ښه قطع او مناسب صحافت په ۱۳۵۷ش کال د کابل پوهنتون په مطبعه کي د ژبو او ادبیاتو د پوهنځي له خوا څلورم ځل چاپ او خپره شوه. په دې چاپ کي پارسي ترجمه او د لوی استاد تعلیقات نه دي راغلي.

۱۰ــ د پټي خزانې ترجمې:

پټه خزانه تر نشر وروسته په دې کابو څلوېښتو کالو کي زموږ د وطني پارسي په شمول په ډیرو نورو ژبو هم ترجمه شوې ده. په دغو ترجمو کي ځیني د کتاب بشپړي ترجمې دي او ځیني هم منتخبي ترجمې. زه به په دې لیکنه کي لومړی بشپړي ترجمې او بیا به ئې د منتخباتو ترجمې در معرفي کړم:

الف بشپړي ترجمې:

د پټي خزانې لومړني بشپړه ترجمه په پارسي ژبه لوی استاد پوهاند حبیبي کړې ده، چي د پټي خزانې په لومړي، دوهم او دريم چاپ کي مله ورسره چاپ شوې ده. دهمدغي چاپ نسخې منتخبات بیا په نورو پارسي اثارو کي هم را اخستل شوي دي(۱۳).

دوهمه بشپړه ترجمه ئې په انګرېزي ژبه ده. په دغه ترجمه کي د پټي خزانې متن په بشپړ ډول په انګرېزي ژبه ښاغلي غلام حضرت کوشان ترجمه کړی دئ. او په ۱۳۵۸هـ ش کال په کتابي شکل د افغانستان د علومو اکاډیمۍ د پښتو څېړنو بین المللي مرکز له خوا خپور شوی دئ. په اروپایي ژبو د پټي خزانې دوهمه بشپړه ترجمه په روسي ژبه ده. دغه ترجمه سرمحقق دوکتور دولت محمد لودین د تمارا میوندۍ په مشوره سر ته رسولې او په ۱۳۶۱هـ ش کال د پښتو څېړنو د بین المللي مرکز له خوا په کتابي شکل چاپ شوې ده. دغه ترجمه نوملیک او په مربوطو ځایونو کي تصاویر هم لري.

د پټي خزانې د روسي ترجمې چاپ د امیرکروړ سوري د دولس سوه پنځوسم تلین د بین المللي سیمینار په مناسبت تر سره شوی دئ.

د پټي خزانې درېيمه بشپړه ترجمه په الماني ژبه ده، دغه ترجمه محقق نظام الدین سلېمانخېل بشپړه کړې ده او اوس د پښتو څېړنو د بین المللي مرکز له خوا چاپ ته سپارل کیږي.

ب ـ منتخبي ترجمې:

د پټي خزانې له متن څخه منتخبات هم په نورو ژبو ترجمه شوي دي؛ لکه:

۱ــ اردو ترجمې:

د پټي خزانې منتخبات تر هري بلي ژبي زیات په اردو ژبه ترجمه شوي دي او په لاندي اردو آثارو کي موږ د پټي خزانې د منتخباتو اردو ترجمه پیدا کولای شو.

اجکل مجله (۱۴) اټک کي اسیار (۱۵) د خوشحال خټک په نامه د مرحوم استاد دوست محمد خان کامل مومند(۱۳۵۹هـ ش کال مړ) اثر (۱۶) ادبیات سرحد(۱۷) پښتو شاعري (۱۸) پښتو زبان اور ادب پر یک نظر (۱۹) پښتو زبان اور ادب کي تاریخ (۲۰).

سر بېره پر دې په اردو ژبه چي کومي مقالې د پښتو د لرغونو ادبیاتو په باب لیکل شوي دي، په هغو ټولو یا زیاترو کي د پټي خزانې منتخبات له اردو ترجمو سره راوړل شوي دي.

دغه ډول د مرحوم نصرالله خان نصر(۱۹۱۹ـ ۱۹۶۵ع) په غوښتنه عنایت الله سنجري له پټي خزانې څخه د امیرکروړ برخه له ویاړني سره یو ځای په اردو ژبه ترجمه کړې او په ۱۹۵۴ع کال د ځانګړي رسالې په ډول د سرحد د ادبي ټولۍ له خوا چاپ شوې ده. په تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند(۲۱) او همدا راز په انسایکلو پيډیا اردو ایډېشن کي هم د (پښتو) تر سره لیک لاندي د پټي خزانې متون په اردو ترجمه او چاپ شوي دي.(ج ه د ۱۹۷۱ع کال د لاهور چاپ).

۲ـ عربي ترجمې:

په عربي ژبه کي هم د پټي خزانې منتخبات ترجمه شوي دي، چي ما ته ئې سملاسي دوې ترجمې څرګندي دي: لغة البشتو(۲۲) دغه کتاب کي د پټي خزانې ډېره برخه په اختصاري ډول په عربي ژبه ژباړل شوې ده. المراة الافغانیه(۲۳) بله عربي رساله ده، چي د پټي خزانې د درېيمي خزانې ځیني برخي پکي په عربي را ژباړل شوي او خوندي شوي دي.

۳ـ الماني ترجمې:

د پټي خزانې لومړۍ خزانه پوهاند دوکتور زیار په الماني ژباړلې او شارل کیفر فرانسوي ته ئې سپارلې ده، چي پخپلو څېړنو کي ترې ګټه واخلي.

۴ـ روسي ترجمې:

په روسي ژبه چي مقاله د پښتو غزل په نامه کښل شوې، دغه مقاله د علي سرور لودي پرغزل تکیه کوي، او اصلي ماخذ ئې د پټي خزانې متون دي(۲۴).

انګليسي ترجمه:

د پټي خزانې منتخبات استاد عبدالروف بېنوا په خپل مغتنم اثر د پښتو ادبیاتو په انتخاب کي هم له نورو ادبي انتخاباتو سره یو ځای راوړي دي، چي دغه منتخب د محترم رحیمي صاحب له خوا په انګرېزي مسلسل ژباړل کیږي او د پښتو  څېړنو د بین المللي مرکز پښتو مجله ئې پرله پسې خپروي(۲۵).

د امیرکروړ ویاړنه منوهرسنګه بترا هم په انګرېزي ژباړلې او په هندي مطبوعاتو کي خپره شوې ده، سربېره پر دې د پټي خزانې څه برخي ښاغلي معتمدي په فرانسوي ژبه ژباړلي او په ۱۳۶۲ هـ ش کال کي د پښتو څېړنو د بین المللي مرکز پښتو مجلې نشر کړي دي.

دا وې د پټي خزانې بشپړي او منتخبي ترجمې چي ما وښوولې پټه دي نه وي چي دغه ترجمې ما په ډېر اختصار او لنډیز یادي کړي دي، که نه له پټي خزانې څخه زیات اقتباسات په شرق او غرب کي د نړۍ په ډېرو مهمو او ژوندیو ژبو کي ترجمه او چاپ شوي دي. د پټي خزانې موجودیت او اهمیت لکه لمر څرګند دئ، هیڅوک په علمي لحاظ څه نه شي پرې ویلای البته ځیني کسان به خبري پرې کوي موږ د هر چا اعتراض اروو او علمي ځواب ورکوو.

ماخذونه او توضیحات:

۱ ـ د پښتو پخوانۍ تذکرې، ښاغلي بریښ تالیف د لوی استاد پوهاند حبیبي سریزه، الف مخ، د ۱۳۵ ش چاپ، کابل.

۲ـ  له هغو زړو کتابونو څخه چي د پښتنو شاعرانو حال او اشعار پکي راغلي، دا دي: تایخ سوري، اعلام الوذوعي في اخبار تاریخ اللودي، لرغوني پښتانه، غرغښت نامه، بستان الاولیا تذکره اولیای افغان، تحفه صالح، کلیدکامراني او نور... چي دغه کتابونه په تفصیل سره ښاغلي بريښ د پښتو پخواني تذکرې کي معرفي کړي دي.

۳- د تذکرة الاولیا څو پاڼي چي زموږ په واک کي دي، خطي نسخه ئې د لوی استاد پوهاند حبیبي په کتابتون کي ساتل کیږي، د دغو پاڼو عکس او مطالب لومړی ځل د کابل کالنۍ د ۱۳۱۹ کال په ګڼه کي خپاره شول (د ۱۷۴ـ۱۷۵مخونو تر منځ عکسونه خپاره شوي دي)، بیاپه ۱۳۲۰ هـ ش کال په پښتانه شعرا لومړي ټوک کي د دغو پاڼو مطالب راغلل او عکسونه ئې د ۶۴ـ ۶۵ مخونو تر منځ چاپ شول. وروسته بیا نوموړي لوی استاد د پښتو ادبیاتو د تاریخ په لومړي ټوک کي پر دغو پاڼو مفصل بحث وکړ او تر دغو ټولو لیکنو وروسته په ۱۳۶۱ ش کال کي د امیر کروړ سوري د بین المللي سیمینار د علمي کمېسیون په پرېکړه دا وپتېیل شوه، چي د تذکرة الااولیا دغه پاڼي دي په کتابي شکل پښتو ټولنه چاپ کړي د تذکرةالااولیا موجود متن له لازمو شروحو سره اوس جلا هم چاپ شوی دئ.

۴ـ  محمدهوتک له پټي خزانې سره بېره دغه لاندي نور اثار هم موږ ته معلوم دي: خلاصة الطب، خلاصة الفصاحت او د اشعارو دېوان.

۵ـ د پټي خزانې د پیل کېدو او بشپړېدو ورځ له تاریخي تقویمونو سره سر نه خوري، لوی استاد پوهاند عبدالحی حبیبي دغه معضله په خپله مقاله کي حل کړې ده. د تاریخونو دغسي تفاوت په ډیرو نورو خطي نسخو کي هم لیدل کیږي، چي ما دغسي متفاوتي نسخې د محمدهوتک ژوند او مزار نومي رساله کي ډېري ښوولي دي.

۶ـ پټه خزانه آفسیتي خطي متن ۳ـ۴ مخونه د ۱۳۵۴ش کال د کابل چاپ د پښتو د پیاوړتیا او پرمختیا امریت.

۷ـ پښتانه شعرا ج اص ۴۴ د لوی استاد پوهاند حبیبي تالیف د ۱۳۲۰ هـ ش کال چاپ کابل ـ پښتو ټولنه.

۸ـ دغه لرغونی پاړکی محترم بریښ په زریني څانګي ۷ـ ۱۵ مخونه د ۱۳۶۰ ش کال په چاپ کي سره ښوولي او بېل کړي دي.

۹ـ وندر، د ښاغلي جعفر اڅکزي تالیف، ۵۶مخ ، ۱۹۵۸ع کال د کوټي چاپ د پټي خزانې د پيداکېدو په باب لوی استاد علامه پوهاند حبیبي په تاریخي پلټني، ۱ـ ۵ مخونه، د ۱۳۵۷ ش کال چاپ کي په زړه پوري معلومات وړاندي کړي دي.

۱۰ـ متون اصلي د محترم ع ، ر دري ترجمه، اریانا مجله ۲۴ کال ۳ـ۴ ګڼه ۲۱۰ـ ۲۱۱مخونه.

۱۱ـ درباره تصحیح، د ښاغلي ع، ر دري مقاله اریانا مجله ۲۳ کال ۷ـ۸ ګڼه ۴۵۶ـ۴۵۷ مخونه.

۱۲ـ دمحمدهوتک د ملي سیمینار په ویاړ دغه لاندي اثار خپاره شوي دي: (۱) نظري به ادبیات پښتو، پښتو روزنه، ګړنی ادب، فلکلوري سندري، د خلګو تجربې، د پښتو ادب په تاریخ کي قصیده، تاریخي پلټني، د سره غره ګلونه او نور...

۱۳ـ لکه په نظري به ادبیات پښتو (د ۱۳۵۷ ش کال د کابل پوهنتون چاپ) آسماني نغمې او لاهوتي سرودونه (دري برخه، د خراسان د مجلې چاپ ۱۳۶۱ش) امیرکروړ و دود مان او (د ۱۳۶۱ش کال کي د خراسان د مجلې چاپ) کي.

۱۴ـ آجکل مجله، د ۱۹۴۶م کال د جولایی ګڼه ،۴۴ـ۴۵ مخونه.

۱۵ـ اټک کي اسپار، ۹۶ـ ۱۳۵ مخونه، بېلابېلي برخي د لاهور چاپ.

۱۶ـ خوشحال خان خټک، د مرحوم استاد کامل،۲۳۶ مخ ، د ۱۹۵۳ع کال د پېښو چاپ، اداره اشاعت سرحد.

۱۷ـ ادبیات سرحد ، درضاهمداني ، ۱ـ۱۶۳ مخونه بېلابېلي برخي ، ۱۴۴ مخ ، د ۱۹۵۳ ع کال د انشا پریس لاهور چاپ

۱۸ـ پښتو شاعري ، ۹۳ـ۱۱۱ مخونه، بېلابېلي برخي ۱۱۷ـ ۱۲۶ مخونه ۱۷۰ مخ د ۱۹۶۶ ع کال د کراچي چاپ.

۱۹ـ پښتو زبان و ادب پر یک نظر، ۲۴مخ، ۱۰۵ـ ۱۱۱ مخونه ، د ۱۹۶۵ ع کال د پېښور چاپ.

۲۰ـ پښتو زبان اور ادب کي تاریخ ۳۲ـ ۴۵ مخونه، بېلابېلي برخي ۵۴ مخ ، ۱۹۶۹ع کال د پېښور چاپ.

۲۱ـ تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان وهند ج۱۳ ۴۵ـ۴۸ مخونه، د ۱۹۷۱ ع کال د لاهور چاپ، پنجاب یونورسټي.

۲۲ـ لغة البشتو ۱۳ـ ۳۳ مخونه، د قاهري چاپ.

۲۳ـ المراة الافغانیة ، ۴۶مخ، ۵۴ـ ۵۷ مخونه، د ۱۹۶۴ع کال د قاهري چاپ.

۲۴ـ دغه مقاله څېړندوی محمداکبر معتمد له روسي متن څخه بیرته پښتو ترجمه کړې ده، چي آریانا او کابل مجلې دواړو خپره کړې ده.

۲۵ـ دغه ډول د شیخ بستان بړېڅ  نومي کتاب په وروستۍ برخه کي په انګلېسي ژبه محترم رحیمي صاحب د پټي خزانې ځيني متون (د شیخ بستان بدله) ترجمه کړي دي. ځیني فرانسوي یاداښتونه هم د پټي خزانې متعلق په همدې کتاب کي خپاره شوي دي. یوه مقاله په بلوڅي ژبه او بله په ازبکي ژبه هم په دې مجموعه کي شته چي د پټي خزانې د ځینو متونو ترجمه وړاندي کوي.

دغه مقاله د (محمد هوتک ياد) د ملي سيمينار د مقالو په ټولګه کي خپره سوې ده، چي په (۱۳۶۲ل.) کال د افغانستان د علومو د اکاډيمۍ د ژبو او ادبياتو د مرکز له خوا جوړ سوی وو.

ډيجيټال کوونکی: عبدالرحمن (پتوال)

لوستنې: 3239

• پټه خزانه
• سرمحقق زلمی هيوادمل
• ملي سيمنار: د محمد هوتک یاد
• عبدالرحمن پتوال