خيرالبيان پښتو برخه کتاب چاپ سو
- Details
- څانګه: متن پوهنه
ليکونکی: خان محمد احسانمل
خيرالبيان د روښاني غورځنګ د مشر بايزيد روښان (۹۲۶-۹۸۵هـ.ق.) له اثارو څخه اساسي کتاب دئ چي د استاد محمد معصوم هوتک له سريزي، ترتيب، مقابلې، سمون او لمنليکونو سره په (۳۶۰) مخونو کي د (۵۰۰) ټوکه په تېراژ د علامه رشاد خپرندويه ټولني له خوا په (۱۳۹۹ل.) کال چاپ او خپور سو.
کتاب دوه مخه د خپرندوی ياداښت لري چي د دې کتاب پر بيا ځلي چاپ او ځانګړتياوو ئې بحث کړی. ورپسې د خيرالبيان د سالار جنګ موزيم د خطي نسخې د دوهم مخ او د ټيوبنګن خطي نسخې د (۱۳۷) ب مخ عکسونه راغلي.
وروسته د محمد معصوم هوتک (۳۲) مخيزه سريزه ده چي د خيرالبيان پر معرفت، د هغه پر نسخو، چاپونو، رسم الخط، ليکدودي ځانګړتياوو، د خپل کار روِش او نورو معلوماتو بيان پکښې دئ.
له (۴۲) مخ څخه د کتاب متن شروع کيږي، نوموړی متن لکه د کتاب نوم چي دئ يوازي د پښتو برخه لري. ګام پر ګام ئې د اړتيا له مخي لمنليکونه خوړلي دي او د کتاب متن پر (۲۳۴) مخ پای ته رسېدلی دئ.
له دې وروسته له (۲۴۰) مخ څخه تر (۳۶۰) مخ پوري د اکاډمېسن پوهاند علامه عبدالشکور رشاد مغتنمه لغتنامه هم مل ده. لغتونه د الفبې د تورو پر اساس ترتيب سوي چي پکښي د مشکلو لغتو حل له معناوو، فونيميکو شکلونو، حوالو او مثالو سره ليکل سوي. دا لغتنامه لومړی وار په (۱۳۵۳ل.) کال د خيرالبيان د کابل عکسي چاپ سره خپره سوې وه خو په حاضر متن کي د لغتونو په توضيح او تشريح کي زياتوالی راغلی.
دا کتاب بایزید روښان په څلورو ژبو (عربي، پښتو، پارسي او هندي) لیکلی دئ او د خپلي عقیدتي او عرفاني لاري ټول کوائف او اصول ئې په څلوېښتو بیانو کي بیان کړي دي.
د خیرالبیان خطي نسخه په (۱۹۵۹م.) کال کي د پېښور د پښتو اکاډیمۍ مشر مولانا عبدالقادر (۱۹۰۵-۱۹۶۹م.) د جرمني د تیوبینګن ښار په کتابخانه کي وموندله او په (۱۹۶۷م.)کال کي لومړی ځل د خیرالیبان متن د دغي یوې او واحدي نسخې له مخي د حافظ عبدالقدوس قاسمي له یوې مفصلي سریزه سره د پېښور د پښتو اکېډمۍ له خوا چاپ سو.
د جرمني له دغي نسخې څخه په (۱۳۵۳ل.= ۱۹۷۴م.) کال کي د بایزید روښان د بین المللي سیمینار په ویاړ د کابل پوهنتون د ژبو او ادبیاتو پوهنځي له خوا خیرالبیان دوهم ځل د لوی استاد علامه حبیبي، فاضل استاد بېنوا او علامه پوهاند رشاد د مفصلو سریزو او د پوهاند رشاد له یوې مغتنمي لغتنامې سره په عکسي ډول چاپ سو.
د خیرالبیان دغه واحده معلومه نسخه (د جرمني نسخه) نیمګړې وه او یوازي د سریزي برخه ئې په څلورو ژبو وه، د متن برخه ئې یوازي په پښتو ژبه وه. خو له نېکه مرغه په شپېتمو کلونو کي چي کله سرمحقق زلمي هیوادمل د هند د کتابخانو د خطي نسخو فهرست جوړاوه، د هند د حیدر آباد-دکن د سالارجنګ موزیم د خطي نسخو په کلیکسیون کي ئې د خیرالبیان یوه بله نسخه وموندله او په (۱۳۶۳ل.) کال کي په خپل کتاب (د هند د کتابخانو پښتو خطي نسخې) اثر کي دغه نسخه معرفي کړه. د خیرالبیان دغه نسخه (د سالارجنګ موزیم نسخه) بشپړه نسخه ده، چي د متن برخه ئې هم په څلورو سرو ژبو ده. د هند د دغې نسخې له پیدا کېدو سره د خیرالبیان د یو بل بشپړ متن د چاپ ضرورت حس سو او په متنپوهنه کي چي د یوه زاړه متن نوري او بشپړي نسخې وموندلي سي، نو زاړه چاپونه ئې باید ورسره مقابله سي، یو نوی او له تېروتنو څخه پاک متن ئې باید تهیه او چاپ سي. وروسته بيا زموږ محقق لیکوال استاد محمد معصوم هوتک د هند د سالارجنګ موزیم دغه نسخه له څو میاشتو پرله پسې کار ورورسته په خپله اصلي بڼه له لازمو توضیحاتو او تحشیو سره چاپ ته اماده کړه او په کندهار کي د علامه رشاد خپرندويه ټولني له خوا په (۱۳۹۶ل.) کال چاپ سوه.
خو دا وار يوازي پښتو برخه چاپ سوه ځکه چي خيرالبيان د تعليمي او تحصيلي مؤسساتو په نصاب کي شامل کتاب دئ او سر و کار ئې هم له پښتو برخي سره دئ.
د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________
د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________
هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ
- لوستنې: 3952
نظم ـ د وطن مور (پروین ملال)
- Details
- څانګه: نظمونه
ليکونکې: پروین ملال
د وطن مور
تېره شپه چې د بید یا تبجنه غېږه
د نم جني وږمې غیږی ته لو یدله
د سپوږمۍ د بنفشې په شان نجلۍ وه
چې د هسکو غرو په څوکو نڅېدله
زرین لمرو د چا غیږکې بیده شوی
ورځی شور او ږوږ د ځانه سره وړی
د کیږدیو کتارونه لاړی لاړی
مراندې ښخي نرې څوکې اهرام غاړی
د یوچا خوب وو، و ستورو ته ختلی
د یو چا خیال سمندر ته وو لویدلی
چا و ذهن په هیرجن قمار بایللی
د الف و ب تر تورو ها خوا تللی
ځلیدلی یی پيچې وروځی له ځانه
په کوڅو کې په زرونه کهکشانه
مړوندونه یی چڼ، چڼ فراق لوستلې
رخسارونه یی د عمر د یو ځبیښلې
ګونځو شونډو یه د شپو تر خه څکلې
تور د سترګو یه رنګونه وه هیر کړی
++
بیګا شپه چې سپوږمې سپين غشی ویشتله
د تیارو لمن یی ورو، ورو ور څیرله
سپینو ستورو د حریر کیسه کوله
د اسمان سترګو رانجه پوری کوله
د یوچا ځوانی د وخت غلو وه لوټ کړی
د ښکلاوو خزانه یی ځینی وړی
یو وخت ښکلی وه، جوهر وه رنګینه وه
سپینه ،سپینه ځلیده لکه آئینه وه
هم شهۍ وه هم میرمن د محلونو
هم واکداره وه د ښکلو ،ښکلو زړونو
د چا مور وه د چا خور لور د بابا وه
سر تر نوکو وه ستایلی بی بها وه
یو وخت ناسته په بخمل او اطلسونو
خاص وریښم یې وه تر شا د بالښتونو
هسکه غاړه یی په شانی دبتانو
سره او سپین پری ځنګیدل لکه دپاڼو
سور کمیس یی بلوی اور په ( ترکانو)
چڼ پرتوګ یی وو په شان د ( کو شانیانو)
د پاولو په کڼهار کې ویښیدله
د بنګړو په شرنګهار سجدو ته تلله
اوس وه زوړ څلی و لمر ته رژیدله
نوشتو یی د باران سره ژړله
++
تیره شپه چې شپيلۍ ورو، ورو ږغیدله
انګازه یی تر افلاکه رسیدله
یوه تیره زمانه یی یادوله
یوه ښکلي یی ستایله را ستایله
یو چا و پوښتل ته څوک یی جادوګري؟
د مکاری دنیاګۍ زړی کوډګری
څه له، څه له؟ د تیارو غیږی ته لویږی
څه له؟ څه له؟ د شپو سیورو کې اوسیږی
بوډي وویل: څه وا یی لارویه؟
د لفظونو د ادابو نه پردیه :
ولی، ولې؟ می څیړی د روح تارونه
ولې، ولې؟ ویښوی بیده دردونه
ګوره زه د حوا لور مور د انسان یم
د نړی ښایست، د ښکلی خالق شان یم
زه سپيځلی د ژوندون روڼه چینه یم
په ایمان او په تقوا پوره، پوره یم
ګوره ته هم زما زوی یی زما ښاغلې
زما د دواړو سترګو تور په زړه منلې
+++
بیګاه شپه چې سپوږمۍ ورو، ورو راختله
په نظر د یوه چا چې خوریدله
د یو چا د ذهن کړکۍ یی خلاصوله
یو چا ،چا ته کیسه داسی اوروله
زه د دغه وطن لور او مور وم دواړه
زما په لاسو کې تدبیر او تقدیر واړه
زما دعا به پاس و عرش و ته ختله
زما نمانځنه به لوی رب (ج) تل قبلوله
نر بچې مي په لمن کې لوییدله
د غیرت او پت په پیو مې روزله
د آغلو نجونو درس حیا ،حیا وه
پت پالل غیرت کول ، ښکلی وفا وه
ما و دی وطن ته ورکړه ډیر میړونه
محلونه، محلونه کتارونه
ما خبری ورښودلی مر غلرې
در مرجان، یی کلمی لکه شکرې
د ښاغلیو او آغلو ډک کاله کې
ومه ناسته ملکه د هر یو زړه کې
چې به زه د کور انګړ کې ګرزیدمه
د حیا نه به د ګلو پوټیدمه
اوس څه ووایم ؟ چې څه یم او څه کیږی
اوف وجود او زړه مي دواړه نینې کیږی
د وسلو د کړچها ره مي ساه خیژی
د آسو د شڼهاره مي تراه کېږی
چې ویرجن ږغونه اورمه په شپو کې
د سهاره تر بیګاه سووزم لمبو کې
د جګړی نه ستړی دښتي کلک، کلک غرونه
زه یی اورم زه یی اورم فریادونه
د اسمان ستوری هم ستاسو نه پټیږی
دا باران نه دی سپوږمۍ ده چې ژړیږي
ښځی ټوله ستړی شوی په دعاوو
په زګیرویو او سیلیو او ژړاوو
ټوله میندی هدیرو ته درومی لاری
په لمنو یی اغزی، اغزی نوکاری
د سپین ږیرو مو پګړۍ ریښی، ریښی دی
په زاریو، ننواتو یی شېبی دی
په دعا یی د ورغوو او څنګلونو
ویني وچې شوي د واړو اندامونو
جنګ ته تللي زوی به کله راستنیږي؟
د مږورکۍ د شپی ډیوه مې نه بلیږي
د (تيموره) هم سخت زړی جلادان یاست
خدایی ته وګوری اولاد د یو انسان یاست
بس ده، بس ده جګړه بس ده مرګ غلام کړی
د ژوندون په فلسفه کې یی تمام کړی
ما په فتح کې راوړی ژوندون ښکلي
زه یم مور د ژوند هر ساز مې دې ستایلي
خدایه ج خدایه ج لویه خدایه ج اې نمانځلې
یه واکداره: د ښاغلو نه ښاغلې
رحم، رحم، رحم وکړه اي غفاره
ای رحمانه: ای رحیم پروردګاره
ټوله یو کړه، ټول روان په یوه لاره
ټول افغان ته هدایت ورکړه باداره
دا په سرو وینو تنکي، تنکي ګلونه
د ژوندون په چینه پریوله دا میرونه
په دی سور وطن راکوز کړه بارانونه
د رحمت د څاڅکو راوله سیندو
خدایه ج خدایه ج لویه خدایه ج اې ستایلې
يه واکداره : دښاغلو نه ښاغلي
رحم، رحم، رحم وکړه ای غفاره
ای رحمانه: ای رحیم پروردګاره
۲۰۱۳ – ۲ – ۴
د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________
د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________
هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ
- لوستنې: 3124
په پښتو ژبه کي کليک لرونکي لغتونه
- Details
- څانګه: فونېټکس
لکه څنګه چي په ټولو ژبو کي کانسوننټونه (لکه ب، پ، ت، ټ، ث، ج...) او ووکالونه/ږغ لرونکي توري/ږغونه (لکه آ، ا، ي، و...) سته، همداسي په بعضو افريقايي او د آستراليا په بومي ژبو کي کليکونه (Click consonant) وجود لري، د بېلګي په توګه په افريقايي ژبه «خُوس سا»کي ۱۸ کليکه/کليکونه سته.
{source}<iframe width="560" height="315" src="https://www.youtube.com/embed/lrK-XVCwGnI" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture" allowfullscreen></iframe>{/source}
لکه په سويلي افريقا کي د «پ» يا «p» ږغ پر ځای کليک کارول کيږي. دا کليک داسي ادا/وهل کيږي چي دواړو شونډو باندنۍ پورتنۍ برخي يو د بل سره مښلول کيږي او بيا په فشار د خولې دننه د بندي هوا د پمپ کولو/زبېښلو کوښښ کيږي او بيا يو دم ايله کيږي چي په نتيجه کي يې يوې وړې چاودنې ته ورته آواز راوځي. دا د «پ» د تلفظ سرچپه خو په لا زيات فشار او لوړ ږغ رامنځته کولو لاره ده.
دا چي موږ اندازه ولګولای سو چي په کليکي ژبو کي کليک څنګه کارول کيږي او د غير کليکي ژبه لرونکو په توګه زموږ له پاره يې تلفظ/ادا کول څومره مشکل دي، لاندنۍ جمله داسي تلفظ کړئ چي د «پ» پر ځای پورتنی يا بل کليک تلفظ کړئ:
«پهلوان په کور کي پټاټې پخوي. پټاټې او پياز يې تر مخه لا له پټي څخه راوړي ول.»
کله چي د ژبي يو ږغ تلفظ کيږي نو عموما هوا ته د خولې له دننه څخه د بيرون پر لور حرکت ورکول کيږي. د بېلګي په توګه که تاسو «ته» لغت تلظ کړئ نو د پورتني غاښونو داخلي اورۍ باندي هوا بندوئ او بيا يو دم پر همدغه ځای هوا خوشي کوئ چي له کبله يې هوا له دننه څخه د بيرون پر لور په يوه وړه چاودنه سره حرکت کوي(Voiceless dental and alveolar plosives). که اوس تاسو سرچپه پر همدغه ځای له بيرون څخه د دننه د ژبي د څوکي په مرسته هوا په زيات فشار بنده کړئ او بیا يې له بيرون څخه د خولې دننه يو دم پرېږدئ نو به يوه وړې چاودنې ته ورته ږغ رامنځ ته کړئ چي دا يو کليک دی. پر دغه ځای تلفظ کېدونکي کليک ته (Tenuis dental click) ويل کيږي او په نړيواله فونېټيک الفبا کي ورته د (k͡ǀ) نخښه کارول کيږي. (د دغه ږغ اورېدولو له پاره پر دغه لينک کليک وکړئ او بيا په پلېر کي پر پلې کليک وکړئ: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Dental_click.ogg)
په داسي حال کي چي په خوس سا او نورو کليکي ژبو کي کليکونه داسي عام دي لکه د بېلګي په توګه په پښتو ژبه کي چي د «ب» کانسوننټ يا ورته نورو کانسوننټونه زياته فريکونسي لري، په پښتو کانسونټونو کي کليکونه نسته. له دې کبله پښتو ژبه يوه کليکي ژبه هم نه ده. خو د هغه باوجوده ما پخپله په پښتنو کي يو کم شمير کليک لرونکي لغتونه/ږغونه اورېدلي چي عام استعمال لري:
(۱) په کوټه/کندهار/هلمند او نورو سيمو کي د تأسف/زړسوي/غم اظهار کولو له پاره دوه ځله د (k͡ǀ) کليک د ژبي په څوکه او د غاښونو پر سر اورۍ وهل/تلفظ کيږي. بېلګه: «k͡ǀ k͡ǀ خوارکی څنګه بد ژوبل سوی دی!»
(۲) که د (k͡ǀ) کليک په آخره کي «آ» يا «آی» اضافه سي نو بيا د ماشومانو په ژبه د «خوړولو خوندور/خوږ شي» معنی ورکوي.
(۳) پر غاښو د (k͡ǀ) یو ځل کلیک د تېروتنې په نتیجه کې د پښېماني مانا ورکوي.
(۴) د (k͡ǀ) یو ځل کلیک د نفي «یا» لپاره کاريږي چي د کلیک ږغ چِیک هم بلل کیږي.
(۵) په کندهار کي د ماشومانو په ژبه کي و مُچي/چپ کولو/ښکل کولو ته معادل لغت د (kʘ) کليک په شکل وهل/تلفظ کيږي او په آخره کي يې «آ» اضافه کيږي. بېلګه: «هله هله راسه او بابا ته يوه kʘ آ راکړه!»
(۶) که د (kʘ) کليک څو واري تکرار سي نو بيا د مرغانو/حيوانانو د ځان ته بللو له پاره هم کارول کيږي. (د کليک د اورېدلو لينک: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Clic_bilabial_sourd.ogg)
(۷) په کندهار کي د «نه/يا» يا په عمومي توګه د منفي جواب د څرګندولو پر وخت د ژبي د ښه يا کيڼ اړخ په څنډه يو ځانګړی کليک کيږي.
(۸) که د ۷ مې بېلګي کليک څو واري تکرار سي نو بيا د خره يا بل بوده ته د مخ ته تلو امر په توګه هم استعماليږي.
(۹) د رضايت يا مثبت جواب لکه «هو» پر ځای په بعضو پښتني سيمو کي د سرچپه «ښښښ» (مشرقي ښ) يا «خخخ» تلفظ کيږي چي کليک ته ورته ږغ رامنځ ته کوي.
تاسو په پښتو کي د کليک لرونکو لغتونو يا کليکونه په هکله څه معلومات لرئ؟
تاسو په يادو بېلګو کي کومي کاروئ او پېژنئ؟ په پښتنو کي نور کوم کليکونه سته چي تاسو يې پېژنئ؟
په تاسو کي ژبپوهان دوستان څه معلومات لري چي دغه کليکونه څنګه او کله پښتو ژبي ته راغلي؟
کليک لرونکو دغو پښتو لغتونو لا ولي تر اوسه و پښتو قاموسونو ته لاره نه ده پيدا کړې؟
احمدولي اڅکزی، د ۲۰۲۰ کال د دسمبر ۲۴مه نېټه، بون
د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________
د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________
هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ
- لوستنې: 3392
تحفه ٔ قاسمي ـ پروين ملال
- Details
- څانګه: اسرار الافغان
ليکونکې: پروین ملال
تحفه ٔ قاسمي د دري ژبې په نظمونو مشتمله رساله ده، چي له درې پاڼې سریزې وروسته په ۸۱ پاڼو کې پای ته رسېدلې ده. د رسالې په اختتامي جملو کې د هغې د کتابت یا لیکلو کال نه دی درج سوی. خو کله چي مې د رسالې پاڼې اړولې او د هغې نظمونه مې لوستل په ۱۹ پاڼه کې له داسې یوه بیت سره مخامخ سوم :
«جو میکردم این داستانکار
پسنه بود کامل نه ویکهزار (۱)»
څنګه چې دا یوه زړه قلمي نسخه ده او د دري ژبې ځینې توري يې د نن ورځې له توریو سره ډېر توپیر لري، نو لازمه ګڼم چې یو څه یې توضیح کړم. د بېلګې په ډول دا توري:
په رساله کې ـــ اوسني
جون ـــ چون
پس ـــ س
ک ـــ ګ
پري ـــ پیروي
پردین ـــ پیردین
چین ـــ حسین
له پورتني بیت څخه راته څرګنده سوه، چي د رسالې د کتابت یا تالیف کال ۱۰۰۹هـ دی. د رسالې لومړۍ پاڼه نسته چي د هغه څخه موږ ته د لیکوال نوم څرګند سي، خو کله چي ما د هغه نظمونه په غور ولوستل، نو د هر نظم په وروستیو بیتونو کي شاعر د خپل نوم حسین یادونه کړې، لکه دا بیتونه:
«طفیل همه عاصیان عظیم
کناه حسینی بخوا ازکریم (۲)
حسین که دارد سرسود خویش
زیانش رسد از همین بود خویش (۳)
حسین سیه کار بد کرده را
بیامرز و آزاد کن بنده (۴)»
د رسالې د نظم پیل د حمد شریف څخه سوی، ورپسي نعت شریف، بیا دقدر یامعراج د شپي په هکله اودحضرت شیخ عبدالقادر جیلاني په شان کي د نظمونو وروسته دشیخ قاسم افغان مدح اوستاینه وروسته درسالې مؤ لف د خپل ژوند پیښې اوحال په یوه نظم کي بیانوي چي ددغه نظم په رڼا کښې موږ ته دلیکونکي د عصر، زیږیدنې اوددې رسالې د تالیف کال ټاکل کیږي .
«زتاریخ فوتش ګرفتم شمار
نهصد فزون هشتاد وچار
چوزین رختکه رخت خودرا نهفت
درآن هفته ازسال من بود هفت
زعمرم کنون سی وپنج سال است
ندانم که آخر چه ... شد کمال (۵)»
حسین په دې بیتونو کي د خپل پلار د مړینې نیټه ښيي او وایې، چي په ۹۸۴ هـ کي د ده پلار مړ سوی، چي دی د اوو کلونو په عمر یا اوه کلن و. اوه کاله چي د څلور اتیا ۸۴ څخه منفي کړو؛ نو۷۷ پاته کیږي، چي په دې ډول د حسین د زیږیدو کال ۹۷۷ هـ څرګندیږي. دا چي حسین وایي ( زعمرم کنون سی وپنج سال است ) سمه نه ده ځکه چي حسین د تحفه ٔ قاسمي د تالیف کال چي موږ وړاندي ورته اشاره وکړه ۱۰۰۹هـ ښودلی او د پلار د مړیني کال یي ۹۸۴هـ ښودلی او د ده د زیږیدو کال ۹۷۷هـ څرګندسو که چیری ۳۵ د ۷۷ سره جمع کړو؛ نو۱۱۲ کیږي. په دې حساب د تحفهٔ قاسمي کال باید ۱۰۰۹هـ نه بلکه ۱۰۱۲ هـ وي. کله چي مې داسرارالافغان د تالیف په کال پسې پلټنه کول نو د شېخ قاسم د عمر څخه چي حسین یي په یوه شعر کي وضاحت کوي چي دا کتاب لیکم نو شېخ قاسم ۵۳ کلن دی (۶ ) د هغه د تالیف کال ۱۰۰۹ هـ ثابت سوی و او دا دواړې کاپي یو ځای میندل سوي. داسي ښکاري چي بیلي، بیلي نسخې دي خو یو د بل ضمیمه دي. د دې بحث پایله دا وځي، چي حسین د تحفه ٔ قاسمي د تالیف پر وخت ۳۵ کلن نه بلکه ۲۳ کلن دی .
«پدر داشتم عالم معتبر
که جون عابدان بود نیکوسر
بجز درس وتعلیم کارش نبود
بجزذکر وتسبیح یارش نبود
ـــــــــــــــــــــــــــ
برنج وبلا بود صابر قوی
که درصبر ویرا کند پروری
خدا جون درصبر بروی ګشاد
ازان مادرش نام صابر نهاد»
د ټول نظم په لوستلو څرګندیږي چي د حسین د پلار نوم صابر دی، پرهیزګاره، عالم او صبرناکی انسان و ځکه یي مور صابر نوم ورته غوره کړی و. سعودالحسن روهیله په اسرارالافاغنه رساله کي د حسین د ژوند په باب دا سي څرګندونې لري:
ژباړه: «په دې ډول موږ ته څرګندیږي چي د حسین ابن صابر عصر به ۱۵۵۰ او۱۶۰۰ زیږدیز کلونو په مینځ کي وي. حسین د صابر زوی دغه کتاب په دغه وخت کي لیکلی. د ده د مړیني په باب زموږ سره هیڅ معلومات نسته، البته دومره ویلای سو چي دی یوازي په هند کي استوګن و.(۷)»
موږ ته اوس څرګنده سوه چي حسین په کوم عصر کي ژوند کاوه. اوس د هغه د اوسیدولو ځای ته راځو او د حسین هغه نظم ته رجوع کوو چي دی خپله هغه کیسه پکښي بیانوي چي څنګه د شېخ قاسم حضور ته ورغلی چي هغه یي په موریدانو کښي ونیسي، حسین وایي:
«زدیهی میانی بعزم لهور
زدریایي راوی نمودم عبور
درآن چین که منزل به لاهور داشت
چو پیشور درملک ماشور داشت (۸)»
حسین له میانې کلي څخه روانیږی، د راوي دریاب یا سیند څخه تیریږي او لاهورته ورځي.
میاڼه د ډیره غازي خان او ملتان په مینځ کي پروت یو کلی دی چي له ډیره غازي خان څخه ۵۰ـ ۶۰ کیلومتره اوله ملتان څخه۱۵۰ کیلومتره فاصله لري. باید ووایو چي د میاڼي په نوم د سړبن د ښاخه یو قوم هم سته او دا څرګنده ده چي په فارسي ژبه کښي د پښتو، ڼ په ن اوړي نو کیدای شي د دې کلی نوم به هغه وخت میاڼي و.
رساله ټوله په ۸۲ نظمونو پای ته رسیدلې، یوولس حکایتونه د نظم په ژبه د شېخ میرداد د عارفانه شخصیت په باب دي، چي د شېخ قدم نیکه او د شېخ قاسم افغان غورنیکه دی. د همدې رسالې او اسرارالافغان په حواله د کندهار د امیر ذوالنون ارغون په عصر کي ژوند کاوه، په هندو راج نومي ځنګل کي د یوسفزو په جګړه کي په آس باندي ولاړ و چي د جګړه مارو په مینځ کي سوله وکړي، په سر باندې د غشي د لګیدو په اثر شهید سو او د باجوړ د لاشورې د رود په غاړه ښخ کړای سو.
یو نظم د شېخ محمد زاهد د میرداد زوی په هکله دی چي د پیښور په توفه نومي ځای کي ښخ دی.
درې نظمونه د شېخ حسن د شېخ متي د زوی په باب دي، چي حسین د دغو حکایتونو د اخیستلو حواله په اسرارالافغان او تحفّه قاسمي دواړو کي د حضرت شېخ نظام الدین اولیا په فوائدالفواد ورکوي، چي کله ما په دې اثر کي پلټنه وکړه، نو په هغه کي مې دغه درې واړه روایتونه وموندل، له هغه دریو روایتونو یو داسې دی:
ژباړه : « ... له دې وروسته یي وفرمایل، دشېخ الاسلام بها ٔالدین زکریا رحمَه الله علیه په دربارکي یو تن د حسن په نامه یادیده، ډیرلوی سړی واودولایت خاوند و، دومره لوی، چي شېخ بها ٔالدین زکریا به ویل، چي که زماڅخه پوښتنه وسوه، چي زما درګاه ته دې څه ( ډالۍ) راوړي زه به ورته ووایم، چي حسن افغان مي راوړی... (۹) »
د اسرارا لافغان په دویمه پاڼه کي، چي د شېخ متي په هکله د یوه روایت ادامه ده، د شېخ متي د نکاح ذکر دی چي د مهیار (مایار) قبیلې د یوي نجلۍ سره تړل کیږي. د حسن افغان د متي د زوی د عارفانه شخصیت د اوچتوالي اندازه چي د شېخ متي د دغه نکاح ثمره ده پخپله د شېخ متي علیه الرحمه له خولې څخه ثبت ده (۱۰) او د پټي خزانې په تعلیقاتو کښي د ارواښاد علامه حبیبي هم د دغې نکاح او حسن افغان ذکر کوي او وایې، چي د حضرت شېخ متي درې میرمنې وې کله چي په دریمه میرمن راځي نو وایې :
«دریمه د مهیار سړبني د قبیلي درییس لور وه چي د حسن په نوم یې یو زوی درلود» او بیا ادامه ورکوي :
حسن په افغاني عارفانو کي مشهور دی چي نعمت الله د افغاني مشهورو عارفانو په ډله کي د هغه نوم یادوي او وایې، چي شېخ حسن د متي زوی د بندګۍ خاوند قایم الیل اوصایم الدهرو(۱۱) دوه روایتونه په نظم کي د شېخ جوګي په هکله دي چي د شېخ میرداد او یو نظم د شېخ الهداد، د متي دزوی په باب دی.
رساله په دې جملو پای ته رسیدلې :
«تمته هذه الرسالهّ الشریفهَ في مناقب اباواجداد ... زبدهَ العارفین حضرت شېخ قاسم ابن شېخ قدم .»
د رسـالې په نظمونو کښي ځیـني بیتـونه دومره اوچت دي چي حسیـن د ډیرو لوړو شاعرانو په کتار کي دروي .
دبیلګې په ډول :
«حسینی که چشمش کهربار شد
بلعل لب توګرفتار شد
دا :
زنثر سخن ساز نرم دری
که بانظم پروین کند همبری
نوشتم بکلک سخن پروری
زپسحر فن (؟) کرده جادوګری
دا :
حسینی که دارد پسر وصل دوست
دوهي درمیانه همین بود اوست
دا :
حسیني که دارد سر سود خویش
زیانش رسد ازهمین بود خویش»
موږ ته اوس څرګنده سوه چي د تحفه قاسمي د تالیف کال ۱۰۰۹هـ دی، لیکوال یې حسین دصابر زوی دی چي د میانې کلی اوسیدونکی او د زیږیدو کال يې ۹۷۷ هـ دی.
هغه پوښتنه چي ماته د اسرارالافغان مقالې د لیکلو پر وخت پیدا سوې وه چي حسین به شاعر وکه نه ؟ هم د دې رسالې دلوستلو او بیا پر دې د دغه لیکني د لیکلو پر وخت حل سوه چي حسین د دري ژبې شاعر او د پښتو ژبې نثر لیکونکی دی، ځکه نو انګریزلیکوال هنري ونسیټارټ HENRY VANSITTART سرویلیم جونز WILLIAM JOHNS ته په یوه لیک کي وایې، «څه موده دمخه ماته د اسرارالافاغنه په نوم یواثر لاس ته راغی چي مولوی خیرالدین تصنیف کړی او په اصل کي د هغه اثر لنډ شکل دی چي حسین بن صابر بن خضر د شاه قاسم سلېمانې مورید ... په پښتو لیکلی دي ... (۱۲)» خو اوس د دري او پښتو نسخو پته څرګنده نه ده چي چیری به وي ماته یو چا دومره وویل، چي فارسي نسخه د بلوچستان ایالت په مستونګ نومې ځای کي د کوم بلوڅ سردار په کورني کتابتون کي او چا راته وویل، چي په مستونګ کي د یوه ملا سره پرته ده .والله اعلم .
لمنلیک
۱ ـ تحفه ٔ قاسمي، حسین دصابر زوی، ۱۹ پاڼه
۲ ـ همدغه اثر، ۳-۴پاڼه
۳ ـ همدغه اثر، ۴-۵پاڼه
۴ ـ همدغه اثر، ۱۵پاڼه
۵ ـ وګورئ اسرارالافاغنه مقاله (https://bit.ly/3p7CHUN)
۶ ـ تحفه ٔ قاسمي، حسین د صابر زوی،۱۷ پاڼه
۷-اسرارلافاغنه، سعودالحسن خان روهیله، چاپ لاهور۲۰۰۷،زیږدیز،۶ پاڼه
۸ ـ فوائدوالفواد، دحضرت خواجه نظام الدین اولیا دملفوظاتو مجموعه ټولوونکي حضرت ځواجه امیرحسن علا سجزي دهلوي، ۱۶۶ پاڼه.
۹ ـ فوائدوالفواد، دحضرت خواجه نظام الدین اولیا دملفوظاتو مجموعه ټولوونکي حضرت ځواجه امیرحسن علا سجزي دهلوي.
۱۰ ـ اسرالافاغنه،سعودالحسن،چاپ لاهور، ۲۰۰۷زیږدیز
۱۱ ـ پټه خزانه، محمد هوتک بن داود، ۲۱۴ پا ڼه
۱۲ ـ اسرالافاغنه،سعودالحسن،چاپ لاهور، ۲۰۰۷زیږدیز
یادونه :
د دې مقالې لومړی نشر، اووم کال، پرله پسې ګڼه (چنګاښ– زمری )۱۳۸۷ لمریزکال، الفت دوه میاشتنۍ مجله، چاپځی کابل .
د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________
د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________
هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ
- لوستنې: 3053
نوميالۍ ليکواله ـ پروين فيض زاده ملال
- Details
- څانګه: پښتانه ليکوال
پېژندنه
پروین فیض زاده ملال د پښتو ژبې پیاوړې شاعره او کیسه لیکواله ده، چې نږدې ټول ژوند یې د پښتو ژبې په چوپړ کې تیر شوی دی، اغلې پروین د خدای بخښلي عبدالشکور خان پوپلزي لوره ده، چې په ۱۳۳۷ لمریز کال کې د دلوې (سلواغې) د مېاشتې په یوولسمه په کندهار ولایت کې زېږېدلې ده.
زده کړه:
پروین فیض زاده ملال په ۱۳۵۷لمریز کال کې د کندهار د زرغونې انا له لېسې نه فارغه شوه.
شخصي ژوند :
پروین فیض زاده ملال په ۱۳۶۲ لمریزکال کې یې د هېواد فرهنگي شخصیت خدای بخښلي سید جان ملال سره د ژوند لار شریکه کړه، خو له بده مرغه خدای بخښلي سید جان ملال له واده نه شپږ کاله وروسته په ۱۳۶۸لمریز کال په پېښور کې د ورپېښې ناروغۍ له کبله له نړۍ سترګې پټې کړې.
کار :
پروین فیض زاده ملال له ۱۳۵۴ لمریز کال نه تر ۱۳۵۷ کاله پورې په کندهار کې د طلوع افغان ورځپاڼې د هنر او ادبیاتو د مخ د لیکوالې او ترتیب کوونکې په حیث کار کاوه، طلوع افغان هغه مهال مشهوره دولتي ورځپاڼه وه. د دې ترڅنګ په همدغه کلونو کې د اغلې ډیری شعرونه او ادبي لیکنې د هېواد په نورو رسنیو لکه د کندهار مجله، د عرفان مجله چې د پوهنې د وزارت خپرنیز ارګان و، او د هېواد په ورځپاڼه کې خپاره شول.
اغلې پروین د ویندویي او ژورنالیزم په څانګو کې دوه شپږ میاشتني کورسونو په بري سره له پای ته رسولو وروسته، په ۱۳۵۹ کال کې د افغانستان د ملي راډیو تلویزیون د هنر او ادبیاتو په څانګه کې د ادبي خپرونو د پرودسرې او لیکوالې په توګه کار پیل کړ، چې په دې لړ کې یې ترانه ها وسخن ها، ترازو یی طلايي او د ژوند لار خپرونو پرودسري، همدا شان د از هر چمن سمنی، کره کتنه، جمعه او زموږ ډالۍ، د ژوند لار، ترانه ها وسخن ها او د راډیويي لنډو داستانونو د پروګرامونو د لیکوالۍ دنده یې په غاړه وه.
اغلې پروین په ۱۳۶۸ لمریز کال کې پاکستان ته کډواله شوه، په ۱۳۷۳ او ۱۳۷۵ لمریز کلونو کې یې په کراچۍ کې د جنرال قونسلګرۍ په قونسلي څانګه کې د سیمه ایزې کارونکې په توګه کار وکړ.
ـ په ۱۳۸۴لمریز کال د سوداګرۍ وزارت د نړیوال ترانزیت ریاست د سکرترې په توګه کار کړی دی.
ـ په ۱۳۸۵ لمریز کال د پاکستان په کراچۍ کې د سوداګریزې اتشې د غړې په توګه کار کړی دی.
ـ د ۱۳۸۶لمریز کال په نیمايي کې په کراچۍ کې د فرهنګي اتشې په توګه کار کړی دی.
ـ په ۱۳۹۰ لمریز کال په پېښور کې د فرهنګي اتشې په توګه په کار وګومارل شوه چې اوس هم دغه دنده په غاړه لري. .
لاسته راوړنې:
پروین فیض زاده ملال د خپلو ادبي پنځونو په خوا کې ځینې تاریخي نسخې هم موندلي او د هېواد د اطلاعاتو او کلتور وزارت ته یې په پوره امانت دارۍ سپارلې، بیا د هېواد ملي ارشیف ته لیږدول شوي دي چې په لاندې ډول ترې یادونه کوو.
ـ د اسرارلافغان د قلمي نسخې کاپي موندنه. اسرارلافغان په ۱۰۳۳ سپوږمیز کال کې دهند په ملتان کې لیکل شوی دی، دپټې خزانې په تعلیقاتو کې هم له اسرارلافغان نه هم یادونه شوې.
ـ د تحفه قاسمي قلمي نسخې موندنه، د تحفه قاسمي نسخه په ۱۰۳۳ سپوږمیز کال کې لیکل شوې ده.
ـ د تحفه قاسمي قلمي نسخې موندنه، د تحفه قاسمي نسخه په ۱۰۳۳ سپوږمیز کال کې لیکل شوې ده.
ـ په سندهـ د پښتو شعري نسخې د کاپي موندنه، د دغه شعرې نسخې شاعر قمرالدین ترین نومیږي چې د سندي ژبی شاعر دی، دغه پښتو شعري نسخه ۱۵۰ کاله قدامت لري، همدا شان په هند کې د پښتو شعر لمړنی دوتر دی.
ادبي پنځونې:
اغلې پروین فیض زاده ملال نه یواځې دا چې د پښتو ژبې پیاوړې او منل شوې شاعره ده ، بلکه د خپل ادبي ژوند په اوږدو کې یې په پښتو ژبه د شاعري په خوا کې داستاني اثار هم لیکلي دي چې د دغې اغلې هر اثر د پښتو ژبې په دا مهالي ادبي پېر کې خپل مقام لري .
خپاره شوي اثار :
– د اوښکو تصویر
– تبجنه سپوږمۍ
– سپینې پاڼې
– سپوږمۍ په ځنګل زارکې
– د خزان طلایي پلونه
– وخته راستون شه
نا چاپ اثار :
ـ شعري ټولګه
ـ د لنډو داستانونو ټولګه
ـ د څیړنیزو او ادبي مقالو ټولګه.
ـ د شاه فقیرالله جلال ابادي حصارکي شکارپوري د احوال ژوندلیک په اړه یوه رساله
ویاړونه
پروین فیض زاده ملال په ۲۰۱۰ زیږدیز کا ل کې د کوټې د پښتو ادبي ټولنې له خوا د بخت نامې د ایوارډ په ورکړه ونازول شوه. همدا شان د میوند د ملالې په عالي دولتي مډال هم نازل شوې.
منبع: افغان ټکی ټيپس وېبپاڼه (https://bit.ly/37zXnz6)
د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________
د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________
هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ
- لوستنې: 2225
اسرارالافغان یا اسرارالافاغنه
- Details
- څانګه: اسرار الافغان
ليکونکې: پروین ملال
خپرونکی: احمدولي اڅکزي، قاموسونه ټکی کام
اسرارالافغان یا اسرارالافاغنه
زموږ د هېواد بډای فرهنګ ډیرې داسې ځانګړنې لري چې ښایي د نړۍ د ډیرو ملتونو په فرهنګ کښې نه وي. د بېلګې په ډول د کورنيو یا قومونو شجره لیکنه چې زموږ د لرغوني فرهنګ له هغو اصالتونو څخه ده، چې پخوا یې ډیر رواج درلود هغه قومونو او کورنېو چې په ټولنه کښې به یې نفوذ درلود حتمآ یې خپله کورنۍ شجره لیکله او یا به د هغې مینې له مخې چې د ټولنې د نورو کسانو په زړونو کې به دوی ته موجوده وه دغه چاره کیده.
اسرارالافغان یا اسرارلافاغنه هم د روحانیت او تصوف په غیږ کښې د شجره لیکنې پر اسلوب د یوې زړې قلمي نسخې کاپي ده چې ماته په سند ه – کراچې کې د ژوب فرهنګې شخصیت عبدالعلي غورغوشتي په ډیر اخلاص او امانتداري په دې هیله وسپارله چې زه یې په رسمې ډول د اطلاعاتو او فرهنګ وزارت له لارې علومو اکاډمۍ ته ورسوم. د عبدالعلي غورغوشتي د خولې، چې هغه دغه کاپي د کراچۍ ښار په یوه بازار کې د لیلامي زړو کتابونو په ریړۍ کې میندلې، باید روښانه سي، چې د کراچۍ د ښار دغه د ريړېو خاوندان له کورونو څخه زاړه کتابونه او کاغذونه د ترازو د تول په بیه اخلي او بیا یې په بازار کې په یو څه ګرانه بیه پلوري. دغه نسخه په دري ژبه ده. لومړۍ پاڼه یې نسته، دویمه پاڼه یې په شیخ متي (رح) د یوه روایت څخه پیل کیږي او په وروستیو دوو پاڼو کې یې پر حضرت محمد صلی الله علیه وسلم او ټولو نبیانو له درود او سلام لیږولو وروسته لیکل سوي: « تمت هذه الکتاب المسمی باسرارالافغان». کله چې دعا نوره اوږده او وروستیو کرښوته رسېدلې، بیا دکتاب لیکنې نېټه په دې ټکو کې ښودل سوې:« تمت هذه الکتاب بروز دوشنبه پنجم ماه ذی الحجه ۱۰۳۳ کتب ابوفتح الله ساکن بلده ملتان»
د دې کتاب د لاس ته راوړولو وروسته ما د علامه حبیبي اثارو ته مراجعه وکړه او د پټې خزانې په تعلیقاتو کې مې د خانواده واحناف شیخ متي (رح)، د شیخ قاسم افغان د زوی شیخ کبیر المشهور به بالا پیر تر پیژندګلوۍ وروسته د هغه د زوی شیخ امام الدین د یوه کتاب په پیژندګلوۍ کې د دې کتاب ذکر پیدا کړ، چې لیکل سوي :
«شیخ امام الدین کتابی را بنام تاریخ افغانی نوشته، ودرآن احوال تاریخی افغان رانوشته، واز کتب مهمهُ تاریخی دیګری اقتباس واستفاده فرموده، که در دیباچه ُ کتاب مذکور ذکر استَ مثلآ روضتهُ الاحباب، مجمع الانساب، اضاف المخلوقات، تواریخ ابراهیم شاهی مولانا مشتاقی، کتاب خواجه احمد نظامی، احوال شیر شاه، اسرارالافغانی ( ۳ )»
د استاد علامه حبیبي نور آثار او متفرقه مقالې مې په غور تر نظر تېرې کړې. د «نوم ورکي موُرخین» اثر په ۷۴ پاڼه کې مې د دې کتاب ذکر داسې وموند:
«اسرارلافاغنه :
دا کتاب په پښتو ژبه صابر د خضر زوی کښلی و، چې دغه خضر د شاه قاسم سلیمان مورید و، مسټر سټارټ د ایشیا ټک ریسرچز د دویم ټوک په ۷۰ مخ کې لیکي، چې دغه کتاب بیا له پښتو څخه خیرالدین نومي لیکوال په فارسي ژبه خلاصه کی.
(تاریخ افاغنه، ۲ / ۸۹ )»
په لوړ بیان کې خضر د شاه قاسم مورید و، لکه چې د دغې رسالې په درېیم عنوان کې ویل سوي دي دغه شیخ قاسم سلېماني د شیخ قدم زوی او د شیخ متي له علمي او روحاني کورنۍ څخه و، چې په ۹۵۶ ق کې زیږیدلی او په ۱۰۱۶ ق د هند په چنار ګړه (چنارکلی) کې مړ دی، نو که د اسرارلافاغنه مؤ لف خضر د ده معاصر او مورید وي ؛ نو د کتاب د تالیف وخت د ۱۰۰۰ ق کال شاوخوا اټکل کولای سو ؛ خو د دغه کتاب پښتو یا فارسي نسخه ما ته نه ده معلومه ( ۲).
۲
د ارواښاد استاد علامه حبیبي په «نوم ورکي مؤرخین» کې هم د شیخ امام الدین د تاریخ افغاني لیکونکي تر سرلیک لاندې د ده تر لنډ ژوند لیک وروسته لولو : «دې شیخ یو تاریخي کتاب ( تاریخ افغاني ) د پښتنو پر احوال او تاریخ په پاړسو ولیکه، چې قلمي نسخه یې د کابل په ارګ کې وه، د کتاب د مقدمې څخه ښکاري، چې شیخ امام الدین سترګور مؤرخ دی او د خپل کتاب تر لیکنې دمخه یې د پښتو ډېر مهم تاریخي کتب لوستلي او د خپل کتاب دماخذ په ډول یې استعمال کړي دي هغه کتب، چې د شیخ امام الدین ماخذ دي او د خپل « تاریخ افغاني » په مقدمه کې یې راوړي دي : «روضهّ الاحباب، مجمع الانساب، اضاف المخلوقا ت، تواریخ ابراهیم شاهي د مولانا مشتاقي، د خواجه احمد نظامي تاریخ، د شېر شاه احوال، چې شیخ عباس سرواڼي کښلې دي، اسرارالافغاني له دغو کتابونو څخه ځینې ماته معلوم اوځینې ورک دي. د کاپي د ټولو پاڼو پورتنۍ برخه سمه نه ښکاري، داسې برېښي ؛ لکه آر نسخه، چې دغه پاڼې ورڅخه کاپي سوې اوبو وهلې وې. تر یوڅه حده چې ښکار ي او ما ولوستلي سوه په شیخ متي باندې له څو روایتونو وروسته د هغه دکورنۍ دغړیو او اولادي په باب ؛ لکه شیخ حسن، بي بي پیاري، بي بي خاتون، بي بي دوي، شیخ یوسف ظاهر بین یا زهربین، شیخ قاسم افغان یا سلیمان، شیخ میرداد، شیخ میرداد، شیخ کبیر، او بیا د دوی څخه د ځینو اړیکې د وخت له نورو پښتنو متصویفونو سره بیانیږي، چې کله، کله ناپښتانه هم پکښې را ځي.
ښاغلي غورغوشتي د دې کاپي د راسپارولو په وخت کې ماته د اسرالافاغنه په نوم د یوې رسالې یادونه هم وکړه، چې په لاهور کې چا پ سوې او په اردو ژبه ده. د دي کاپۍ په لیدو او کتلو سره ما له هغه څخه هیله وکړه، چې هغه هم د کتلو د پاره ماته موقتي راکړي. هغه څو ورځې وروسته هغه رساله هم ماته وسپارله. ښایي هغه به داسي فکر کړی و، چې زه په اردو ژبه نه پوهیږم، په دي خاطر یې لومړی نه وه را ته راوړې. د اسرارالافاغنه رساله له همدې فارسي نسخې څخه په لنډیز سره انګریزي ته هنري ونسیټارټ اړولی مضمون دی، چې د چاپ کال یې ۱۷۸۴زیږدیز دی. د دې انګریزې لیکنې څخه په ۲۰۰۷ زیږدیز کي سعودالحسن خان روهیله په اردو ژبه له تعلیقاتو سره ژباړلې او لیکلې ده. د رسالې په لیدو سره مالاهور ته د سعود الحسن خان روهیله په پته یو لیک واستاوه اوله هغه څخه مې د دې کتاب په برخه کې د نورو معلوماتو غوښتنه وکړه. سعودالحسن خان په قام یوسفزی دی. هغه د لاهور د هایکورټ یا سترې محکمې وکیل دی او په اردو ژبه کې یې د چاپ سوو او ناچاپو آثارو شمیر اوو ټوکو ته رسیږي. دغه آثار د نومونو په لنډیز سره په لاندي ډول دي:
د سردار حافظ رحمت خان خلاصته الانساب، قیس پټان، اسرارلافاغنه، سفرنامهٔ بن ګړه له افغانستان څخه هند ته د تللیو افغانانو د ۱۷۵۱زیږدیز کال نښتې او حکومتونه، تاریخ بړیچ د افغانانو د مشهور قوم بړېڅانو په باب څیړنیز اثر، رام پور تاریخ و ادب په ۱۹ پیړۍ کې په هند کې د افغانانو دریاستونو د سیاسي، ټولنېز او ادبي تاریخ په باب، انسائیکلو پیډیا، جنګ آزادی ۱۸۵۷ز کې شخصیات، په دې کې د ۱۸۷۵ زیږدیز کال د هند د خپلواکۍ اخیستلو د جګړې د ۱۵۰۰ مجاهدینو ذکر دی چې له دوی څخه ۶۰۰ تنه یې پښتانه دي، د اردو ژبې په ادب کې د پښتنو برخه، سلطان بهلول لودي، سلطان سکندر لودي، سلطان ابراهیم لودي، شېرشاه سوري.
سعودالحسن د لیک ځواب د خپلو چاپ سوو اثارو په ملتیا راواستاوه. کله چې را ته څرګنده سوه، چې له هغه سره غیر له دغې رسالې څخه د اسرارالافغان په باب بل څه نسته ؛ نو د همدې رسالې هغه برخې مې چې د کتاب په باب مهمې څرګندونې لري له اردو څخه پښتو ژباړې ته خوښې کړي. د رسالې نوم « اسرارلافاغنه » دی، د کتابت کال یې (د اصلي نسخې) ۱۵۸۰ زیږدیز ښودل سوی، لیکوال یې حسین ابن صابر ابن خضر دی، اردو ژباړه او پیژندنه یې سعودالحسن خان روهیله کړې، د کتاب په لومړۍ پاڼه کې د پیژندنې تر سرلیک لاندې لیکل سوي:
ژباړه ؛ «په منځنۍ پیړۍ کې دپښتنو پر نژاد او نسب باندي ډیر کتابونه لیکل سوي، چې مشهور کتاب یې مخزن افغاني دی، چې په ۱۶۱۲زیږدیز کې کتابت سوی او په هغه کې په پوره تفصیل د پښتنو پر شجرې او قبایلي وېش باندې خبرې سوې، تر مخزن افغاني تقریبآ ۱۶۰ کلونه وروسته په ۱۷۶۱ زیږدیز کال کې دحافظ رحمت خان خلا صته الانساب کتابت سوی. پر مخزن باندي اکثره دا اعتراض کیږي، چې یوه دربارې مؤرخ لیکلی او دمغولو د طنز څخه یې د خلاصیدو په خاطر پښتانه د یهودو له نسل څخه ګڼلي. په دغه وخت نور کتابونه ؛ لکه تاریخ شیر شاهي، مشتاقي واقعات یا تاریخ داودي، د دي ذکر نه لري، چې پښتانه د یهودو له نسل څخه دي. له مخزن څخه وړاندي تواریخ دولت شاهي زیږدیز۱۵۴۸ چې د شیرشاه یوه امیر ته منسوب دی هم د دې ذکر کوي چې پښتانه یهود دي. د «اسرارالافاغنه» تصنیف هم د همدغه عصر دی ؛ خو داسې ګومان کېږي چې دا اثر به تر تواریخ دولت شېرشاهي وروسته په لنډیز سره لیکل سوی وي. په دې اثر کې هم پښتانه له بني اسرائیلو سره تړل سوي. د دي اثر لیکوال د افغان یا مغول د دربار څخه نه ښکاري ؛ بلکې هغه د یوه صوفي مورید دی. پر دې اساس موږ ویلای سو، چې دغه تصنیف د عوامو د یوې ټولۍ په مینځ کې لیکل سوی او د دوی په مینځ کې پر روایتونو باندي بنا خبرې پکښې سوې. د « اسرارالافاغنه » د مصنف نوم حسین دی او د ده پوره پیژندنه داسې ده: حسین ابن صابر ابن خضر، ده د اکتاب په پښتو ژبه لیکلی او په پوره باور سره ویلای سو، چې دا به ډېر ضخیم ؤ. لنډه برخه یې ستاسو د وړاندې ده. د کتاب له متن څخه ښکاري چې دی پوه او د فضیلت خاوند ؤ، په پښتو ژبه یې پوره تسلط لاره او د افغانستان، هندوستان او یهودو له تاریخونو سره يې پوره پیژندګلوي درلوده. د حسین ابن صابر ابن خضر د زیږیدو اومړینې نېټه نه ده څرګنده او نه د ده د ژوند نور حالات څرګندیږي. یوازې د ده له دې اثر څخه دا په ډاګه کیږي، چې دی د شاه قاسم سلیماني مورید ؤ چې د قادریه سلسلي ستر صوفي او په چنار کلي یا د هندوستان په چنار ګړکې یې زیارت ؤ. له مخزن افغاني څخه ښکاري، چې هغه ډیر نیک سړی او اصل نوم یې میاقاسم ؤ. په ځینو نسخو کې د هغه نوم قاسم متې زی هم لیکل سوی چې د خلیلو یوه څانګه ده او په مخزن کې د هغه شجره یو ځای داسې راغلې ده ؛ « شیخ قاسم، بن شیخ قدم سلېماني قادري، بن خواجه محمد زاهد، بن شیخ میرداد، بن شیخ سلطان، بن شیخ کټه، بن شیخ یوسف ظاهربین، بن شیخ متي، بن شیخ عباس، بن شیخ عمر، بن شیخ خلیل، بن شیخ غوري». داسې ښکاري چې د شیخ قاسم د پلار شیخ قدم تربور شیخ اکا بن شیخ طاهر د مخزن په یوه نسخه کې د همایون هم عصر دی او شیخ قاسم د اکبر د عصر، د مخزن په یوه نسخه کې د شیخ قاسم زېږېدنه ۹۵۶ هجرې، ۱۵۴۹زیږدیز او د وفات کال ۱۰۱۶ هجرې، ۱۶۰۴ زیږدیز (؟) ثبت دی. پر شیخ قاسم باندې زما له دې اوږد بحث څخه مقصد دا دی چې د حسین ابن صابر د عصر اټکل وکولای سو. په دې ډول دې ته نتیجې ته رسیږو چې ابن صابر به د ۱۵۵۰ او ۱۶۰۰زیږدیز کلونو په مینځ کې ژوند کاوه او نوموړی کتاب به یې په دغه وخت کې لیکلی وي. دا چې حسین کله وفات سوی د دې اټکل موږ نسوکولای؛ خو دا ویلای سو چې د ده ټول ژوند په هندوستان کې تېر سوی. حسین دا کتاب په پښتو ژبه لیکلی او د مولوي خیرالدین په نامه چا په لنډیز سره فارسي ته ژباړلی چې ټول هندوستانیان یې مطالعه کړای سي. د مولوي خیرالدین په باب هم څه خاص معلومات نسته. دومره څرګندیږي چې هغه په پښتو او فارسي ژپو پوهېده او د هغه له نامه سره د مولوي اضافه دا په ډاګه کوي چې دیانتداره انسان ؤ. ښایې چې هغه به هم د کتاب د لیکوال حسین ابن صابر په شان پښتون ؤ...
هنري ونسیټارټ HENRY VANSITTART، چې دا کتاب له فارسی څخه په لنډیز سره انګلیسي ته اړولی، په ۱۷۳۲زیږدیز کال د جون د میاشتې پر درېیمه نېټه په لندن کې زیږیدلی. هغه خپل تعلیم په ریډینګ ونچسټر لېسه کې پای ته ورساوه. بیا یې په میډ مینهم کې د فرانسکنز ټولنې غړیتوب ترلاسه کړ، په ۱۷۴۵زیږدیز کال کې، چې په عمر یوازې ۱۳کلن و په EAST INDIA COMPANY کې په ماموریت وګومارل سو. په ۱۷۶۰ زیږدیزکال دفورټ ویلیم د والي او د COUNCIL INDIA د رئيس په توګه په بنګال (انډیا) کې د صوبېدار په حیث وټاکه. کله چې د میرقاسم او کمپنۍ تر منځ ناخوالې ډېرې سوې نو هنري استعفی وکړه او په ۱۷۶۴زیږدیز کال کې بیرته انګلېنډ ته ولاړ. په ۱۷۶۷زیږدیز کال کې دهمدغې کمپنۍ د ډایریکټر په حیث انډیا ته واستول سو. تر دې وروسته د هغه د ژوند حالات سم نه څرګندېږي. د ځینو په ګومان کله چې دی په ۱۷۷۰زیږدیز یا ۱۷۷۱ کال کې هندوستان ته تلی او د بیړۍ د ډوبیدو له امله مړ سو (له( P-978 (1968) VOL. 22 ) ENCYCLOPEDIA BRITANNICA) نو ورڅخه دا په ډاګه کېږي، چې هغه تر ۱۷۸۴زیږدیز کاله پورې ژوندی و او په کلکته کې و؛ خو په ۱۷۸۷ کال کې، چې د ده لیکنه ASLATIC- RESEARCHES خپرېدله هغه مړ سوی و؛ ځکه چې په دغه لیکنه کې د ده له نامه سره ویلیم جانزد ( ارواښاد ) لفظ لیکلی. په ۱۷۷۰ز یا ۱۷۷۱ کلونو کې د ده مړینه په دې لحاظ هم غیر یقیني ده. چې ده پخپل اثر کې له حافظ رحمت خان سره د مرحوم، زیاتونه کړې، چې هغه په ۱۷۷۴ زیږدیز کال کې شهید کړای سوی و.
د اثر د لنډیز او ژباړې وخت :
هنري ونیسټارټ د متن لنډیز او ژباړه د ۱۷۸۴زیږدیز کال د مارچ په درېیمه نېټه له کلکتې څخه لندن ته واستوله. له دې څخه څرګندیږي چې د دې اثر له فارسي څخه انګلیسي ته ژباړه به د ۱۷۸۴زیږدیز کال په پیل کې په کلکته کې سوی وي. دا چې فارسي لنډیز او ژباړه څه وخت سوې، څرګنده نه ده. هنري وایې، چې ده څه موده وړاندې د دې اثر فارسي ژباړه میندلې، یعنې که ده ته وختي په لاس ورغلې وای؛ نو هغه وخت به یې دا کار کړی وای. د دې څخه داسي ښکاری چي د دې اثر د لنډیز او ژباړې وړاندیز ده ته یو چا کړی و. په دغه وخت ډیرو انګلیسي لوړرتبه مامورینو په اردو ژبه ژباړې کولې.
کېدای سي، چې مولوی خیرالدین به بیا د دغه اثر لنډیز او ژباړه دروهیلکنډ د حکمران حافظ رحمت خان په وخت کې کړې وي. دا ځکه، چې هغه دغه ډول لیکنو ته خلګ هڅول. په پښتو ژبه دا کتاب څه وخت لیکل سو ی؟ په دې برخه کې څه نه سو ویلای ؛ خو د عادل شاه سور د حکمرانۍ له یادونې سره په د ې اثر کې دا اټکل کولای سو، چې دا به د هغه تر وفات (۱۵۵۰زیږدیز) راوروسته سوې وي څنګه، چې د دې اثر لیکوال حسین د شیخ قاسم موریدو، چې د هغه د زوکړې کال ۹۵۶ق دی؛ نو باید موږ د هغه تر ځوانۍ پورې صبر وکړو، چې هغه دې سن ته ورسیږي، چې یو څوک په موریدۍ ونیسي. زما په اټکل، چې دا نېټه به ۱۵۸۰م یا ۱۵۸۵زیږدیز وي.
نسخه :
زما له معلوماتو سره سم د دې پښتو نسخه تر اوسه نه ده میندل سوې. د فارسي لنډیز او ژباړې نسخه په یقین سره د EAST INDIA COMPANY له لوړرتبه مامورینو سره وه؛ خو اوس څرګنده نه ده، چې چیرې به وي ؟ انګلیسي ژباړه، چې په ۱۷۸۴زیږدیز کال کې سوی وه، په ۱۷۸۷ کال کې د EAST INDIA COMPANY له لوړرتبه مامورینو سره وه ؛ خو اوس څرګنده نه ده، چې چېرې به وي ؟. انګلیسي ژباړه چې په ۱۷۸۴زیږدیز کال کې سوې وه په ۱۷۸۷ز، کال کې په ASIATIC RESERCHES خپره سوه او په ۱۸۰۱زیږدیز کال کې د ASIATIC RESEARCHES په دویم ټوک کې چې ۶۷- ۷۶ پاڼې پکښې بیا چاپ سوې وې، دویم ځل خپره سوه، له همدغه ماخذ څخه ما اردو ژباړه کړې او انګلیسي متن مې هم ورسره یو ځای کړی دی. »
دا وه د سعودالحسن خان روهیله د «اسرارلافا غنه » هغه برخه، چې د«پیژندنې» تر سرلیک لاندې ده او ما د اردو څخه پښتو وژباړله. سعودالحسن خان روهیله د اسرالافاغنه یا اسرارالافغان پښتو یا فارسي نسخه نه ده لیدلې، هغه خپله یو ځای نظر څرګندوي او وایې، چې دا به یقینآ ضخیم کتاب وي او موږ په دې باور یو؛ ځکه چې د دغې فارسي نسخې کاپي، چې زموږ په لاس کې ده، د پاڼو شمیر چې د سرپاڼه یې نسته ۳۲۷ ته رسیږې او انګریز لیکوال هنري ونسیټارټ هم خپل مشر ویلیم جونز ته دفارسي کتاب په هکله وایې، چې دا د حسین بن صابر بن خضر د هغه پښتو کتاب لنډیز او ژباړه ده، چې مولوي خیرالدین کړې ده.
د نسخې تر پیژندنې وروسته د کتاب د اهمیت او ځینو ځانګړنو په باب د شمیر د عدد په شمیر په څو پاراګرافونو خبرې دي، چې په دریو پاڼو کې راغلې دي. بیا د هنري ونسیټارټ لیک ویلیم جونز ته، چې د دې نسخې په باب دی، ورپسې د اسرارالافغان یواځې هغه برخه، چې د افغانانو پر نسل باندې خبرې کوي او د هغو سلسله خالد بن ولید، ته اوله هغه څخه ملک طالوت او بیا د برکیا ( برخیا) زوی افغان ته رسوي،( چې دا ټوله پر افسانو ولاړې خبرې او تاریخې ریښې نه لري. ارواښاد دوکتور حبیب الله تږی پخپل اثر پښتانه کې په دې هکله ژورې څیړنې لري.) د پښتو ژبې یوه نمونه د هنري ونسیټارټ دلیکنې وروستۍ برخه ده، چې د رحمان بابا او میرزاخان انصاري د شعرونو بیتونه دي او په پای کې د صدر یا ویلیم جونز تبصره ده او، وروسته، وروسته هغه متن دی، چې سعودالحسن خان روهیله د اسیایې څیړونوله دویم ټوک څخه را اخیستې دي.
د پلټنو په وخت کښې مې د دې نسخې یادونه د ارواښاد استاد دوکتور حبیب الله تږې په « پښتانه » نومې اثر کښې د پښتنو اصل او نسب مقاله کښې د ارواښاد استاد ماخذ هم Asiatic Researches دی داسې ومونده:
«په ۱۸۸۴ز، کال کښې یوه انګریز لیکوال هنري ونسیټارټ، سر ویلیم جونز ته یو لیک واستاوه او په هغه کې يې ورته ولیکل ؛ څه موده دمخه ماته د اسرارالافاغنه په نامه یو کتاب لاس ته راغلی، چې مولوي خیرالدین تصنیف کړی او په اصل کښې د هغه یو اثر لنډ شکل دی، چې حسین ولد صابر ولد خضر د حضرت شاه قاسم سلېمانې مورید... په پښتو لیکلی دی. ..
که څه هم، چې دا لیکنه د پښتنو دقومي اصالت په باره کښې د واقعي تاریخ په شان نه سي منل کېدای ؛ خو سره له دې یې هم «انګریزي» ترجمه یې در استوم او ښایې، چې ستاسې ټولنې ته به په زړه پورې وي.»
اوس به راسو د کتاب محتویاتو ته، البته د مولوي خیرالدین فارسي ژباړې او لنډیز (۶) ته :
لکه وړاندې، چې مو وویل، کتاب پر شیخ متي علیه الرحمه باندې له یوه روایت څخه پیل کېږي، د دې روایت پیل به په لومړۍ پاڼه کې – چې اوس نسته – موجود وي دویمه پاڼه یې داسې پیلیږي :
«وداع کرد پس آن دختر را بیعوض در نکاح حضرت شیخ متی در آورد ورسم عروسی آنچه در قبیله مهیار (مایار) بود باتمام رسانید باعزاز تمام بخدمت قدو هّ الانام شیخ الاسلام حضرت شیخ متی روان ساخت چون حضرت شیخ از قبیله مهیار بجانب دیار میمنه خود روان شد ناګاه د راثنا راه مردی سترګی نام افغان که ویرا هر کی دیوانه می ګفتند ویکی ازاولیا خدای بود، بحضرت شیخ متی ملاقی شد وګفت اسلام علیک یاشیخ حسن وخود بعد ازسلام بی کلام ګام در راه نهاد واز چشم مردم غایب شد جماعتی معتقدان که در صحبت حضرت شیخ بودند بخدمت شیخ عرض کردند که این مرد سلام بر شیخ حسن ګفت و حال آنکه درمیان ما هیچ یکی نیست مګر آن مرد از دیوانګی غلط کرد حضرت شیخ متی جواب فرمود که خطابر مردمان مګیر ید که کلام مردان را مردان د ا نندو زبان مرغان را مرغان فهم کنند هر ګوش سزاوار استماع این نیست از بطن مبارک این دختر یک فرزند عظیم الشان و رفیع المکان متولد خواهد شد نام آن پسر شیخ حسن بود ویکی از اولیا زمانه ګردد.»
په دې لوړو کرښو کې یوه برخه د روایت ما ونسوای لوستلای، په کتاب کې د ځینو پښتنو پاچاهانو ذکر هم سته، له سلطان بهلول افغان لودي، سلطان سکندر غوث بن سلطان بهلول لودي، سلطان ابراهیم شهید بن سلطان سکندر لودي، شېرشاه بن حسن افغان لودی سور، سلطان اسلام شاه بن شېرشاه سور، عادل شاه سور
کله چې د کتاب په وروستیو پاڼو کې د افغان متصویفینو نومونه ذکر کیږي د هغه وروسته ویل کیږي چې افغانانو په هندوستان باندې پاچاهي هم کړې چې د بېلګې په ډول پورتني نومونه راوړل سوي دي. پوهاند علامه حبیبي (د پښتو ژبې او ادب موقف د مرکزي اسیا د خلقو په تمدنونو کې) مقاله کې وایی، په اریايي قدیمو کتابو ویدا، اوستا، مهابهارت او پرانو او پهلوي کتابو کې داسې کلمات او اثار مومو چې د پښتو د زاړه ادب اصالت په خورا پخوانو زمانو کې راښیي. تر دې ځایه چې د زړې پاړسو په ډېر لیکونو کې چې د ایران د هخا منشي پاچا لوی داریوش ۵۲۲ـــــ۴۸۶ ق زیږدیز څخه د بغسان بسیتون په غره کیندنې پاته دي، یوه سندره داسې ده چې په ډېر لږ اوښتنه کټ مټ پښتو ده، د اریوش هخا منشي کلمدار په خپل یوه ډبر لیک وایي:
نی اریکه اهم نه یې اړیکي وم
ني دروجنه اهم نه یې دوره جن وم
ني زوره که زه اهم نه یې زوره لړوني وم
ني ادم ني زمي توما نه زه نه مې تومنه
اوپاري ارشتام او پري یام د رښتیا له پاره یم وپری یم
په اسرارالافغان کې هم د یوه روایت سره د پښتو د یوه شعر بېت راوړل سوی چې پورتنیو بېتونو ته نېژدې دی چې د شیخ حسن د شیخ متي زوی په هکله په یوه روایت کې راغلي چې ده به حلال سوي پسونه را ژوندي کول. باید یادونه وکړو چې د روایت په پیل کې د یوه محرم خبره کیږي یعني د هغه چا چې په دې راز خبر دی. همدغه محرم چې پام یې نه وي د پسه د الوی کولو په وخت د هغه سر هم په اور کې اچوي. خو کله چي يې فکر کیږي نو بېرته یی ژر د اور څخه راباسي او د پوستکي دننه یې ایږدي. کله چې سهار سي نو هغه پسه په رمه کې په داسې حالت کې څریږي چې نیم سر یې سوی وي، زما په ډېره کمه پوهه چې په دې بیت کې پسه، د (مي)، شپه، (شبه)، (کتی) یعني پرې کوي او( سرا ولوي) یعني سر یې په سوي حالت کې (لغپلو) یعني د خپلو او (ملی) یعنی د خپلو چې مراد یې نور پسونه دي سره مل وي، والله علم
په اسرارالافغان کې د ډیرو ښځینه و ذکر هم راغلی چې ډیری یا اکثره یې د حضرت شیخ متی د کورنۍ دي. په ۲۳۸ پاڼه کې د شیخ قاسم په هکله یو روایت د یوې پښتنې صوفيی یا عارفې ښځې ذکر لري.
همدا ډول په بېلو بېلو روایتونو کې بي بي رقیه چې د شیخ قاسم خور ده، بي بي بسۍ، بي بي نېکبخته د شیخ قاسم مور، بي بي توتیا چې د شیخ قاسم مېرمن ده، بي بي حاکمه، بي بي مرجانه، بي بي هاجره، بي بي خدیجه او داسې نور نومونه راغلي، چې ما د بېلګې په ډول دا نومونه راواخیستل. په اسرار الافغان کې لکه څنګه چې هنري ونستارټ وایي چې دا مولوي خیرالدین به لنډیز سره ژباړلی د ژباړونکي نوم نسته، امکان لري چې د هغه کاپي لومړی مخ چي زموږ سره نسته په هغه کي وي ـ د اسرارالافغان رسالې لیکوال سعودالحسن خان روهیله چې د دغه اثر د فارسي ژباړې وخت ټاکي نو وایي چې دا به د حافظ رحمت خان په عصر کې د هغه په تشویق سوی وي. خو داسې نه ده ځکه چې په خلاصه الانساب کې د حافظ رحمت خان د زیږیدو نېټه ۱۱۲۲ هـ او ۱۷۱۰ زیږدیز او د وفات نېټه یې ۱۱۸۶هـ ۱۷۷۴زیږدیز ده. خو د کتاب د ژباړې او لنډیز د پای ته رسیدو نېټه ۱۰۳۲ ق ده چې د اسرارالافغان په وروستۍ پاڼه درج ده ـ کیدای سي چې دا نسخه په ملتان کې د لودي افغانانو د اسلامي او کلتوري مرکز د خپریدو کلونه وي ـ
(د اوراښاد استاد علامه حبیبي په وینا چې په اسلامي عصر کې د دریمې هجري پیړۍ وروسته لودي افغانانو په ملتان کې د اسلامي ثقافت مرکز درلود) او بیا د نسخې د ځای په باب په نظر څرګندولو کې وایې چې د ایسټ انډیا کمپنۍ له لوړ پوړیو چارواکو سره وه اوس څرګنده نه ده چې چېرته به وي ؟ زه په اغلب ګومان ویلای سم چې فارسي نسخه اوس په کراچۍ کې ده. ځکه د کاپی هغه پاڼې چې محترم غورغشتي ماته د کاپي لپاره سپارلې او ما بېرته تر کاپي کیدو د هغه په غوښتنه وروسپارلې، په رنګ سپېنې او پاکې پاڼې وې، چې هیڅ داسې اثار ترې نه ښکاریدل چې پر دې پاڼو دې وخت تېر سوی وي ـ د دې ادعا د ثبوت دپاره به دا دلیل پوخ او پوره وي چې ووایم د کراچۍ هوا دومره مرطوبه یا نمجنه ده چې کاغذ په ډېره لږه موده کې خپل رنګ پکښې د لاسه ورکوي ـ د پښتو نسخې په باب چې ښاغلي سعودالحسن نظر څرګندوي چې دا کتاب به په کلکته با برټیش موزیم لندن او یا بل ځایې کي وي ؟
په برټیش موزیم کې خو ځکه نشته چې علامه حبیبي مرحوم هلته تللی و، په کلکته او یا بل ځایې کې؟...
حسین د صابر زوی چې د دې نسخې اصل لیکوال دی بې له شکه، چې د شیخ قاسم مرید دی، ځکه چې نسخه کې یو ځای په یوه روایت کې خپله کیسه بیانوي چې څنګه د هغه مرید سو، چې دا روایت په دوو پاڼو کې راغلی. په اسرارالافغان کې د شیخ قاسم افغان عمر د کتاب د لیکو په وخت کې په یوه فارسي شعر کې داسې ښودل شوی، چې دا به د حسین وي که د بل چا ؟
بوقت که تحریر شد این کتاب
ګرفتم ازسال عمرش حساب
سه افزده برسال پنجاه بود
زسال سیوم مانده یک ماه بود
الهی بود سال عمرش هزار
هزاری که بشمار سن جاربار
د شیخ قاسم افغان د زیږیدو او وفات نېټه په پټه خزانه کې د پښتو ادبیاتو تاریخ دویم ټوک او د سعودالحسن خان روهیله په اسرارالافاغنه کې د مخزن افغاني په حواله ۹۵۶ هـ ۱۵۴۹ زیږدیز ــ ۱۱۰۶هـ ۱۶۰۷ ښودل سوې، د دې پر بنسټ شیخ قاسم ۶۰ کاله ژوند کړی ـ
په دې وخت کې زما پام یوې بلې موضوع ته واوښت چې د اسرارالافغان د فارسي ژباړې او لنډیز په پای کې د هغه نېټه ده چې په دې ډول لیکل سوې:
«تمت هذا لکتاب بروز دوشنبه پنجم ماه ذی لحجه ۱۰۳۲ هـ»
که چېرې د شیخ قاسم د زیږیدو نېټه له ۹۵۶ هـ هجري څخه قمري ته واړو و نو ۹۹۸ ق او بیا ۵۳ کلونه په دواړو اضافه کړو نو هجري شمسي ۱۰۰۹ هـ او قمري ۱۰۵۱ کال دی، چې اصلي نسخه لا لیکل سوې نه ده. نو ۲۹ کلونه وړاندې د هغه ژباړه څنګه سوې ده؟ زما په فکر دا هم هجري شمسي نېټه ده چې سمه هم راځي، یعنې په ۱۰۰۹ هـ کې د مولوي خېرالدین پښتو ژباړه او لنډیزـ
یوه بله خبره هم باید روښانه سي هغه دا چې د ارواښاد علامه حبیبي په نوم ورکي مورخین کې د اسرارالافاغنه د پېژندنې په برخه کې د شیخ قاسم زیږدنه ۹۵۶ ق او مړینه ۱۰۱۶ ق ښودل سوې.کله چې ما په پټه خزانه دوهم او د پښتو ادبیاتو په دویم ټوک، دویم چاپ کال ۱۳۴۲ هـ وکتل، په دې څلور واړو اثارو کې دا نېټه ۹۵۶ هـ ۱۰۱۶هـ ثبت سوې ده. کیدای سي طباعتي تېروتنه وي، ځکه چې همدغه متن کې د اسرارالافغان لیکوال صابر د حضر زوي ښودل سوی، په داسې حال کې چې هغه حسین د صابر زوی او صابر د حضر زوی دی.
د کتاب ډېره برخه په روایتونو بنا ده چې دغه روایتونه په تاریخې لحاظ بې له شکه ارزښتمن دي. ما د دې کتاب په هغو برخو چې ما لوستلای سوای دغه ډېره لنډه لیکنه چې یو څه د کتاب د پیژندلو په لومړۍ برخه کې مرستندویه ثابته سي وکړه. ما غوښته چي د دې اثر او پټي خزانې سره یې د اړېکو په هکله یوه بله لیکنه وکړم. خو د دروند ورور زرین انځور، هیله وه؛ چي کومه کاپي چې زما سره ده هغه استاد رفیع صاحب ته وسپارم او ما هغه وخت دا کار وکړ.
لمن لیکونه :
۱ ـ پټه خزانه ـ محمد هوتک بن داود ۲۱۷ مخ دویم چاپ ۱۳۳۶ هـ
۲ ـ نوم ورکي مورخین ـ علامه حبیبي،۲۴ مخ
۳ ـ همدغه پورته اخځ، ۲۴ مخ
۴ ـ اسرارالافاغنه، اردو رساله، سعودالحسن روهیله، ۴-۸ مخونه
۵ ـ پښتانه ـ دکتور حبیب الله تږې، ۵ مخ، دچاپ کال ۱۳۷۷ لمریز
۶ ـ اسرارالافغان، ژباړه او لنډیز مولوي خېرالدین، ۲ مخ
۷ ـ همدغه پورته اخځ، ۲۳۸ مخ
۸ ـ د استاد حبیبی شل مقالې، لومړۍ برخه، ۲۹ مخ
۹ ـ اسرا رالافغان، ژباړه او لنډیز دمولوي خیرالدین، ۱۴ مخ
۱۰ ـ همدغه پورته اخځ، ۲۳۸ مخ
۱۱ ـ د استاد علامه حبیبي شل مقالې، څلورمه برخه، ۱۳۷ مخ
۱۲ ـ اسرارالافغان، ژباړه او لنډیز د مولوي خیرالدین، ۱۹۱-۱۹۲ مخونه
۱۳ ـ همدغه پورته اخځ، ۸۳ مخ
۱۴ ـ همدغه پورته اخځ، ۳۲۷ مخونه
يادونه :
د اسرارالافغان سره یوځای د تحفَه قاسمي (په هکله يې زما ليکنه پر دغه لينک لوستلای سئ: https://bit.ly/34wOxA3) په نوم یوه بله زړه نسخه هم مل ده چې ما هغه د اسرارالافغان وروسته ولوستل او بیا مې لیکنه باندي وکړه. په دې مقاله کي د اسرارلافغان د لیکني ډیري غوټې پرانیستل سوي دي. دا غبرګې مقالې د(چنګاښ – زمری)ګڼه، ۱۳۷۸لمریزکال د کابل چاپ دوه میاشتنۍ (الفت)کي چاپ سوې دي.
بله خبره دا چې عبدالعلی غورغشتي دوه کاله وړاندي په کراچي کې وفات سو. دا مقالې ما هغه وخت لیکلي چي ارواښاد ماته د اسرارلافغان کاپي او ورسره ضمیمه تحفه قاسمي سپارلې وه.
د بریښنایې رسنیو د لاری خبره سوم چي د افغانستان د اطلاعاتو او کلتور وزارت د پټي خزانې د تالیف د ۳۰۰ کالیزي په ویاړ د فرهنګي اوونۍ په لړ کې په کندهار کي د پروفيسور سیال کاکړ په سیمینار کي چي د روان کال د لیندۍ د میاشتي په ۱۸ نیټه داير سوی و، استاد حبيب الله رفيع صاحب په خپلو خبرو کي د اسرارالافغان یادونه هم کړې او ویلي يې چي په نیژدي وختونو کي به چاپ سي چي دا ښه زیری دی.
کله چي ما دا نسخه لوستله نو په يوه روايت کي د شیخ قاسم افغان واده دی، ما د دغه روايت تر تأثر لاندي يو شعر ووايه چي زما په وروستني شعري غونډ ( وخته راستون سه، دوه یم چاپ ۲۰۱۱ زیږدیز، کوټه ) کي چاپ سوی.
د اتڼ د سر سړی
دریه زنو ښځو یو بل ته ویله
ته ورګوره زوم خو زښته ښایسته دی
ته وا مور یې لمر له ورځو را غلا کړی
ته وا ستوری د سبا غیږ ته ختلی
لوړه ونه یې چنار او جنتونه
تورو سترګو یې څېړلي ماښامونه
د شملې څوکو یې خوب وړی له زاڼو
د جامو ښکالو یې شور کړي د وراباڼو
په چغار یې د پڼو زړونه مستېږي
تر قدم لاندي یې مځکه هوسېږي
سباوون یې د پټو د کښهاره
وږمې راوړي د سپرلي د ډکه ښاره
د ادم او د درخو د مست کاله دی
چنډنی رباب یې پروت په زنګانه دی
رمبهار تې د رمو ګهیځ مهار دی
دکرکنډو، وریځو بار وړي سپین سهار دی
د خېمو مراندې منګول ښخ په د ښتونو
د نغرو د ودا ن یې هسک تر اسمانونو
شپو یې شپې دي د رڼا پر بورجل کړي
لاټینونه یې د سپوږمۍ په لاس بل کړي
د زري اوښو کاروان یې جرس باره
د عربو له دښتونو دي له اره
په رزمونو یې د« کروړ» خاورې « اوباړي »
د ننګونو یې مغل خوشحال « اوجاړي »
سړبنی دی غوریاخېل د « غر » غرزی دی
خربدل نه دی له اصله کوچیانی دی
تیره شپه چې ستورو یو بل ته مسله
د سپوږمۍ لمن یې ورو، ورو، را نیوله
لیکي، لیکي پلوشه یې تری څنډله
د ریه زنو ښځو یو بل ته ویله
ته ورګوره زوم خو زښته ښایسته دی
دا ښاغلي دا آغلی شهیلی دی
دا لاڅه چي د اتڼ د سر سړی دی
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
اوباړ – شوق، ارمان
اوجاړ – وران، خراب
پټو- څادر
غر- دکسې یاسلیمان غر
خربدل – جټ
شهیلی – د شها مذکر
حقوقي يادونه: د دغه مطلب له پاره په کارول سوي انځور کي د ډاکټر صاحب داؤد اعظمی له فيسبوک وال څخه اخيستل سوی د اسرارالافغان د يو قلمي نسخې عکس هم کارول سوی دی. ورڅخه ځانګړې مننه کيږي.
د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________
د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________
هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ
- لوستنې: 4844
د پوهاند علامه رشاد لنډ ژوند ليک ـ شمس الله آرين
- Details
- څانګه: پښتانه ليکوال
ليکونکی: شمس الله آرين
نن (۱۳۹۹/ ۹/ ۱۱) د افغانستان او د سيمي د لوی او منلي عالم اکاډيميسن پوهاند عبدالشکور رشاد (علامه بابا) د مړيني شپاړس کاله پوره سول. شپاړس کاله دمخه همدا ورځ (۱۳۸۳/ ۹/ ۱۱) د کابل په څلور سوه بستريز روغتون کي د علامه بابا د نړۍ د ليدلو وروستۍ ورځ وه.
علامه بابا په (۱۳۰۰ل.) کال د کندهار په بابړو کوڅه کي د مرحوم عبدالغفور خان په کور کي وزېږېد. عبدالغفور خان يو عالم سړی وو، چي تر پښتو برعلاوه په پاړسي، عربي، اردو او انګرېزي ژبو هم پوهېدی. د علامه بابا په خبره: «زموږ کره ۷۰ کاله مخکي (اوس: ۹۰ کاله مخکي= ۱۳۱۰ل.) د (افغانستان) اخبار له لاهوره راتلی او هلته هم نشرېدی، اوس چي ئې موږ پاکستان بولو، د هغه وخت هندوستان. د هغه وخت ټوله اخبارونه چي په پښتو، اردو او پاړسي خپرېدل اکثره به زموږ کره راتلل. همېشه به د دوی په مجالسو کي پر سياسي او ادبي موضوعاتو باندي بحث کېدی». (ګوربت مجله، ۱۳۷۹ کال، د زمري- وږي ګڼه)
پوهاند رشاد د لسو کالو وو، چي د وخت پاړسي او عربي کتابونه او څه ناڅه انګرېزي ئې د پلار په توسط زده کړل. خو پلار ئې تر ډېره ور سره پاته نه سو؛ تقريباً علامه رشاد د ديارلسو کالو وو، چي د پلار سايه ئې له سره ليري سوه.
په همدې ديارلس کلنۍ کي علامه رشاد له مکتب څخه په اوله درجه فارغ او په مکتب کي د استاد په حيث وګمارل سو. په دې کم عمر کي د ده معالمۍ، دی په (کوچني معلم) مشهور کی.
علامه رشاد د کندهار د ښار د انتخابي ټولني د رياست او د کندهار ښاروالۍ د مرستيالۍ وظيفې هم اجرا کړي دي.
په (۱۹۴۷م.) کال علامه رشاد هند ته د نورو زدهکړو له پاره ولاړ. هلته ئې تر رسمي زدهکړو برعلاوه د پښتني شاهي کورنۍ (لوديان) په اړه خورا ډېري څېړني وکړې، چي بيا ئې د خپلو څېړنو پايلي په (۱۳۳۶ل.) کال د (لودي پښتانه) په نامه په يو کتاب کي خپرې کړې. ده هلته ديوانګري ليکدود او څه ناڅه سانسکريټ ژبه هم زده کړه.
انځور له علامه رشاد اکاډمۍ څخه په ځانګړې مننه
پوهاند رشاد له شپږويشت کلنۍ څخه د «ويښ زلميان» ګوند غړی وو، چي بيا په (۱۳۳۱ل.) کال د ګوند په استازيتوب د کندهار د استازي په توګه پارلمان ته معرفي سو، خو د ځينو ستونزو په خاطر، چي د وخت د والي عبدالغني خان له خوا ورته جوړي سوې، له پارلمان څخه پاته سو.
په (۱۳۳۷ل.) کال علامه رشاد د کابل پوهنتون د ژبو، ادبياتو او بشري علومو د پوهنځي د پښتو ډيپارټمينټ رسمي استاد سو، چي په دې وخت کي ده د پښتو ټولني غړيتوب هم درلود. بيا دوه نيم کاله پخواني شوروي اتحاد ته ولېږل سو، هلته ئې د سنت پترزبورګ د ختيځ پېژندني په انسټيټيوټ کي د پښتو ژبي استادي کوله. تر راتګ وروسته ئې بيرته د کابل پوهنتون د ژبو، ادبياتو او بشري علومو په پوهنځي کي د پښتو په ډيپارټمينټ کي استادي شروع کړه، چي تر يو څه وخت وروسته د همدې ډيپارټمينټ مشر هم سو او د پوهنتون لوړه رتبه (پوهاندي) ئې هم واخيسته.
پوهاند رشاد د (۱۳۵۷ل.) کال د ثور د مياشتي پر اوومه نېټه متقاعد اعلان سو.
د استاد رشاد او دولت تر منځ موجود اختلافات د دې باعث ول، چي استاد نه يوازي د علومو د اکاډيمۍ مشرتوب نه منی، بلکي تر ډېره پوري ئې د اکاډيمۍ تر ټولو لوړه رتبه (اکاډيميسني) هم نه اخيسته.
د پوهاند رشاد په باطن کي د اپورچونيسټي خواصو نه موجوديت، ده ته د عمر تر پايه پوري د سر درد وګرځېدی. استاد رشاد هيڅ کله د حاکمو نظامو ظلمونه تر شلو پردو لاندي پټ نه کړل، بلکي د هر نظام ظلمونه ئې جلا جلا بيان کړل؛ استاد رشاد له (۱۹۷۸- ۱۹۹۲م.) کلو د حکومتو ظلمونه د (ملحد شاهۍ) په نوم په يوه شعري ټولګه کي را جمع کړي. له (۱۹۹۲- ۱۹۹۶م.) کلو د حاکم دولت ظلمونه او انارشيزم ئې د (تنظيم شاهۍ) په نوم په يوه شعري ټولګه کي ليکلي دي. له (۱۹۹۶- ۲۰۰۱م.) کلو د دولت ګډوډي او ظلمونه ئې د (طالب شاهۍ) په نوم په يوه شعري ټولګه کي ليکلي دي. تر (۲۰۰۱م.) کال وروسته ئې ډېر شعرونه او ليکني د بلواکۍ او زورواکۍ تر عنوانو لاندي ليکلي دي. د ده له دې کارو څخه معلوميږي، چي ده هيڅ کله په يوه او بل نامه پردۍ واکمني پر هيواد باندي نه منله او نه ئې هم هغه واکمنان په ښه نامه يادول، چي د پرديو زورواکانو له خوا په زور سره پر افغانانو باندي تپل سوي ول.
پوهاند رشاد د ژوند تر پايه پوري د هيواد د پرېښولو په نيت، له هيواد څخه و نه وتی. هغه د کابل ټوله خوني جنګونه له نژدې وليدل، د وخت د هغه دولت؛ چي دی ئې متقاعد کړی وو، دوه ساعته هغه تلاښي، چي د ده کتابونه ئې دانه په دانه وکتل، په خپلو سترګو ننداره کړه. خو هيڅ کله ئې دا فکر له ځانه سره و نه کړ چي له وطنه به وځي. هغه د ګوربت مجلې د خبريال د يوه سوال په جواب کي، چي له هيواد څخه د ده د نه وتلو علت ئې پوښتلی وو، داسي وويل: «نو تاسي ګمان کوئ چي ټول خلګ بايد له افغانستان څخه وتلي وای او افغانستان ئې خوشي کړی وای؟ ... ځيني کسان ول چي هغوی دا هر څه د هيواد په دننه کي وزغمل، مثلاً: ما په هغه وخت کي د دولتونو پر ضد مضامين ليکل او هغه له افغانستانه دباندي په مستعارو نومو خپرېدل. دلته داسي شپې او ورځي هم راغلې چي دوې جوړې کالي به مي هره شپه سر ته ايښوول، چي که فرضاً تا بوځي، بندي دي کړي، يو دوې جوړې کالي خو به لرې. نو په ډېرو سختيو کي مو شپې او ورځي تېري کړي دي، اما ټول د دې له پاره چي دا واقعيت له نژدې څخه ووينو.» (ګوربت مجله، ۱۳۷۹ کال، د زمري- وږي ګڼه)
اکاډيميسن پوهاند رشاد تر مورنۍ ژبي -پښتو- برعلاوه په پاړسي، عربي، اردو، هندي، جاپاني، روسي او انګرېزي ژبو رواني خبري کولای سوای. د سانسکريټ ژبي په شمول په ډېرو نورو ژبو هم پوهېدی. ده خپل لومړی شعر په ديارلس کلنۍ کي ووايه، خپله لومړۍ څېړنيزه مقاله ئې په شل کلنۍ کي په طلوع افغان کي خپره کړه او خپل لومړی اثر ئې په (۳۶) کلنۍ کي خپور کړ، چي تر اوسه پوري هم ډېر معتبر اثر دئ.
استاد رشاد په خپل ژوند (۱۴۲) آثار تأليف کړي، چي (۵۶) ئې د ده په ژوند چاپ سوي دي. د ده تر مرګ وروسته د ده (۸۶) آثار ناچاپ پاته سول، چي اوس له هغه جملې څخه (۲۶) نور هم چاپ سوي دي او (۶۰) آثار ئې لا د مينهوالو تر لاسو نه دي رسېدلي.
له علامه رشاد څخه د علومو د اکاډيمۍ تر څو واري پر له پسې غوښتنو وروسته، ده د اکاډيميسنۍ رتبه قبوله کړې، د کدر د پوهاندۍ رتبه پوهنتون ور کړې او د (علامه) لقب په (۱۳۸۲ل.) کال په جلال آباد کي د يوې جوړي سوي غونډي پر مهال ور کول سو.
د پښتني لمر دغه وجود شپاړس کاله دمخه په خاورو کي ښخ سو. د دغه لمر له انرژۍ څخه متاسفانه پښتنو سمه استفاده و نه کړله او اوس ئې په نېستۍ کي ورغوي موږي.
روح دې ښاد وي!
د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________
د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________
هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ
- لوستنې: 3188
«د پښتني قبيلو اصطلاحي قاموس» آنلاين سو
- Details
- څانګه: قاموسونه ټکی کام اعلانونه
د کانديد اکاډميسن محمد ابراهيم عطايي له خوا ليکل سوی «د پښتنې قبيلو اصطلاحي قاموس (حقوقي ـ جزايي ـ تعاملي)» د قاموسونه ټکی کام پر وېب پاڼه په ډيجيټل بڼه خپور سو. دغه قاموس چي ۳۳۰ مخه لري، په اول واري د پښتو څېړنو د نړيوال مرکز له خوا «د پښتو څېړنو پرله پسې نومره ۳» په ترڅ کي په ۱۳۵۷ ه.ش.کال (۱۹۷۸ ز. کال) په کابل کي چاپ سوی ؤ. د محمد ابراهيم عطايي د زوکړي د ۸۵ يمي کليزي په مناسبت په کندهار کي په ۲۰۱۵ ز. يو سيمينار داير سو چي په ترڅ کي يې د منتظيمنو له خوا دغه قاموس بيا چاپ ته وسپارل سو.
په دغه قاموس کي د پښتنو د قبيلوي او کلتوري ساحې سره تړلي او په همدې شان د حقوقي تعاملاتو سره تړلي پښتو لغتونه په پښتو ژبه تشريح سوي دي. په دې توګه نو دغه يو تشريحي قاموس دی. د بېلګي په توګه په دغه کتاب کي د «پرېکړه» لغت داسي تشريح سوی دی:
« پرېکړه:
پرېکړه د فيصلې مفهوم ور کوي. د دوو مدعي خواوو تر منځ چي مرکه او جرګه فيصله وکړي او دواړي خواوي په قانع سي، دې ته نو پرېکړه وايي. د پرېکړي څخه مخه اړول تاوان لري. کوم څوک چي په لويو پرېکړو کي، چي قومي رنګ ولري، دغسي کار وکړي، نو اکثراً ئې سزا د کور سوځل وي. په کوچنيو پېښو کي د پرېکړي نه قبلول يوازي د برمتې په نه ور کولو سره فيصله کيږي. د نرخ حکم دا دئ، چي هره پرېکړه پر څرګند ډول دواړو خواوو ته اعلان سي. کله کله لويي پرېکړي د قبيلې په عمومي محضر کي اعلانيږي، چي ټول د قبيلې غړي په خبر سي.»
شمس الله آرين پر قاموسونه ټکی کام د آنلاين کېدو له پاره دغه قاموس ډيجيټل کړی دی. آرين د ۲۰۰۲ ز. کال په جون مياشت کي په کندهار کي زېږېدلی او په همدغه ښار کي د ژبو او ادبياتو د پوهنځي محصل دی. نوموړي له دې مخکي هم د قاموسونه ټکی کام له پاره يو شمير د ژبپوهنې مطالب او مواد ډيجيټل کړي دي. قاموسونه ټکی کام او کارونکي يې له دې کبله له شمس الله آرين څخه منندوی دي.
دغه قاموس د (Pashto Terminology of Paschtun's Tribal Customary Law and Usages) تر عنوان لاندي د قاموسونه ټکی کام پر پاڼه د آنلاين کېدو تر څنګ د دغې پاڼي پر ځانګړي اندرويد اېپ هم آنلاين سوی دی. تاسو کولای سئ چي پر www.Qamosona.com په دغه قاموس کي لټون وکړئ. که مو په قاموسونه ټکی کام کي د لغتونو او معناوو د لټون چل نه وي زده نو لطفا دغه طريقه په دغه ويډيو کي https://youtu.be/h5YNbAtDjLs زده کړئ. په دې توګه په دغه پاڼه کي د قاموسونو شمير ۴۸ ته او د آنلاين لغتونو شمير تر يو اعشاريه دوه پنځه مليونو زيات سوی دی.
احمدولي اڅکزی، د قاموسونه ټکی کام مسؤل چلوونکی
د ۲۰۲۰ کال د نوامبر لومړۍ نېټه، بون
د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________
د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________
هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ
- لوستنې: 3319
د پښتو شعرونو پرلیکه زېرمتون ـ مرکه
- Details
- څانګه: متن پوهنه
{source}<iframe width="560" height="315" src="https://www.youtube.com/embed/pzX0sLkk7LY" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture" allowfullscreen></iframe>{/source}
منبع: د مشال راډيو
https://www.mashaalradio.com/a/30915303.html
د مشال راډیويي مجلې قدرمنو اوریدونکو، دا اوونۍ په جرمني کې مېشت ځوان احمد ولي اڅکزي سره غږېدلي یو.
نوموړي د نورو فرهنګي کارونو ترڅنګ د قاموسونه په نوم ویبپاڼه هم جوړه کړې چې په سلګونو زره لغات او د هغوی پښتو ترجمې پکې خوندي دي.
قاموسونه ټکی کام موبایل اپلیکیشن هم لري چې د سمارټ ټیليفونونو له لارې د خلکو سره په ژباړه کې کومک کوي.
احمد ولي اڅکزي په دې وروستیو کې یو بل ابتکار هم کړی او هغه دا چې د پښتو شعرونو یوه لویه زېرمه یې پر لیکه کړېده. موږ د دغه با استعداده ځوان سره په همدې اړه مرکه کړې:
نژدې دوو لسيزو کار وروسته د پښتو اشعارو لويه ځېرمه آنلاين سوه
[د نژدې دوو لسيزو کار وروسته د پښتو اشعارو لويه ځېرمه/زيرمه آنلاين سوه]
د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________
د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________
هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ
- لوستنې: 2943
نژدې دوو لسيزو کار وروسته د پښتو اشعارو لويه ځېرمه آنلاين سوه
- Details
- څانګه: قاموسونه ټکی کام اعلانونه
- لوستنې: 11520
پښتو توري آنلاين په آی پي اې واړوئ
- Details
- څانګه: فونېټکس
پښتو توري په آی پي اې د اړولو آنلاين آسانتيا
- لوستنې: 2719
نقد بر نقد پټه خزانه
- Details
- څانګه: پټه خزانه
نوشته: ډاکټر زمان ستانيزی (استاد الهیات و عرفان در پوهنتون تحصیلات عالی پاسفیکا – کلیفورنیا)
امیر علی شیر نوایی شاعر توانای دوره تیموری اشعار زیبا به زبان ترکی می سرود. ولی عدهٔ درباریان این شیوهٔ کار او را خلاف تعاملی میدانستند که برحسب آن تنها پارسی زبان شعر پنداشته میشد. هرچند نوایی همنوایان فراوان داشت که شعر و ادب زبانهای ترکی را می پسندیدند، ولی در محیط استیلای فرهنگ منحصر پارسی خواسته های شان را نادیده می گرفتند و گاه گاه ذوق شان را تمسخر و استهزا می کردند. از آن بعد این اختناق فرهنگی چون شلاق تعذیب و «تهذیب» بر فرق هر شاعر و ادیب که زبان غیر از پارسی را وسیله اظهار اندیشه های علمی، هنری، و ادبی خود قرار میداد، حواله میشد.
علی الرغم این روند، به مرور زمان شعرا و ادبای زبانهای دیگر در فراغت نفسی کشیدند تا آنکه امروز در پهلوی زبان شیرین پارسی و درّی گلستان شعر و ادب و هنر از ثمرهٔ گلهای رنگارنگ همهٔ زبانهای منطقه متلون و رنگین گردیده، شعر و ادب، و موسیقی و وهنر رنگ مردمی گرفته، و خوش پسندان ذایقهٔ شیرینی بیان را در زبانهای دیگر هم می چشند.
در هر جامعه در ساحهٔ حقوق سیاسی روابط بین حاکم و محکوم بر اساس تساوی حقوق و تأمین حقوق اقلیت تحت رأی و ادارهٔ حاکمیت اکثریت تأمین میشود. ولی در بخش حقوق مدنی اقلیت و اکثریت و هیچ معیار دیگر شناسایی هویت مطرح نیست و باید حقوق مدنی هر عضو جامعه صرف نظر از مشخصات هویتی شخص تأمین و احترام شود.
در جامعهٔ افغانستان برای حصول حقوق سیاسی همیشه مبارزه شده ولی تأمین حقوق مدنی هیچگاه مطرح نبود و اختناق حقوق مدنی همواره نادیده گرفته میشد. در حالیکه اضرار اختناق فرهنگی از خسارات اختناق سیاسی که از طرف تمام دودمانهای حکمروا بر تمام منطقه مسلط بود زیان آورتر بود چون در زندگی روزمرهٔ مردم عوام جلو رشد استعدادهای ادب و سخن و شعر و هنر را در زبانهای دیگر میگرفتند و گویندگان زبانهای دیگر چون کردی، پشتو، بلوچی، اوزبیکی، ترکمنی، تُرکی و غیره با تعمیم اصطلاحات تبعیضی زبانزد عام تحقیر میشدند. مثلاً پشتو را «دغه بغه»، اردو را «کڑپڑی»، هنداوی را «کرتاهی پرتاهی» حتی زبان کڑی بولی را در تحقیر «این کو»… گفته تمسخر میکردند، و از میان تنها و تنها پارسی زبان «شیرین» پنداشته میشد. زجر این اختناق فرهنگی را تنها آنهایی می کشیدند که در بیتفاوتی، بی مبالاتی، و بی باکی اکثریت منفردانه خموش می ماندند.
از ایجابات عصر و جوامع متمدن است تا حقوق مدنی هر انسان را با هر کمیت و کیفیت و هر هویت و هیأت احترام گذارند، و همدردی و همدلی و همنوایی چنان باشد که هرآنچه را که برای خود نمی پسندند بر دیگران روا ندارند، و همه را با همهٔ ارزشهای ثقافی شان در ابعاد همه هویتهای زبان، نژاد، قوم، ملیت، اعتقاد،… شان بپذیرند و احترام کنند.
در شرایط کنونی افغانسان تهدید های «امپریالزم» فرهنگی بر پیکر جامعهٔ ما از شرق و غرب حواله میشود تا ما را به شمال و جنوب تقسیم کنند. ولی مردم افغانستان آنقدر درایت دارند که از عملیات تقسیم و ضرب و تفریق آنها پا فراتر گذارند و بین هم به جمع روی آورند. امیدوارئ بیشتر به نسل جوان و پیش آهنگ است که در زنده نگهداشتن سنت دیرینهٔ وصلت قومی، نژادی، و زبانی با گرایش به امتزاج فرهنگی و ستایش از هویتهای محلی و منطقوئ مردم ما پا به عرصه زبان هنر گذاشته اند تا جامعه افغانستان را بر بالهای مصراع شعر و در اهتزاز ترنم همرنگی بر فراز کوهپایه های سر به فلک کشیده آن ارتقا بخشند. بلی همینها هستند که رشته های گسستهٔ را گره می زنند، ردای دریده را رفو می کنند، و قبای مقبول هموطنی را بر تن مادر نیمه عریان وطن می کنند. در این زمینه زحمات صدیق شهاب، نغمه، جمشید پروانی، فرهاد دریا، آرایانا سعید و شمار بیشماری از جوانان باشعور و آگاه کشور در خور ستایش است که سرحدات تفرقهٔ نژاد و زبان را عبور میکنند و از راه شعر و ادب و هنر و سروده های نشاط بخش به زبانهای «آندیگری» در محبت نثار همدیگر می کنند، و یک دیگر را در آغوش می کشند تا رسم خواهری و برادری را در برابرئ هموطنی تمثیل کنند.
اما نسل دیروز هنوز هم در گرو کهنه نگریها و کهنه پردازیهای پارینه مانده، نانخود آگاه در بهره برداری از تفاوتهای ساختار و ترکیب اجتماعی-سیاسئ افغانستان چنگ جنگ مینوازند. کوششهای سیاسی که ریشه آن از آسیاب تفوقگرایئ دوران تیموری و صفوی آب میخورد در این مقطع حساس تار وپود جامعه مدنی افغانستان را از هم می گسلد و در ازهمپاشئ جامعهٔ افغانستان نقش تخریبی و مهلک را ایفا میکند. در این ارتباط اخیراً نوشتهٔ را خواندم ظاهراً نقد ادبی، ولی ماهیتاً انتقاد بر یکی از دانشمندان نامور کشور به منظور بی اعتبار ساختن اثر مشهور زبان پشتو یعنی پټه خزانه. وطندار محترم آقای حسین علی حاج کاظم یزدانی پټه خزانه اثر محمد بن هوتک را جعلی قلمداد کرده، و برای اثبات ادعای خویش تاریخ آغاز نوشتن اثر مذکور یعنی «روز جمعه ۱۶ جمادلی الثانی سنه ۱۱۴۱ هجری» را مورد سوؤال قرارداده چنین مینویسند:
«اين جانب كتابي دراختياردارم به نام «تقويم تطبيقي هزاروپجصد ساله هجري قمري وميلادي» تأليف فرديناندو وستنفلد وادوارد ماهلر ترجمه دكتر حكيم الدين قرشي استاد دانشگاه جامعه ملّيه دهلي… اينك مي خواهم با استفاده از همان كتاب، ادعاي حبيبي را به محك آزمون بزنم.
«باكمال شگفتي، بعد از رجوع به آن كتاب معلوم شد كه 16 جمادي الثاني سال 1141 هجري قمري، نه روز جمعه بلكه روز دوشنبه بوده است! چنين اشتباه بزرگي هرگز نمي تواند از طرف مؤلف واقعي صورت بگيرد… اگر براي جعلي بودن پُته خزانه ديگر هيچ دليلي وجود نداشته باشد، همين يك دليل كافي است كه آن را براي صاحبان خرد از آفتاب هم روشن تر سازد.»
به صورت اجمالی گفته میتوانیم که در گذشته ها مردم به تاریخ، تقویم، وقت و ساعت به مقایسه امروز سروکار معتادانه نداشتند. و ذهنیت ها در انحصار و تمرکز فشردهٔ زمان-مرکزی به مثابهٔ عصر حاضر قرار نداشتند. معمولاً جارچی روزهای خاص را اعلان میکرد. مثلاً کلمه انگلیسی calendar که از کلمهٔ calendarium لاتین ریشه گرفته از مصدر calare به معنی جار زدن یا اعلان رویت ماه نو قمری اشتقاق یافته. همچنان اشتباهات در ذکر تاریخ دقیق در اثار نویسندگان آنقدر نایاب و کمیاب نبود. در کتب و اسناد دانشمندان، عرفا و شعرای عالم اسلام به کثرت می بینیم که مثلاً سال وفات بسیاری از آنها را نتنها به تفاوت یک دو روز بلکه به تفاوت یک یا چند سال قلمداد کرده اند. مهمتر از اینها حتی در مورد وقایع نهایت مهم تاریخ چون رحلت رسول اکرم (ص) اختلاف نظر موجود است که شیعه یان تاریخ آنرا ۲۸ صفر سال ۱۱ هجری و سنی یان تاریخ آنرا ۱۲ ربیع الاول سال ۱۱ هجری میدانند که حتماً بر روی اسناد تحریری و رویات استوار اند، ولی یکی از اینها باید نادرست و اشتباه باشد. بناً اصرار بالای صحت مطلق تاریخ به معیار امروزی غیر واقع بینانه است.
صرف نظر از این ذهنیت مستولی، انتقاد آقای یزدانی مستوجب شرح و جواب است. من منبع استناد و اتکای آقای یزدانی یعنی کتاب «فرديناندو وستنفلد وادوارد ماهلر ترجمه دكتر حكيم الدين قرشي» را در رسانه های انترنیتی جستجو کردم، ولی نه با همین املای عربی و نه با املای همگون آن به حروف لاتین اثری از اثر پیرامون تقویم تطبیقی به نظرم رسید. ولی آثار و ابزار بیشمار کمپیوتری در انترنیت موجود اند که پیچیده ترین محاسبات تقویم تطبیقی را در چند ثانیه ممکن و میسر می سازند.
بعد از استفاده امتحانی از این ابزار تقویم تطبیقی دریافتم که مشکل در استفاده از این ابزار نیست، بلکه در فهم پیچیدگیها و کاربرد درست این ابزار است تا نتیجه مطلوب از آنها بدست آید، تا مبادا انگیزهٔ عصبیت در پیشفرض بر اندیشهٔ تحقیق غالب گردد.
علی الرغم ادعای «دقت زايدالوصف» آقای یزدانی چنین معلوم میشود که ایشان ابزار آزمون خویش را امتحان نکرده آنرا استعمال کرده اند. و محض با مشاهده تفاوت در تاریخ آغاز یک نوشته، تمام اثر را فوراً رد و جعلی قلمداد کرده اند که علت احتمالی آن یا استنتاج عجولانه بوده، یا انگیزهٔ جز تحقیق، یا هردوی آن. (یاد آور باید شد که ایشان در جعلی دانستن پټه خزانه دلایل دیگری هم دارند که شرح نقایص استدلال آن مستلزم وقت و زمان بیشتر است و من عجالتاً به نقض قویترین دلیل ایشان اکتفا میکنم.)
پابندی به اصول تحقیق ایجاب میکند تا ابزار آزمون و وسایل امتحان اولاً خود امتحان شوند تا محقق آنرا در حقیقت یابی منحیث معیار اعتبار و تحقق قرار داده بتواند. یعنی اول باید راست بودن خطکش را ثابت نمود تا ترسیم خط راست توسط آن ممکن گردد. یا به اصطلاح عامیانه اول باید ترازو را امتحان کرد و بعداً امتعه را در آن وزن کرد.
روش تقویم تطبیقی در جهان غرب، که مأخذ آقای یزدانی شامل آن بوده میتواند، بر اساس محاسبات دقیق نجومی استوار است که مقطع زمانی تحویل بروج قمری را از روی محاذات، تراز ها، یا «تصفیف نجومی» یعنی صف آرایئ کُرات زمین، مهتاب، و آفتاب در یک خط مستقیم محاسبه میکنند. یعنی در یک مقطع خاص زمانی که مهتاب در مدار حرکتش به دور زمین، از منظرگاه محور زمین، از آفتاب عقب می افتد برج جدید قمری آغاز میگردد، صرف نظر از اینکه مهتاب بر فراز افق کدام طول البد زمین قرار دارد. این دقیقترین محاسبه نجومی است.
ولی در جوامع اسلامی تحویل برج قمری به اساس محاسبه نجومی نه، بکله از روی رویت هلال محاسبه میگردد که بر این رسم مستولئ زمانه در آیهٔ ۱۸۹ سوره بقره چنین استناد شده: يَسْأَلُونَكَ عَنِ الأهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ «در بارهٔ هلال های ماه از تو سؤال می کنند. بگو: آن تقویمی برای مردم و تعین زمان حج است.»
در طریقه رویت هلال روز های برج قمری از روی محاسبات نجومی تعیین نمی گردد، بلکه به اساس رویت هلال بین سَلخ و غُرّه محاسبه میشود. نامهای سَلخ و غُرّه احتمالاً از تقویمهای زردشتی اقتباس شده اند که در آن نامگذاری روزهای ماه به منظور رسوم دیانتی معتبر تر از نامهای روزهای هفته بود. به این خصوصیت هم در التفهیم ابوریحان البیرونی اشاره شده، و هم بزرگترین منجم و تقویم ساز عالم اسلام عمر خیام آنرا در رباعی زیبای گنجانید:
چون عمر به سر رسد چه شیرین و چه تلخ
پیمانه چو پر شود چه بغداد و چه بلخ
می نوش که بعد از من و تو ماه بسی
از سَلخ به غٌرّه آید، از غُرّه به سلخ
بعد از تحویل برج جدید قمری به اساس نجومی معمولاً یک یا دو روز در بر میگیرد که رویت مهتاب قابل شهود گردد. در تقویم قمری اسلامی این یک دو روز را که میتواند شامل روز رویت هلال باشد به شمارش روزهای ماه گذشته می افزایند و روز رویت هلال یا روز اخر ماه را روز سَلخ می نامند. روز مابعد رویت هلال را که روز غُرّه می نامند و در واقع روز اول ماه نو محسوب میشود. که از این روز غُرّه یا روز اول شمارش ماه جدید قمری ممکن است از نگاه محاسبه نجومی مروج در غرب مصادف شود به روز دوم، سوم، و در حالات استثنایی به روز چهارم ماه قمری. (حالت اخیر در صورتی ممکن میشود که تحویل برج ماه قمری در نزدیکی جناح شرق طول البلد درجه ۱۸۰ یعنی خط تحویل تاریخ روزمره Inernational Date Line or IDL به وقوع بپیوندد.) طریقهٔ رویت هلال همچنان از وضعیت جغرافیای محیطی و توپوگرافی منطقه یعنی دشت و کوه و درّه و وضع هوا همواره متأثر میشود و شمارش روزهای قمری را یک یا چند روز به تأخیر می اندازد. از آن سبب در مقایسه دو طریقهٔ شمارش روزهای ماه قمری تفاوت یک امر مسلم است، و تطابق استثنای ناممکن.
برای وضاحت بیشتر مثال می آوریم. به استناد مدارک متکی بر تقویم اسلامی حضرت ابوالمعانی بیدل به روز پنجشنبه چهارم صفر سال ۱۱۳۳ هجری قمری در دهلی زندگی را بدرود گفتند. حال اگر همین تاریخ را در افزار تقویم تطبیقی بگذاریم، عوض روز پنج شنبه روز شنبه را نشان میدهد. یا مثلاً رحلت حضرت رسول اکرم (ص) که نزد سنی ها به تاریخ ۱۲ ربیع الاول سال ۱۱ هجری به وقوع پیوسته و روز دوشنبه بود، افزار تقویم تطبیقی نجومی آن روز را شنبه نشان میدهد و اگر روز دوشنبه را ثابت نگهداریم، تاریخ ماه آن در تقویم گریگوریان از روی محاسبه های مختلف به ۶، ۸، یا ۱۰ جون ۶۳۲ سنهٔ مشترک مصادف میگردد.
چون طرز محاسبه نجومی و رویت هلالی در تفاوت همدیگر طرح و عیار شده اند، پس نشانهٔ تفاوت دو تاریخ، طوری که در فقره بالا مثال داده شد، علامت صحت و برعکس تطابق مطلق دو تاریخ میتواند سؤال برانگیز باشد. چون آقای یزدانی به باریکئ این مسأله ملتفت نبودند برعکس قضاوت کرده انطباق را شرط صحت گذاشته، به جعلی بودن اثر رای داده می نویسند: «اگر براي جعلي بودن پُته خزانه ديگر هيچ دليلي وجود نداشته باشد، همين يك دليل كافي است كه آن را براي صاحبان خرد از آفتاب هم روشن تر سازد.» از توضیحات بالا استنباط میشود که چون روش تحقیق آقای یزدانی ناقص است، پس همین قویترین دلیل ادعای ایشان مبنی بر جعلی بودن پټه خزانه قانع کننده نبوده و اسباب کفایت اثبات را فراهم نمیکند.
سؤال در اینجا است که چرا در این هفتاد سال یک عدهٔ خواب و آسایش را بر خود حرام کرده برای بی اعتبار ساختن پټه خزانه آنقدر مقالات و رساله ها و کتب نوشته اند که در مقایسه با آن هیچ اثر در زبانهای پارسی، درّی یا عربی به این اندازه مورد آزمون و امتحان قرار نگرفته؟ یک نگاه در آئینه وجدان از این نفسهای سرگردان می پرسد: آیا این تپ و تلاش برای وصل است یا از بهر فصل؟ سکوت… این سکوت را ابوسعید ابوالخیر می شکند:
گر در طلب گوهر کانی کانی
ور زنده ببوی وصل جانی جانی
القصه حدیث مطلق از من بشنو
هر چیز که در جُستن آنی، آنی
منبع: تاند ټکی کام وېبپاڼه (د مقالې اصلي لينک)
د کاپي کولو نېټه: د ۲۰۲۰ کال د دسمبر ۱۲مه نېټه
د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________
د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________
هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ
- لوستنې: 2401
د موهن لال يو يادښت ـ نظم
- Details
- څانګه: ژباړه
ليکونکی: ډاکټر عبدالرؤف رفيقي
موهن لال چي له کشميره يو هندو وو
په ښائست کي پيري زاد ته ور قابو وو
عجب غونډه منډه سپينه يي ځواني وه
غټي سترګي و ښائست تې حېراني وه
دی جاسوس د انګرېزانو وو يارانو
ګمارلی پر هېواد د افغانانو
د آغا حسن جان نوم يي پر ځان کښېښو
هغه خپل واړه رسمونه يي ټول پرېښو
دی راغلی د مخبر په حيث وو دلته
له ډيلي څخه هرات او وکابل ته
په لومړي افغان انګليس جنګ کي يي رول وو
رول يي څه چي واړه جنګ د ده په سول وو
د اتلس سوه دو ديرش دا کيسه ده
چي ليکلې ده پر خپله روزنامچه ده
څورلسمه فروري موسم د ژمي
دا کيسه يي ده ليکلې په واز کومي
له هراته و مشهد ته را روان وو
په هرات کي حکمران خان کامران خان وو
په دې لار کي د هندو کلا بنا وه
راسپره پرې لويه لار له هري خوا وه
د کلا د وره پر سر دا نوشته وه
لو مېړانه يي له ليک څخه ښکاره وه
" مسافره لار رويه يو ځل تم شه
له ستړيا او ستومانۍ څخه بېغم شه
د لوی خدای د هغه پاک نامه له پاره
په خاطر دي د ارواح د مور او پلاره
زه له تا څخه دا يو درخواست لرمه
چي له دې ځايه تېرېږې کوه دمه
زما خواړه وخوره سترخان مي ښائسته کړه
په ډک نس دي د تندي وچه خوله کړه
دا خپل آس دي په اوربشو زما موړ که
د سخا دا ډک زړګی زما په سوړ که
هغه ځکه چي څښتن لوی و ما خوار ته
شتمني نه ده راکړې و شمار ته
چي يي ښخه زه په مځکه کړم بې برخي
بلکه نه مخلوق د خدای دي باندي څرخي
خوري څښي دې بې حسابه مسافر ټول
بيا دي هر سړی روان وي په سفر ټول"
نو اې زما وروڼو شتمنو برخه دارو
معاشي واکمنو اې سرمايه دارو
دنيا نه ده چي په مځکه کي شي ښخه
ورکړئ ورکړئ و مخلوق ته خپله برخه
چي مو نوم په سخا ياد په عبادت شي
لوی و کم مو په ستاينه په صفت شي
ګوندي وړ مو د بخښني د غفران شي
له مخلوقه به راضي هله يزدان شي
رفيقي، اګست کوټه ۲۰۱۱
منبع: د ډاکټر عبدالرؤف رفيقي فيسبوک پاڼه https://www.facebook.com/abdulrauf.rafiqui ، د ۲۰۲۰ کال د اګست ۱۲مه
د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________
د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________
هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ
- لوستنې: 3311
په پټه خزانه کي پښتنې شاعراني ـ عبدالقيوم
- Details
- څانګه: پټه خزانه
ليکونکی: عبدالقیوم
د پښتو کلاسیک منظوم او منثور آثار څه د پاسه دوولس سوه کاله عمر لري. دا آثار د دغي دورې د ادبي هنر په لحاظ بېلابیل ډولونه لکه غزل، بوللـه، مثنوي، څلوریزي او د ملي اوزانو نور شکلونه لري او عموماً د اجتماعي تصوفي، دیني، حماسي، عشقي او د ځینو نورو موضوعاتو تر سرلیکنو لاندي د دې غرني او لرغوني هیواد د زحمتکښه خلکو د ژوند سرګذشتونه او د زورورو نومیالیو کارنامې او د اولس د فکري او ذهني استعدادونو تصویرونه دي، چي د هنر او ادب په ښکلو او زړه وړونکو الفاظو کي ښکلي سوي دي.
دا آثار د څېړني په لحاظ ډېري خوا وي لري لکه: ادبي، ژبني، اجتماعي، تاریخي او داسي نوري، چي هره خوا ئې د هیواد د پياوړو خلکو د افکارو د پېژندني، د ژوند د تاریخي حالاتو او پېښو او په عمومي ډول د ټولني د خصوصیاتو د پېژندني له پاره په زړه پوري اسناد دي، چي د ټولني د ودي د تاریخي تکامل پړاوونه ځني ښکاري.
د دې آثارو په هستولو او خلقولو کي نه یوازي نارینه بلکي ښځینه هم د اجتماعي نابرابریو او محرومیتونو سره سره پوره ونډه لري.
د پښتو د فلکلوریکو ادبیاتو اساس مېرمنو ایښی دئ. په شفاهي ادبیاتو کي په تېره خو په لنډیو کي د مېرمنو برخه زیاته ده.
دا واقیعتونه په خپله د هغو زهرجنو او ناوړو تبلیغاتو جواب هم دئ، چي وايي ښځه د پخلنځي او یا د کالیو د مینځلو او یا مینځتوب وړ بولي. موږ د خپل ګران هیواد په تاریخ کي د بېشمېرو سپېڅلو، پياوړو، غیرتمنو، د پت او شرافت په ګاڼه پټو، وطن پالو او فداکارو مېرمنو یادونه کولای سو، چي دوی نه یوازي د هیواد د ابادۍ، د خپلواکۍ د ګټلو او ساتلو کي خپل د زړه ټوټې (اولادونه) ځار کړي بلکي دوی په خپله د ناوړو شرایطو سره سره په عملي ډګر کي درېدلي او د دښمنانو ټټرونه ئې څیرلي او پښتني ننګ او غیرت ئې ساتلی دئ.
بې ځایه به نه وي که د مثال په ډول د بي بي شمسو، الابي، زرغونې، لوی ادې، ملالۍ، سپيني، عینو، غازي ادې او نورو نومیالیو په باب باید کتابونه ولیکل سي، خو دلته زموږ هدف یوازي او یوازي په پټه خزانه کي د پښتو د کلاسیک ادب په برخه کي د مېرمنو د ونډي یادونه ده او د وخت د نورو حقمنو ښځو پېژندګلوي خو اصلاً دلته امکان نه لري ځکه دا خو د عمرو او کتابو کار غواړي. دا څو کرښي د څو تنو مېرمنو په باب په خپله د هیواد په تاریخ کي د ټولو پښتني مېرمنو د ویاړ او غرور نه ډکه بولګه کېداشي.
مېرمن نازو:
مېرمن نازو د هیواد د پياوړي او ملي اتل (میرویس خان) مور ده. د دې رښتني او هیوادپالي مور د پېژندني له پاره همدا ویاړ کفایت کوي. د دې سپېڅلي او پر ازادۍ میني پښتنې مور اشعار او د ژوند حالات په پټه خزانه کي ذکر شوي دي، چي د هغه لنډیز دلته رانقلوو:
وایي نازو د سلطان ملخي توخي لور وه، تولد ئې (۱۰۶۱) هغه ځای ته نژدې وو، چي تازي نومیږي. پلار ئې په هغه وخت د غزني نه تر جلدکه د اقوامو مشر وو او په استقلال ئې حکومت کاوه. وایي نازو خورا زړه وره، باتوره، جګړنه او سپېڅلې پښتنه وه. کله چي سلطان ملخي سور غر ته نژدې په جنګ کي ومړ او حاجي عادل چي د نازو ورور وو، د پلار په انتقام جنګ ته ولاړ کلا او کورنۍ ئې و نازو ته پرېښوول او په هغه وخت کي نازو هم توره تر ملا کړه او د جنګیالیو زلمیانو سره ئې کور او کلا له تاړاکه د دښمنانو وساتله. د پټي خزانې د لیکني څخه څرګندیږي چي نازو یوه زړه سوانده، مهربانه، فداکاره، او مېړهمخې ارتینه وه، چي نارینه به د دې مېړاني، سخاوت او زړورتیا او فداکاریو ته حیران ول. وايي نازو په نورو پښتني خویونو لکه په مېلمستیا او غریبانو او مسافرانو په پالنه هم معروفه وه او هر وخت چي په ژمي به د مسافرانو قافلې راغلې د نازو په کلا ئې اړول، په سوو سوو مېلمانه به ئې روزل، ډوډۍ او کالي به ئې ورکول. د سخاوت نوم ئې له خیبره تر کوسانه خپور شو.
نازو څلور زامن درلودل چي مشر ئې حاجي میرخان (میرویس خان) وو، نازو به هر وخت خپلو زامنو ته د وطن پالني او د اولس د خدمت درسونه ورکول. نازو د یوې پښتنې او وطن پالي مور په څېر هر وخت خپلو زامنو ته ویل چي قوم او وطن د ظالمانو له سره وژغورئ. وایي چي حاجي میرخان به هر وخت ویل چي زما مور ما ته د لویو کارونو وصیت کړی دئ، زه باید هسي کارونه وکړم. وایي کله چي حاجي میرخان (۱۱۱۹هـ.) کي قوم د ظالمانو د ظلمه وژغورئ، نو په ډېره خوشحالۍ ئې وویل: «خدایه دا هغه کارونه ول، چي ما ته مور سپارلي ول او وصیت ئې کړی وو...»
وایي نازو د اشعارو یو دېوان درلود چي دوه زره بیتونه ئې درلودل. وايي اشعار ئې دومره پاخه ول، چي چا به د دې د اشعارو سره سیالي نه شوه کولای، متاسفانه چي دا دېوان لاس ته نه دئ راغلی خو پټي خزانې د دې یوازي یوه څلوریزه ثبت کړې ده او هغه دا ده:
رباعي
سحرګه وه د نرګس لېمه لانده
څاڅکی څاڅکی ئې له سترګو څڅېده
ما ویل څه دي کښلیه (ښکليه) ګله ولي ژاړې؟
ده ویل ژوند مي دئ یوه خوله خندېده
دغه رباعي د هنر د بدیعي صنایعو د ارزښتونو له مخي ډېره لوړه او عالي ده. ژبه ئې ساده، روانه او د پښتنو د محاورې سره سم ئې برابر ښکلي، سوچه پښتو الفاظ کارولي دي. دغه اثر د مضمون له پلوه هم غني دئ. د ژوند او مرګ خورا پېچلو مسایلو ته ئې ژور فکر کړی دئ. یعني د هنر په لحاظ پوره، ښکلی او منلی اثر دئ. دا پخپله د دې مېرمني د لوړ تخیل، ښه ذوق او مورنۍ ژبي سره د میني او په هغه کي د واردېدو او د پوهي او فلسفې او تفکر ځلانده هنداره بلل کیږي.
د هنر دغه خصوصیات د پټي خزانې د نورو ذکر شوو مېرمنو په اشعارو کي لا څه چي د وخت په نورو پښتو او حتی د منطقې په ادبیاتو کي شاید ډېر کم نظیر ولري. د شرق معاصر فیلسوف اقبال څو پېړۍ وروسته د دغي رباعي په پيروۍ یوه بله رباعي په دري جوړه کړه او کېدای سي چي نورو به هم د دې پيروي کړې وي. د اقبال هغه دري رباعي دا ده:
شبی زار نالید ابر بهار
که این زندګی ګریه پیهم است
درخشید و برق سبک سیر ګفت
خطا کرده خنده یکدم است
دا خبره نه یوازي د مېرمن نازو د طبیعي استعداد او فکري قوت ښکارندوی ده، بلکي د دې پښتنې مېرمني د اجتماعي محیط، د ښووني او روزني شرایط او ځیني نور خصوصیات هم څرګندوي. ګران لوستونکي به وګوري چي د پټي خزانې د نورو پښتني مېرمنو په اشعارو کي د عملي ژوند څخه لیري د یو ډول ساده تصوفي افکارو څپې ښکاري چي البته ریښې ئې باید د وخت د ټولنیزو شرایطو په توپير کي ولټول شي.
مېرمن زینب:
دا د هیواد د نومیالي مشر میرویس نیکه لور ده. دا پر ازادۍ مینه او هیواد پاله او هوښیاره پښتنه شاعره وه. د پټي خزانې د لیکنو څخه څرګندیږي چي دا د ژوند په روانو چارو او د عالم په اموراتو کي باخبره او پوهه ښځه وه. وایي دې به د هیواد په ډيرو اجتماعي او سیاسي چارو کي د خپل وروره سره مرسته کوله او مشورې ئې ورکولې. بي بي زینبه پاخه اشعار لري چي د نمونې په ډول د دې د مشهوري ويرني یو څو بنده دلته رانقلوو:
ږغ سو چي ورور تېر له دنیا سو نا
قندهار واړه په ژړا سو نا
زړه مي په ویر کي مبتلا سو نا
چي شاه محمود له ما جلا سو نا
دا روڼ جهان را ته تورتم دئ نا
زړه د بېلتون په تېغ کړم دئ نا
هوتک غمجن په دې ماتم دئ نا
د پاچاهۍ تاج مو برهم دئ نا
چي شاه محمود له ما جلا سو نا
قندهار واړه په ژړا سو نا
ځوان وو، مېړه د توري جنګ وو نا
ولاړ د کام پر نام و ننګ وو نا
دښمن له ده په وینو رنګ وو نا
پر میدان شېر وو یا پلنګ وو نا
افسوس چي مرګ د ده پر خوا سو نا
قندهار واړه په ژړا سو نا
محموده! نه یوازي خور ژاړي
پر مرګ دي ټوله کلی، کور ژاړي
خپلوان لا څه پاچا دي ورور ژاړي
لښکر سپاه دي پلی سپور ژاړي
پښتون دي ټول په واویلا سو نا
قندهار واړه په ژړا سو نا
اصفهان پاته تاج نسکور عالمه!
چي شاه محمود سو نن په ګور عالمه!
د پښتون لمر سو تیاره تور عالمه!
راته دښمن به کا پېغور عالمه!
لښکر سو خپور پښتون ولاړ دئ اریان
په خاورو ځای کا شاه محمود عالیشان
پاته سو تاج و تخت د ټول اصفهان
زړه ئې را سوړ سو کا خوښي دښمنان
پورتنۍ ويرنه په واقعيت کي وېرنه نه بلکي یوه حماسه ده. دا ځکه چي په دې کي برسېره پر هنري او ادبي خواوو ئې د وخت د پښتني ټولني د افکارو او په یوه حساس وخت کي د محمود د مړیني واقعه لویي ضایعي، حیاتي او سیاسي موضوع اهمیت په نظر کي نیول شوی او هماغه رنګه تصویر شوي دي، لکه څرنګه چي مهم هم ول. یعني دلته موضوع یوازي د محمود مړینه نه ده، بلکي د هیواد سیاسي حالاتو ته زیات اهمیت ورکړل شوی دئ.
که سړی اوس هم د هماغه وخت د پښتني ټولني تاریخي پېښي او اوضاع او په یوه نازک وخت کي د دغه ډول یو غښتلي مېړه مړینه په نظر کي ونیسي واقعا همداسي قضاوت به وکړي، لکه چي په هغه وخت کي همدې پښتنې مېرمني په همدې ويرنه کي تصویر کړې ده.
دا ويرنه چي د پښتو ادب د ملي وزنونو خورا ښه بېلګه ده، د قندهار د خوږې لهجې په معیاري دود ویل شوې او لیکل شوې ده او د ملي احساساتو د پارولو لپاره د اولس د روحیاتو سره برابر اصطلاحات او کلمات ټاکل شوي او کارول شوي دي، چي اثر ته ئې ښه موزون او تاثیر بخښونکی خوند ورکړی دئ. دا مېرمن په دې ويرنه کي یوازي د ورور د مړیني پر ماتم نه ژاړي بلکي ورسره په هغه وخت کي د اصفهان د فتح کولو د نقشې د پاته کېدو نارې وهي او د دښمنانو د پېغور ورکولو له امله د ناامیدۍ اوښکي تویوي او د قندهار د ښار ټول خلک په دې ماتم کي شریک ګڼي. که څه هم په واقعيت کي د محمود مرګ د هغه وخت د پښتون اولس او په تېره د قندهار د واکمنۍ د ساتلو لپاره خورا سیاسي اهمیت درلود خو د پښتون لپاره داسي لمر هم نه وو، چي د خلکو او اولس د نقشې څخه دي سترګي پټي شي. که څه هم دلته یو دلیل هم موجود دئ او هغه دا چي په هغه وخت کي دلته د استعمار د تېریو پر ضد تضادونه نسبت داخلي او طبقاتي تضادونو ته ډېر شدید ول او کېدای شي چي په همدې شرایطو کي دي برسېره پر ټولو تضادونو باندي د استعمار او تېریو پر ضد اولسي مشر پر شاوخوا دي اولس راټول شي او یا د هغه په مړینه دي ويرمن شي او وژاړي. په هرصورت د وېرني د یوې ضعیفي نیمګړتیا سره سره د وخت د ملي احساساتو یوه رښتنې نمونه ده، چي د یوې عالي حماسې ترجماني کوي.
حلیمه بي بي:
حلیمه د هیواد د نامتو ملي قهرمان، لوی شاعر او پیاوړي متفکر خوشحال خټک لور ده. د دې فاضلي او پوهي بي بي د ژوند حالات په پټه خزانه کي ذکر شوي دي، چي لنډیز ئې دا دئ:
حلیمه د خوشحال خټک لور وه او د عبدالقادر خټک سکه خور کېده. وایي دې بي بي د پلار په ژوند مروجه علوم ولوستل او بیا د شیخ سعدي لاهوري مریده شوه. دا یوه عارفه ښځه وه. مېړه ئې نه دئ کړی او د خپل ورور عبدالقادر خټک په کور کي به ئې نورو ښځو ته د وخت لوستونه ور ښوول. وایي حلیمه په پښتو پاخه اشعار لري. اشعار ئې تصوفي بڼه لري. د کلام د نمونې په ډول ئې لاندنۍ غزله د پټي خزانې څخه را اخلو:
د اشنای په فکر ډوبه هسي شان شوم
نه پوهېږم چي (ممتاز) که نورجهان شوم
چي ئې کړمه ستا په مینه سرفرازه
ثناخوانه په څو رنګه د رحمن شوم
چي مجاز مي د ایاز ولاړئ له زړه نه
سربلنده تر محمود غوندي سلطان شوم
و هر چا و ته چي ګورم واړه دی دئ
د جمال په نندارو ئې شادمان شوم
غیر فکر مي له زړه نه را بهر شو
پر خلیل و پر عدو باندي یکسان شوم
«حلیمې» د غماز فکر زیات له حد شو
چي دي بېل له یاره نه کا، په ګمان شوم
پورتنۍ غزله که د وخت د پښتو د نارینهوو د اشعارو سره پرتله شي هلته یو جهان او دلته بل جهان ښکاري. هلته په پښتو ادب کي د خوشحال زمانه ده. ادب د رزم، بزم، عشق، توري، قلم او د ژوند د نورو عملي خواوو سره ټینګ پيوستون لري خو دلته د ژوند څخه لیري ساده او منفي تصوف رغول کیږي. که سړی لږ ځیر شي نو څرګندیږي چي دا غزله د وخت د ژوند د توپیرونو او کړاوونو بر سېره په اجتماعي ژوند کي د ښځي د محکومیت د تمثیلونو ښه معتبر سند دئ. دا سي څرګندیږي، چي دې با استعداده مېرمني پرته د ریاضت او تصوف نه اصلا نشول کولای چي د ژوند په نورو خواوو کي خپل استعداد څرګند کړي او که چیري څرګند کړی هم وای ښایي چي د فیوډالي شرایطو استبداد به دا له ژوند څخه محرومه کړې وای. د دې مېرمني هوښیاري هم په دي کي ده، چي دې د وخت شرایط ښه درک کړي ول.
دا غزله د شکل له مخي فولکلوریک وزن لري. ژبه ئې روانه ساده او محاورې ته نژدې مروج کلمات پکښي کارولي دي. دې بي بي د وخت د تصوفي طریقو لوست هم کړی دئ او تر دې اغېز لاندي راغلې ده. په اشعارو کي ئې هم په تېره د تصوف د وحدت الوجود د مکتب اثرونه د ورایه ښکاري.
دا هم باید ووایو، چي د یوې غزلي له مخي د یو چا پر فکري جریان باندي قضاوت کول ګران کار دئ. اما په هغه وخت کي د دې فکري مکتب د منلو له پاره د اجتماعي او تاریخي شرایطو د برابرېدو نه برسېره په منطقه کي مستقیما د روښانیانو له خوا د دې مکتب تدریس روان وو. که څه هم د خوشحال کورنۍ د روښانیانو د ښوونو سره مخالفت درلود، خو کېدای سي، چي دا مېرمن دي د خپلي پوهي او زیرکۍ له مخي له یوې خوا او له بله پلوه د وخت د استبدادي شرایطو پرضد د عکس العمل د ښکاره کولو په خاطر د دې مکتب پیروه شوې وي.
زرغونه:
زرغونه د هیواد یوه پوهه، هنرمنده او تکړه پښتنه شاعره ده. په پټه خزانه کي د دې پياوړي مېرمني د شرح حال لنډیز دا رنګه دئ:
زرغونه د ملادینمحمد کاکړ لور وه. په پنجوايي کي اوسېده او له پلاره ئې تحصیل د علومو وکا او د فصاحت احکام ئې زده کړل او د فصحاوو اشعار ئې ولوستل. زرغونه په حباله د سعدالله خان نورزي وه، چي توریالي زامن ئې درلودل او ټول د علم او هنر خاوندان ول. وايي چي د شیخ مصلح الدین سعدي «رح» د بوستان کتاب ټول په پښتو شعر نظم کړئ او نوم ئې وو «بوستان د پښتو». وایي چي دې ښه ښکلی خط درلودئ او بوستان د پښتو ئې پخپل ښه خط کښلی وو او هغه دا ده:
اورېدلې مي قصه ده
چي تر شاتو هم خوږه ده
د اختر په ورځ سهار
بایزید چي وو رویدار
له حمامه را وتلی
په کوڅه کي تېرېدلی
ایرې خاوري چا له بامه
را چپه کړلې ناپامه
مخ او سر ئې سو ککړ
په ایرو په خاورو خړ
بایزید په شکر کښو سو
د خپل مخ په پاکېدو سو
چي زه وړ یم د بل اور
چي په اور کي سم نسکور
له ایرو به څه بد وړمه
یا به لږ شکوه کومه
هو پوهانو ځان ایرې کړ
له لویني ئې ځان پرې کړ
څوک چي ځان ته ګوري تل
خدای ته نه سي کړای کتل
لویي تل په ګفتار نه ده
لو خبره په کار نه ده
تواضع به دي سر لوړ کا
تکبر به دي تل ځوړ کا
دا مېرمن برسېره پر دې چي هنرمنده، خطاطه وه، د پښتو ادب ښه با استعداده شاعره هم وه. د دې پورتنی شعر که څه هم د یوې کسې ژباړه ده، خو بیا هم زموږ د کلاسیک ادب د یادګارونو د یوې پاڼي په حیث د دې پوهي مېرمني شعري استعداد او د پښتو ژبي سره د دې خاصه مینه څرګندوي. دا نظم چي فولکلوریک وزن لري په ساده او محیطي الفاظو کي د وخت اجتماعي، اخلاقي او عنعنوي او هم د حوادثو په مقابل کي د منفي مقاومت صبر او حوصلې نصیحتونه کوي او د دې لاري د وخت د تېرېدلو، ستمونو او د استعماري تاړاکونو او ظلمونو پرضد خپل عکس العمل ښکاره کوي.
بي بي نېکبخته:
بي بي نېکبخته د هیواد یوه نومیالۍ او پوهه پښتنه ده. د دې د ژوند شرح حال په پټه خزانه کي ذکر شوی دئ، چي لنډیز ئې دا رنګه دئ:
بي بي نېکبخته د شیخ الله داد لور وه. شیخ الله داد خپل د وخت پوه، فاضل او ملي سړی تېر شوی دئ. پلار او نیکه ئې په اشنغر کي د مموزیو مرشدان ول. بي بي نېکبخته په دې فاضله کورنۍ کي لویه شوې او د وخت مروجه علوم ئې په کور کي د خپله پلاره څخه لوستي دي. دې یو کتاب کښلی دئ، چي د ارشاد الفقرا په نامه یادیږي. دې په دې کتاب کي ډېر نصیحتونه په شعر ویلي دي چي فقرا او عبادالله ته مفید دي. دغه کتاب په سنه (۹۶۹هـ) کال کي تمام شوی دئ. د کلام نمونه ئې داده:
په طلب ئې ودرېږه
په خدمت ئې هوسېږه
له جمله بدو نفرت کړه
و نېکۍ ته ولاړېږه
په نیکۍ کي اخلاص کړه
بدي مه کړه و پوهېږه
پر ګناه له دواړو سترګو
د باران په دود ورېږه
هرغه فعل چي ئې حق دئ
په طلب ئې و ښورېږه
که چیري د دغي مېرمني د ژوند و زمانې ته یعني د لسمي هجري پېړۍ په شاوخوا کي د پښتني ټولني اجتماعي شرایطو ته لږ ځیر شو، نو داسي تاریخي د لایل شته چي په دغه وخت کي په افغاني ټولنه کي برسېره پر فیوډالي او ماقبل فیوډالي مناسباتو او بد بختیو باندي د وخت د استعماري طاقتونو په تېره د ګورګانیانو او د پارس د دربارونو وحشیانه تباهۍ او فجایع نه یوازي زموږ په هیواد کي بلکي په منطقه کي جبرا د خلکو افکار د ژوند د منفي تمایلاتو او تصوف و خوا ته اړولی وو. البته صوفیان او د دوی پیروان بیا د دغو جبرونو او ستمونو پر ضد د عکس العمل د ښکاره کولو په غرض لومړی د ځان د اصلاح کولو درسونه ورکول او له دې لاري به ئې د ټولني خیر او ارامي غوښتل او پورتنی شعر چي اوس زموږ د ادب د تاریخ یوه معنوي پانګه ده، چي خپل د وخت د اخلاقي او انساني درسونو او موضوعاتو د وړاندي کولو خورا ښه نمونه ګڼل کیږي. دا شعر په فولکلوري وزن او ساده، محیطي کلماتو کي خلک د بدو څخه د را ژغورلو او حق او نېکو ته د رابللو نصیحتونه کوي او خپل د وخت د شرایطو ښه هنداره بلل کیږي.
رابعه:
دا د هیواد یوه سپېڅلې پښتنه لور ده، د دې په باب پټي خزانې یوازي دومره ویلي دي او هغه په لاندي ډول دي:
«حال د دې شاعري ماته نه دئ معلوم سوی خو لږ څه چي ښکاري دا شاعره د قندهار وه او په دوران د محمدبابر پادشاه ئې ژوند کاوه. هسي وایي، چي اشعار ئې ډېر ول، دېوان ئې درلودئ، دغه یوه رباعي ما ته صدیق او رفیق محمد طاهر جمریاڼي وویله چي زه ئې دلته په خزانه کي رانقلوم». هغه رباعي دا ده:
ادم ئې مځکي و ته راستون کا
په اور د غم ئې سوی لړمون کا
دوزخ ئې روغ کا پر مخ د مځکي
نوم ئې د هغه دلته بیلتون کا
دغه رباعي نه یوازي په پښتني ټولنه کي د مېرمنو د ژوند د روحي رنځ او فشار د سخت حالت او بیلتانه دوزخ په اور سوي لړمونو نه شکایت کوي، بلکي د وخت د فیوډالي ماقبل فیوډالي، قومي او قبیلوي مناسباتو د جابرانه قراردادونو او ظالمانه رواجونو باندي کلک اعتراض دئ، چي دې پښتنې مېرمني په یوه ښکلي رباعي کي څرګند کړی دئ. له بده مرغه د دې مېرمني یوازي یوه رباعي موږ ته معلومه ده، ښايي ډېري نوري رباعيګاني او عالي افکار ئې تر خاورو لاندي شوي وي. په پای کي په ډیري خوشبختۍ باید ووایو چي زموږ په لرغوني کلاسیک ادب کي نه یوازي دغه څو تنه پښتنې مېرمني شاعراني وې، بلکي د دوی شمېر هم د نارینه وو په شان زیات وو. خو د زمانې تاړاکونو او د فیوډالي جاهلانه مناسباتو له یوې خوا زموږ با استعداده مېرمنو ته موقع نه ده ورکړې او له بلي خوا څخه ئې په مېرمنو پوري ټول هغه علمي او تاریخي اثار چي د دغه جاهلانه مناسباتو له مخي د ښځو د اجتماعي محکومیت او مظلومیت سره برابري نه وې ضایع کړي او سوځولي دي، خو فقط ځیني دیني موعظې او د تصوفي افکارو حکایتونه او نصیحتونه او هم په استثنائي ډول د ځینو مېرمنو اشعار چي دوی د وخت د لوړو محافلو د کورنیو غړي وې پاته شوي دي او نور ټول زموږ د هیواد د نورو ویاړنو په شان تر خاورو او زړو دېوالونو لاندي شوي دي، چي یو نیم ئې نن په کنډوالو کي موندل کیږي او یا را ویستل کیږي. دا وې په پټه خزانه کي د لرغوني تاریخ د مېرمنو د تاریخي ویاړ په باب یو څو کرښي.
یادونه: دا مقاله په (تاریخي پلټني) مقالو ټولګه کي خپره سوې ده، چي په (۱۳۵۷ل.) کال د افغانستان د علومو اکاډیمۍ چاپ کړې ده.
ډیجیټال کوونکی: عبدالرحمن (پتوال)
د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________
د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________
هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ
- لوستنې: 4393
«آغلی» په پټه خزانه کي ـ څېړنوال دوست
- Details
- څانګه: پټه خزانه
ليکونکی: څېړنوال دوست
د پټي خزانې د زیاتو نږه پښتو لغاتو په جمله کي یوه هم د (آغلی او آغلیه) کلمه ده چي په دې ډول راغلې ده:
د څښتن پار دئ هېر مو نه کړې
آغلیه مخ چي په یانه کړې
پښتونخا ښکلي زلمي چي زغلي هند ته
نو آغلیه پېغلي کاندي اتڼونه (ښکارندوی)
له مړو خاورو ئې آغلی ګل را وویست
وچ بیدیا او غر ئې کړله جنتونه
دلته پر دې موضوع باندي زه څه نه وایم چي د جمع مونث د (آغلي) پر ځای آغلیه د (لوېدیځ) پر ځای «لوېدیځیه» (۲۴مخ) د «ستوري» پر ځای «ستوریه» ولي په مغیره حالت کي راغلی دئ، بلکي غواړم دغه کلمه په لرغوني ادب کي ولټوم:
(آغل) په پښتو کي اوس د مصدر په فورم متروک دئ، خو د لرغونو متنونو او په ژوندۍ محاوره کي هغه په دوو معناوو تشخیصولای شو:
الف: د (تلل) په معنا:
ب: (د ښکلي ایسېدل، ښه ښکارېدل، ایسېدل، ښکارېدل)
په لومړۍ معنا یوازي د سمتي ضمیرونو (را، در، ور) سره استعمالیږي: (راغئ، درغئ، ورغئ، راغلی دئ...) دغه فعل د ځینو هندي ژبو (لکه اردو) سره د (غ، ګه) په بدلون ګډه ریښه لري، لکه: ( پښتو، راغئ، اردو آګیا) په دغه صورت دغه فعل اوس هم معمول دئ او څېړنه نه غواړي.
په دويمه معنا په (ښاغلي، ښه+ آغلي) کي معمول دئ، خو په عامه محاوره کي په مفرد (آغلی) په فورم ما نه دئ اورېدلئ. په دغه معنا د پښتو په پخوانیو اثارو کي په دې ډول استعمال شوی دئ:
د یوسف کجاوه راغله
نهایت ښایسته اغله
چي یوسف به پکښي راغی
لکه نمر هسي به آغی
(دواړه ځایه د عبدالقادر، یوسف او زلیخا)
موسی سوال وکړ له خدایه
زما خدایه! راته وایه
چي د عرش تر سایه لاندي
څوک به وي چي راحت کاندي
د موسی وینا ښه آغله
دا ندا په موسی راغله
(فضل نامه خوشحال)
له حجازه دلې راغلی
په خپل قوم کي ښه آغلی
(مصری خان ګګیاڼی)
حصار د میني په لوی کړنګ یم
اوس را رسېږئ خپلو آغلیو
(پيرمحمد کاکړ)
شیطان بیا موند قامو راغی
نوري مخ د ده بد آغی
( د حمید شرعةالاسلام)
زما په خیال (ښاغلی) هم دغه ریښه لري او د حمید په شرعة الاسلام کي (شاغی ـ شه + آغی ) همدغه شان جوړ دئ. ډورن که څه هم په پښتو خریستوماني کي (شاغي) ته د (خوشحال، خوشحالوونکی) معنا ورکړې، خو زما په عقیده پورتنۍ معنا لري.
حمید په ( شرعة الاسلام ) کي داسي راوړي:
د ډېز مهر په ویلاړ
اووه ځایه پېشکش لاړ
تر اول صحابي شاغی
بیا به بیر ته پېشکش راغی
وایي څو یاران چي شاغله
د یونس په زیارت راغله
شافعي په نیت د لوستو
د مېلمه په عزت درستو
د مالک په خدمت راغی
په مطلب د علم شاغی
زما په خیال د دغي کلمې ریښه آریایي ده، چي (د اوسيتي ژبي د ایتمالوژیک قاموس تاریخ کي ابایف (غو) اخیستی او په آریایي ژبو کي ئې داسي څېړلې ده:
یغنوبي ( غوـ ضروري هغه څه چي اړتیا ورته موجوده وي).
سوغدي( غوـ اړه لرل، هغه څه چي اړه ور ته موجوده وي).
کوشاني یا باختري (غو)، خوارازمي (غو) په همدغه معنا، اوسیتي (غود) په همدغه معنا او داسي نور.
یادونه: دا مقاله په (تاریخي پلټني) مقالو ټولکه کي خپره سوې ده، چي په (۱۳۵۷ل.) کال د افغانستان د علومو اکاډیمۍ چاپ کړې ده.
ډیجیټال کوونکی: عبدالرحمن (پتوال)
د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________
د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________
هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ
- لوستنې: 3251
"د څېړني مېخانې ته په خېر راغلې" ـ منظوم ليک
- Details
- څانګه: ژباړه
"د څېړني مېخانې ته په خېر راغلې" ـ منظوم ليک
ليکونکی: ډاکټر عبدالرؤف رفيقي
په اګست۲۰۱۲ کي مي د "پښتانه شعرا "د پنځو سره ټوکونو سره د څېړني پر يوه ځاى په چاپولو د کندهار ځوان څېړونکي ښاغلي مطيع الله روهيال ته يو منظوم ليک لېږلى وو چي نن يي ستاسو سره شريکوم په دغه ليک کي ياد يو شمېړ ليکوال اوس وفات شوي دي ارواوي دې ښادي وي.
خداى دي راوله راځه په خېر راشې
ګلاليه نازولې زما آغا شې
راشه سېل درباندي وکړم د زړه سره
بې دليله دلته نه کيږي خبره
دلته راشه دا وګوره هغه خم دى
چي خيام يي اخته کړى په لوى ګرم دى
دغه جام به "حبيبي صاحب" خمار کړ
"بېنوا" به نوشي جان په شنه سهار کړ
کړه "رشاد" د رشد تومنه ځيني پورته
د "رښتين" څېړني ولاړې و هر لورته
دې خمار "عبدالحليم"ته "اثر" ورکړ
دغه کيف وو چي "حبيب" يي "قلندر" کړ
"دوست محمد" هله "کامل" شو چي يي نوش کړه
سود او زيان "عبدالقادر" هم فراموش کړه
زموږ د سترګو بينايي شوه د "ارګ" شومه
هر ځيرک مو کړي رابند د منصب لومه
سوي کوکي د قلم دي رارسيږي
د تحقيق تومنه له ورايه کي ځليږي
د کوږک په کوړچ کي ناست يم ټوله وايم
هندوکش دى که خېبر دى همه څارم
اې "روهياله" ياره ورشه تر "پتياله"
چي ځيرک يي ځان دي خلاس کړه له جنجاله
"هېوادمل" استاد ته وايه خداى دي مل شه
راشه بيرته "ارګ" پرېږده په توکل شه
"بختانى" استاد اخته په سپينه ږېره
هر تدبير يي زيرمه کړى له تقديره
يو "صميم" دى بل "ازمون" په ننګرهار کي
د استاد "رفيع" دي عمر خداى بيسيار کي
د خېبر پر لمن پاته يو "همېش "دى
پر ناوده پاڼ هم اخته په کم او بېش دى
په بوري کي لا "عارف" په عرفان مست دى
بل پر پښين "صاحبزاده" ګډ په الست دى
"سيال" ضعيفه دى قلم يي لا چليږي
د "ګوهر "پر قبر سپاندي زرغونيږي
لطیف جان او استاد زيار دي تل ژوندي وي
قاموسونه به ژوندي د اڅکزي وي
په شالکوټ کي "بريالی" شکر دی ښوري
و "حسرت" او و "حنيف" ته تاريخ ګوري
شکر شکر چي په سوات کي لا "شاهين"دی
"رحيم شاه" ولاړی له غمه مې زړه شين دی
د "دانش" کارونه وينم له لغمانه
په تارېخ يي ځان منلى په مېړانه
په مردان کي يو "هما" بل "فقيرخېل" دى
د "څراغ ډاکټر "وليک ته نظر مېل دى
زما "معصوم هوتک" پردېس په بل ديار دى
پسي کوږ له ډېره ګرمه کندهار دى
په خټکو کي ژوندى "اقبال نسيم" دى
بل "ډاکتړ راج ولي شاه" وړ د تعظيم دى
نه "انوار" شته نه "قدوس" شته نه "تقويم" شته
نه مي "دوست" شته "معتمد "او نه "تکريم" شته
يو "طاهر" په کراچي کي بل "پښتون" دى
لا ورپېښ د پښتانه غم او ناورين دى
لا په وياړو چي مي خور "سلمى شاهين" شته
"زرغونه" او "صفيه" "ملال پروين" شته
له "انځور "او له "لېواله" هيله من يم
"جهاني" او بل په "يون" ډېر انېښمن يم
پر "منلي" باندي ږغ کړه چي بس نه دي
"هاشمي" پاڅه کارونه ډېر درانه دي
يو "شکيب" او بل "نيازى" ځينې ځوانان دي
و "څپاند" او و "رودوال" ته وايه هلى
هسک کړئ هسک کړئ د تحقيق د مينار څلى
د خدمت د مړاو هيلو په ارمان دي
ډېر خوشحال دى چي لا تود دى لا مستيږي
نغرى د کندهار، ارغند بهيږي
ته سفير يي د تارېخ نړۍ ژوندۍ کړه
قلم واخله پټي لڅي پر نړۍ کړه
ماځيګر کوه اودس په ارغنداو کي
زيست روزګار کړه د عرفان په پيچ او تاو کي
د تحقيق په کلاوه کي ډېري غوټي
چي يي سپړې راښکاريږي ډيري پوټي
د تحقيق جنت کي شته څه پرهېزونه
په ډېر پام به دلته اخلې خپل ګامونه
زه پوهېږم د تعصب په مرکباڼي
شوې بارداره درخته خود به مښلي کاڼي
بې نياز به له منصب او له رتبې يي
بيا يي ګوره چي خاوند د مرتبې يي
ته بيا ګوره چي نصرت د خداى دي مل شي
ته به ياد يي ملا به ماته د اجل شي
د کورو او د تاخچو سه به راوزي
نه به خيال نه به ګمان ورته پرېوزي
وبه وينې داسي داسي عجائيبي
ځان محمکم کړه د تقدير دي غرائيبي
د "پالوال" او د "شيرشاه" لاسونه مچ کړه
په قدر يي د "رشاد پوهاند" په کچ کړه
له واه واه او له تحسينه ليري ځغله
ورځه ليري دروه خپله کوډله
رنځ مه اخله له روشه د وګړو
پښتنو کله ويشتل سره په ګوړو
د عظمت د فلک شپې ځلانده ستوري
په تاريخ که شي خوندي په غټ غټ توري
پر قلم دي برکت غواړم له خدايه
په اوږده عمر صحت ښاد شې اشنايه
رفيقي دي خپل اشناى بولي روهياله
خداى دي وږغوره له هر ډول جنجاله
ډاکټر رفيقي کوټه اګست ۲۰۱۲
د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________
د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________
هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ
- لوستنې: 3465
وييز غړي او دغږونو پۀ توليد کې د هغو دنده
- Details
- څانګه: فونېټکس
ليکونکی: تمهيد سيلانی
د فونيټيک يا غږپوهنې د پېژندنې، سپړنې او ښۀ پوهاوي لۀ پاره د نورو ډېرو علومو ترڅنګ د طبي علومو پوهاوي ته هم اړينه اړتيا پيښږي. دا ځکه چې موږ پۀ توليدي او اوریزه غږ پوهنه کې د بدن دهغو غړو پۀ پېژندنې او دندو باندې خبرې کو چې د غږونو پۀ توليد او تفکيک کې رغنده رول لري. نو اړينه ده چې د يادو غړو د پېژندنې لۀ پاره فونيټک لۀ طبي علومو سره هم مهال ولولو...
دا ليکنه د انسان پۀ بدن کې د وييزو غړو د پېژندنې، سپړنې او د هغو د ندو پۀ هکله ترسره شوې ده. نو ددې لۀ پاره چې دا پروسه لوستونکو ته منظمه او واضحه وي، لومړی مې د طبي علومو پۀ چاپيريال کې د انسان د بدن هغه غړي تاسو ته در پېژندل شوي، چې د غږونو پۀ توليد کې اړين رول لوبوي. دويمه برخه يې د همدغو غړو دندې دي، چې د غږونو د توليد پر مهال یې لري.
د وييزو غړو پېژندنه لوستونکو ته ځکه اړينه ده او پۀ لومړۍ برخه کې را اخستل شوې ده، چې وروستۍ برخه کې د يادو غړو د ندو د تبصرې پر مهال لوستونکو ته د غړو پېژندنه،موقعيت، برخې او نورې ځانګړنې مخکې لۀ مخکې معلومې وي. هېره دې نه وي، چې پرته د ووييزو غړو لۀ پېژندنې او سپړنې د ياد غړو د دندو او کارونې تشريح ناشونې ده.
د انسان بدن لۀ بېلابېلو غړو جوړ دی. ددې غړو يوه کورنۍ يا يو سيستم د غږونو پۀ توليد کې بنسټيز رول لري. ددغو غړو يوه برخه د بدن به باندنۍ برخه کې موقعيت لري، خو برعکس يوه بله برخه يې د بدن پۀ داخل کې موقعيت لري. دا غړي پۀ ټوليزه توګه د تنفسي دستګاه يا سيستم پۀ نامۀ ياديږي. پۀ دغۀ سيستم کې لاندې غړي شامل دي، چې د غږونو پۀتوليد کې ترې کار اخیستل کيږي:
« سږي یا شش، حجاب حاجز، وچه مرۍ يا نای، کومی یا حنجره، غږيز مزي،مرۍ یا ګلو او برخې يې، ستونی يا حلق او برخې يې، پوزه یا بیني اوبرخې يې، خولۀ یا دهان او برخې يې، کام یا تالو، ژبه یا زبان او برخې يې، غاښونه يا دندانها او برخې يې، شونډې يا لبها او برخې يې...»
دا چې ليکنه ډېره اوږده نشي، نو تاسو ته يې يوه برخه وړاندې کوم. دليکنې دا برخه د وييزو غړو طبي پېژندنه ده...
1. سږی، شش يا هم lungs
سږي د انسان د بدن دوه هغه سفنجي شکله غړي دي، چې د سينې په قفس کې ځای پر ځای شوي دي او د دوو وړو پايپونو پۀ واسطه د ستوني لۀ مرۍ سره نښلول کيږي. نايچه يا واړه پايپونه پۀ ډېرو نورو وړو پايپونو وېشل شوي دي او دسږو پۀ ټولو برخو کې خپريږي. يادونه مو وکړه چې دسږو جوړښت سفنجي شکله دی، چې دا خپلۀ سږو ته ارتجاعي ځانګړنه وربښي. کۀچېرې سږو ته فشار ورکړل شي، نور د لږ ځند وروسته پۀخپل حالت را ګرځي. سږي د بدن سا اخیسنیز غونډال کې دېر اړين غړي دي. موږ د سږ لۀ لارې سا اخلو او سا بېرته اوباسو. د سږو تر ټولو اړينه دنده د د وينې جريان ته د آکسیجن رسول او د وينې د جريان څخه د کاربن دای اکسايد وېستل دي.
2. برځه،حجاب حاجز یا diaphragm
د سږو پۀ پورتنۍ برخه کې د حجاب حاجز پرده يا ديافراګم موقعیت لري. د بدن دا غړی چې يوه ماهيچه ماننده يا ښونده پرده وي، د سينې قفس لۀ خېټې یا بطن څخه بېلوي. دا پرده د يو قوس پۀ بڼه ده، خو د غجېدنې پرمهال د هغۀ باندنۍ برخه د سږو پۀ لور پورته ځي او د ګنبد بڼه ځانته غوره کوي. همدا عمل ددې لامل کيږي، چې د سينې د قفس حجم کم شي او دسږو پۀ بهرنۍ برخه باندې زور راشي. پۀدې کار سره سږي دفشار لاندې نيول کيږي او هغه هوا چې د سږو دننه وي فشار پرې وارديږي تر څو دباندې را ووځي، چې دې عمل ته بازدم يا ساه اېستل وايي.
د يا فراګم پۀ پراخوالي سره فشار د سينې پۀ قفس باندې زياتیږي، پۀ دې کار سره نور د سږو پۀ ديوالونو يا باندنۍ برخې فشار نه زياتیږي. د فشار نشتون او د سږو اسنفجي بڼه ددې لامل کيږي، چې سږي خپل لومړنۍ بڼې ته بېرته را وګرځي پۀ دغۀ حالت کې د سږو دننه د هوا حجم د باندې پۀ پرتله کم وي چې پۀ پايله کې د بهر هوا سږو ته دننه کيږي، چې دې دم يا د ساه اخستل وايي.
3. وچه مرۍ يا windpipe
وچه مرۍ د تنفسي دستګاه هغه غړی دی، چې وروسته لۀ سرې مرۍ يا کومي څخه د انسان پۀ بدن موقعیت لري. د وچې ومرۍ ساختمان د (Ω) بڼې پۀ شان لۀ غضروفونو څخه جوړ شوی دی. وچه مرۍ ۱۰ -۱۲ سانتي متره اوږد والی لري او داخلي قطر يې ۵/۱ تر ۲ سانتي متره پورې رسيږي. دا پايب ماننده غړی د غاړې لۀ شپږمې مرۍ لاندې پۀ دوو برخو ښي او کيڼې برخو باندې وېشل کيږي، چې دا برخې سره مرۍ يا برونش نوميږي.
ښی برونش يا سره مرۍ ۵/۲ سانتي متره اوږد والی لري، چې ښي سپین ځيګر ته دننه کيږي. ګينه سره مرۍ یا برونش ۵ سانتي متره اوږد والی لري چې ګيڼ سپين ځيکر ته دننه کيږي. همدا سرې مرۍ د سپن ځيکر دننه پۀ وړو نورو مريو يا پرونشيول باندې وېشل کيږي. د چې مرۍ بنسټيزه دنده سږو ته د هوا لېږدول دي.
4. سره مرۍ، کومی larynx یا حنجره
د تنفسي سيستم هغه غړی دی، چې د غاړې پۀمخکينۍ برخه کې د غاړې لۀ دريېم، څلورم، پنځم او شپږمې مرۍ پر وړاندې موقعيت لري. کومی د انسان د تنفسي دستګاه يو لۀ هغو مهمو غړو څخه دی، چې په پورتني برخه کې لۀ ستوني او لاندنۍ برخه کې لۀ وچې مرۍ سره تړلې ده.
د بدن ياد غړی د غږونو د توليد سرچينه او ذخیره ګڼل کيږي. د کومي د لا ښې پېژندنې لۀ پاره تاسوکولی شئ چې د غاړې د مخکينۍ برخې منځنۍ برخه لمس کړئ، پۀ ټوليزه توګه د کومي يوه ګړپندونکي يا غضروفي شکله ځای د غاړې پۀ منځنۍ برخه کې را وتلې وي. دا را وتلې برخه د نارينوو پۀغاړه کې تر سترګو کيږي.
د کومي بڼه د انسانانو د عمر پۀ نسبت توپیر لري. کومی لۀ څو ګړپندونکو یا غضروفونو څخه جوړ شوی دی. دا ګړپندونکي د وړو مزو پۀ واسطه سره تړل شوي دي، چې د همدغو مزو پۀ خوځښت سره د کومي دنده ترسره کوي. کومی سربېره لۀ عضلاتو او ګړپندونکو لۀ مغزي اعصابو، د وينې د رګونو... درلودونکی هم دی، چې همدا غړي پۀ بنسټيزه توګه د کومي پۀ هغۀ جوړښت کې ونډه لري چې د پايپ پۀبڼه دی. مګر غږيز مزي يې پۀجوړښت کې بنسټيز رول لري. غږيز مزي دوه اوبدل شوي مزي دي، چې لۀ مخې شاته ځي.
کومی درې ځانګړي او جوړه ګړپندونکي يا کړپندي لري، چې تر ټولو ستر غضروف يې تيروئيد نوميږي. همدارنګه موږ کولی شو، چې د کومي عضلات يا غړي پۀ دوو برخو « باندني او داخلي » باندې ووېشو. باندني غړي يې د کومي د کښته پورته کېدو دنده ترسره کوي او داخلي عضلات يې د ګړپندوکو د نښلولو او خوځښت د نده ترسره کوي. هېره دې نه وي چې دهمدغو عضلاتو خوځښت د غږونو د را منځته کېدو، برونشونو ته د خواړو د ننه کېدو د مخنيوي او پۀ ټوليزه توګه د تنفسي ستونزو د مخنيوي لامل ګرځي.
پۀکومي کې غږيز مزي د انګليسي 7 بڼه لري او پۀ دوو برخو وېشل(ـحقيقي غږيز مزي او کاذبه غږیز مزي) کيږي، چې دا مزي د تیروئيد لۀ ګړپندونکي سره تړلي دي. پۀ ټولیزه توګه دا غږيز مزي پۀ نارينو او ښځينو کې توپير لري، د نارينوو غږيز غړي د ښځينوو پۀ پرتله اوږدۀ وي، نوځکه د نارينوو غږونه تر ښځينوو ډبل وي. هېره دې نه وي چې د غږونو پۀ توليد کې يوازې حقيقي غږيز غړي ونډه لري.
کاذبه غږيز مزي؛ هغه مزي دي، چې د غږونو د توليد پر مهال آرامه او فعاليت نه کوي او د غږونو پۀ توليد کې کوم رول نۀ لوبوي. دا مزي چې د حقيقي مزو پۀ پورتنۍ برخه کې موقعيت لري، لۀ يوې خوا تیروئيد ګړپندونکي او لۀ بلې خوا هرموني ګړپندونکي سره تړلي دي. دا مزي د هوا د لارې پۀ تړلو او کومي ته د اضافي موادو د را دننه کېدو مخه نیسي.
د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________
د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________
هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ
- لوستنې: 3718
8 له 13 پاڼو څخه
