پۀ يوه ژبه کې د فونيټکي الفبا اړتيا ـ تمهید سيلانی

څانګه: فونېټکس

 
لیکونکی: تمهيد سیلانی، د جون مياشتي ۶مه نېټه، ۲۰۲۰ زېږديز کال 

موږ ولې پۀ خپله ژبه کې فونيټکي اېبېڅې يا الفبا کارو؟ ددې او دې ته ورته نورو پوښتنو پۀ ځواب کې باید ووايو، چې پۀ نړۍ کې ټولې ژبې حتی نړيوالې ژبې پۀخپل ژبني ليکدود او ژبني قواعدو کې بشپړې نه دي، بلکې لۀنورو ژبو مستعار توري، غږونه او کلمې خپلوي. ددې ترڅنګ د نړۍ ټولې ژبې پۀ ليکني سيستم کې خپلې ستونزې لري او داسې يو بشپړ ليکدود نه لري چې د هر غږ ځانګړی آواز او قواعد منعکس کړي..

کۀ راشو خپلو ژبو ته؛ موږ پۀ پښتو او دري ژبه کې هم يادې ستونزې لرو، او د يادو ژبو زده کوونکو ته د ښه پوهاوي او عروضي سيستتم د پوهاوي لۀپاره داسې يو ليکدود ته اړتيا لرو چې پۀ هغۀ هر غږ پۀ کره توګه لوستونکو ته ور وپېژندل شي، خو برعکس پښتو او دري ژبه پۀ ځينو برخو کې دا ستونزه لري، چې د کلماتو پۀ پيل، منځ او پای کې يې ځينې توري ځانګړې نښې نه لري، نو ددې تشې د ډکولو لۀ پاره فونيټکي اېبېڅې ته اړتیا تر سره کيږي. بله خبر داده چې فونيټکي الفبا د نړۍ پۀ کچه د ژبپوهانو لۀخوا د يو بشپړ معياري او ټول منلي ليکدود پۀ توګه رامنځته شوی، چې پۀ هره ژبه کې د تطبيق او کارونې وړ ده.

زده کوونکي د ژبو د زده کړې پۀ برخه کې پۀ ډېر اسانۍ سره کولی شي، د ياد ليکدود پۀ واسطه د هماغې ژبې د غږونو تر منځ توپير او تفکيک وکړي.

نو فونیتکي الفبا ته پۀ يوه ژبه کې اړتيا پۀ لاندې برخو کې ترسترګو کيږي:

1. پۀ ځينو ژبو کې کېداشي يو غږ پۀ څو نښو سره وليکل شي، د بېلګې پۀ توګه د دري او پښتو ژبو پۀ الفبا کې د (Z) غږ پۀ « ز، ذ، ض او ظ » سره ليکل کيږي. د بېلګې پۀ توګه: ظاهر، زاهد، ذبیح، ضمیر... که چېرې پۀ دغو تورو لیکل شوي نومونه نورو ژبو کې وليکل شي، نو پۀ يوۀ توري ( z) سره لیکل کیږي. يا هم ( S) غږ چې پۀ « س، ث او ص » سره ليکل کيږي.لکه : ثواب، صابر او سارنوال... همدارنګه پۀ انګليسي ژبه کې د ( I ) غږ د « ee,I,ea,eo,ie, e» پۀ بڼو ليکل کيږي، لکه : د « pete,field,sea,see, people, machine» ... کلمو کې...

2. په ځينو ژبو کې کېداشي څو غږونه پۀ يوې نښې سره ولیکل شي، لکۀ : د پښتو او دري ژبو پۀ الفبا کې د « v,u,o » غږونه پۀ يوۀ ( و ) سره ليکل کيږي، لکۀ : د کور، ماڼو، لو، رانګو... او سوار، سود، تو... همدارنګه پۀانګليسي ژبه کې د « sاو k » غږونه د ( c) توري پۀ واسطه لیکل کیږي، لکه : Cate او receive ....

3. ځينې وخت پۀ ځينو ژبو کې د دوو غږونو ترکيب دیوه غږ لۀ پاره کارول کيږي، لکۀ : پۀانګليسي ژبه کې د « c او h » توري چې د « چ » غږ لۀ پاره کارلو کيږي... لکه : teacher, chaire, chart...

4. پۀځينو ژبو کې د متوالي يا پرلپسې غږونو کې د دوو غږونو لۀ پاره يوه نښه کارول کيږي. لکۀ: پۀانګليسي ژبه کې د « k او s » پرلپسې غږونو لۀ پاره يو توری « x » توری کارول کيږي. لکۀ : د « Box » پۀ کلمه کې...

5. کله هم پۀځينو ژبو کې ځينې غږونه د ځانګړي ګرافيم پۀ نه درلودلو سره د کلمو پۀمنځ کې ځانګړې نښې نه لري، بېلګې يې پۀ دري او پښتو ژبه کې موندلی شو، لکۀ: د « a,e,o او زورکی » د مهر، سر، پر او مېرمن پۀکلمو کې...

6. کله هم پۀ ځينو ژبو کې ځينې نښې او توري د هېڅ غږ استازيتوب نشي کولی، د بېلګې پۀتوګه پۀ انګليسي ژبه کې د « gh » او « k » توري چې د « thought » او « know » کلمو کې ...

7. ځينې وخت پۀ يوه ژبه کې يو غږ پۀ بېلابېلو ځايونو کې د بېلابېلو نښو سره هماغه يو غږ توليدوي، لکۀ : پۀانګليسي ژبه کې د « ف يا f » توری چې د « fine, Enough,photo,» پۀکلمو کې د « ف » توری د بېلابېلو تورو يا نښو پۀ واسطه وړاندې کيږي.

8. ځينې وخت پۀ ژبو کې يو توری دبل توري غږ وړاندې کوي لکۀ پۀانګليسي د « q » توری چې د « k » غږ وړاندې کوي. لکۀ د quite,unique,quick پۀکلمو کې چې د ک غږ وړاندې کوي...

د پورته يادو شويو او نورو ليکني ستونزو په درلودلو سره موږ فونيټکي الفبا په خپله ژبه کې کارو...

اخذ ليکونه :

1. نګاهی به زبان فارسي( يک برسی ربانشناختی)، نویسنده: جورج یول، ترجمه نسرين حیدری، چاپ تهران، ۱۳۷۴

2. مقدمات زبانشناسی، تالیف: داکتر مهری باقری. چاپ : ۱۳۷۴

3. مقدمه ای بر آواشناسی اګوستیک، نویسنده: دی. بی. فرای. مترجم دکتر نادر جهانګیری. چاپ : شهر پور ۱۳۶۹

4. زبانشناسی وزبان، نویسنده جولیا اس. فالک، مترجم خسرو غلامعلی زاده. چاپ: ایران: ۱۳۷۲

5. آواشناسی، نویسنده علی محمد حق شناس،چاپ: فاووس ایران، ۱۳۹۰

6. Phonetics and phonology,writers: mike davenport and s.j. hannahs, university of durham and university of Newcastle upon tyne

7. آوا شناسی، نویسنده: دکترګلناز مدرسی قوامی. تاریخ انتشار : ۱۳۹۸

8. زبان شناسی عمومی دوره. نویسنده: فردینان دوسوسور، مترجم: کورش صفوی. چاپ: ۱۳۸۲ تهران

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 2441

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ

څانګه: قاموسونه مطالب
لوستنې: 14255

د پښتو املا په تړاو د پښتو ټولنې د څلورو فيصلو سندونه ـ پي ډي اېف

څانګه: اورتوګرافي / املا او انشأ / لهجې

قاموسونه ټکی کام www.Qamosona.com د پښتو املا په تړاو د پښتو ټولنې د لومړۍ فيصلې څخه نيولې بيا تر څلورمي فيصلې پوري اصلي سندونه ستاسو په خدمت کي وړاندي کوي.


د پښتو ټولنې لومړۍ فيصله:

د پښتو ټولنې دویمه فيصله:

د پښتو ټولنې دريمه فيصله:

 د پښتو ټولنې څلورمه فيصله:

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 3854

آیا نومځری/ضمير د نوم ځای ناستی دی؟ ـ تمهيد سيلانی

څانګه: ګرامر/ صرف اونحو


لیکونکی: تمهيد سیلانی، د مئ مياشتي ۱۳مه نېټه، ۲۰۲۰ زېږديز کال

پۀ دې ليکنه کې د نومځري پۀ مبهمو او تيوريکي پېژندنو تحليل او سپړنه ترسره شوې. د ښوونځي لۀ پېره را نيولې تر پوهنتونه، د نومځري پۀ هکله يوازې همدا پېژندنه را تر سترګو شوې، هغه داچې نومځری هغه کلمه يا نوم دی چې پۀ جمله کې د نوم لۀ تکرار څخه مخنيوی کوي. د نومځري دا پېژندنه لکه زموږ د جوماتونو پنج ګنج ( پنج کتاب ) پرته لۀ ګتې او سمې معنا تر ننه تيوريکي او پۀ پټو سترګو د زده کړيالانو لۀ خوا زده کيږي. ډېری ليکوال يې د کلام توکي ګڼي. ريښتين صاحب يې ځکه د کلام توکي ګڼي، چې د هغۀ ټول ليکل شوی ګرامر د عربي ژبې پۀ تقليد د ژباړې پۀ بڼه پښتو شوی دی. دهغۀ ليکل شوی اثر د وخت مطابق يوه ژبنۍ هڅه او پيل ګڼلی شو، مګر ورته د پښتو ژبې ګرامر ويل راته د تعمق وړ ښکاري.

د کابل پوهنتون استاد، پوهاند خويشکی هم د څيز نوم، پرځای ناستي او د کلام پر توکي د نومځري لۀ پېژندنې ځان خلاصوي. زيار صاحب پۀ لږ څه توپير ورته نظر لري. دامنم چې نومځری د کلام توکی دی، ليکن دا ډېره پخوانۍ خبره ده او د نومځري پېژندنه پر دې نه خلاصه کيږي. ځکۀ: پۀ ژبه کې لۀ توري رانيولې تر جملې پورې د کلام توکي ګڼل کيږي. د پېژندنې بله برخه يې داده، چې د نوم ځای ناستی وي او لۀ تکرار څخه يې مخنيوی کوي. د لومړۍ برخې پۀ ځواب کې بايد ووايم چې نومځری تل د نوم ځای ناستي نه کوي، بلکې ځينې وخت د نوم ځای ناستي کوي. لکه : شفيق کرونا ناروغۍ نيولی. هغه لا تنکی ځوان دی. پۀ یادو بېلګې کې د نوم ځایناستي کوي. خو دا چاره پۀ ټولو نومځرو کې نه پلي کيږي او تل د ځايناستي کار نه ترسره کوي.لکه: احمد څنګه دی؟ زما کتاب راکړه... پۀ دغۀ جملو کې بيا د پوښتنې او ملکِت لۀ پاره کارول کيږي او پۀ پورتني تعريف د بطلان کرښه را اوباسي.

خبر د تکرار شوه، دا کار هم کله نا کله پېښيږي، ډېری داسې پېښيږي چې نومځری نه د نوم ځای ناستی وي، نه هم د تکرار مخنيوونکی وي او نه هم استازيتوب يې کوي. لکه : څه کوې؟ هغه احمد دی؟ دې ته ورته ډېرې نوري بېلګې شته چي پورته ليکل شوی تعریف نقدوي.

پۀ ټوليزه توګه د نړۍ پۀ ټولو ژبو کې د بڼې لۀ مخې نومځري دوه ډولونه لري، خپلواک يا منفصل او ناخپلواک يا متصل. پۀ لومړيو کې ژبپوهانو دا انګېرلۀ چې يوازې خپلواک نومځري پۀ ژبه کې رغنده او کارېدونکي نومځري دي او بنسټيز رول لوبوي، برعکس متصل نومځري فرعي او رغنده رول نه شي لوبولی. خو د ژبپوهانو وروستئ څېړونو دا پۀ ډاګه کړه چې پۀ ټولو ژبو کې دا قاعده د پلي کېدو وړ نه ده، بلکې پۀ ځينو ژبو کې منفصل يا خپلواک نومځري يوازې د تاکيد او تقابل لۀپاره کارول کيږي، خو برعکس متصل نومځري رغنده او جوړښتیزې بڼې لري.

يادې موضو ته مې ځکۀ نغوته وکړه چې د نومځرو پۀ پېژندنه کې د ابهام ټکی د لوستونکو لۀذهنه لرې شي. اوس راځو خپلې اصلي موضوع ته؛ ځينو ژبپوهانو د عربي ژبپوهانو پۀ تقليد نومځری جلا ويی ( کلمه ) ګڼلې. ځينې يې د کناياتو يوه برخه ګڼي. او ځينو نورو بيا د نوم يوه برخه ګڼلې. اوس څنګه کولی د نوم او نومځري اړيکې او بېلتون سره پۀ ډاګه کړو.

زۀ نومځری مطلق نوم يا اسم نه ګنم او نه ورته کلمه وايم همدارنګه نه يې ټول خپواک نحوي واحدونه ګنم. بلکې يوازې خپلواک نومځري خپلواک ژبنيز توکي ګنم.
زۀ نومځری د نوم يوه برخه ګڼم، چې پۀ ټولۀ کې د نوم استازيتوب نشي کولی. کلمه يې ځکۀ نه ګڼم چې د نومځري سرچينه او مرجع نوم دی نه کلمه، کله چې موږ نومځری د نوم پر ځای کاروو نو، سرچينه يې نوم وي. لکۀ : هغۀ نن ښوونځي ته نشي راتلی. کۀ چېرې دغۀ جملې ته ځير شو، نو د (( هغه )) مرجع يا سرچينه (( نوم )) دی. هغه پۀ دې معنا چې يا به احمد وي يا محمود يا کوم بل نوم. ليکن کلمه نشي کېدای بايد يو نوم وي، ترڅو نومځری يې استازيتوب وکړي. اوس راځو د نوم او نومځري موضوع ته، موږ نومځری ځکه نوم نشو ګڼلی، چې نه نوم د نومځري ټولې ځانګړنې خپلولی شي او نه هم نومځری د نوم ټولې ځانګړنې خپلوي. خو چې کله د نومځري مرجع نوم وي،نو نومځری د نوم يوه برخه ګڼلی شو او بنسټير توپير يې پۀ دې کې دی، چې نوم د شخص لۀ پاره نه ګردانیږي او ګردانېدونکې قاعده نه لري او يوازې درېيم شخص نوموي،مګر نومځری د شخص لۀ پاره ګردانيږي او د لومړي، دويم او درېيم شخص د نومولو ترڅنګ، نومونو ته نغوته هم کوي. چې دا ځانګړنې د نوم پۀ وجود کې نه تر سترګو کيږي.

موږ پۀ ډېر ساده بڼه او تخنيک د نوم او نومځري توپير کولی شو. هغه داچې موږ کله نومځری او نوم سره پېژنو، نو نوم ته د (( ښکاره نوم )) او نومځري ته همدا نومځری وایو. اوس يې توپير داسې کولی شو. ښکاره نوم نه ګردانيږي يا نه صرفيږي. لکه : باغ، کور، ميز... مګر نومځری ګردانيږي. لکۀ : هغۀ،هغۀ، هغې، هغوی ... د ښکاره نوم مرجع يا سرچينه د هماغه نومول شوي څيز يا کلمې تاريخي ريښې پورې اړه لري، مګر د نومځري مرجع نوم دی. نو اوس ويلی شو چې نومځری د نوم يوه برخه ده، بلکې نوم يې نشو ګڼلی. د بحث پۀ پای کې پۀ ټوليزه توګه نومځری داسې تعریفولی شو: نومځری د نوم يوه برخه ده، چې د نوم پۀ نه شتون کې د هغۀ ځينې چارې پر مخ وړي او ځانته جلا دندې لري.

اخذ ليکونه :
 زيار، مجاوراحمد. پښتو پښويه...
 رښتين، صديق الله. پښتو ګرامر او ژبښودنه
 خويشکی، محمد صابر. پښتو معاصرګرامر
 دستور مفصل امروز، دکتور حسرو فرشید ورد
 دستور زبان فارسی، حسن احمدی ګيوی
 درستور زبان فارسی جلد اول، دوهم او سوم. دکتر تقی وحیديان کاميار و غلام مرضا عمرانی
 https://fa.m.wikipedia.org/wiki/%D8%B6%D9%85%DB%8C%D8%B1…
 https://www.google.com/…/article.te…/Article/AmpShow/292392…
 http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php…

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 2675

آیا فونيټکس او فونيمکس د فونولوژۍ څانګې دي؟ ـ تمهيد سيلانی

څانګه: ژبپوهنه


لیکونکی: تمهيد سیلانی، د مئ مياشتي ۱۱مه نېټه، ۲۰۲۰ زېږديز کال

زموږ ډېری پښتانۀ ژبپوهان فونيټکس ( غږ پوهنه ) او فونيمکس د فونولوژۍ ( آواز پوهنې )څانګې ګڼي. دا ناسمه تيوري لۀ ډېري مودې زموږ تر منځ را پاتې او ښوونکي يې پۀ همدې ډول زده کړيالانو او زده کوونکو ته وړاندې کوي. که موږ بهرنيو ژبو ته مراجعه وکړو هلته دا پورتنۍ څرګندونې نشو موندلی، بلکې د بطلان کرښه پرې را اوباسي.

لومړی غواړم د فونيمکس او فونولوژۍ پۀ هکله وضاحت وړاندې کړم. ضمير څار د رومن د اثر « د ژبې اساسات » پۀ حواله ليکي : « فونيمکس او فونولوژي دوه معادلې پوهې دي، امريکایان ورته فونيمکس او اروپايان ورته فونولوژي وايي. د فونولوژۍ اصطلاح اروپايي ده چې د ژينيو د ژبپوهنې ښوونځي لۀ خوا پۀ ۱۹۲۳م کال وړانديز شوه. د فونولوژۍ اصطلاح تر فونيمکس پراخه ده، نو ښه ده چې د فونيمکس پر ځای فونولوژي وکارول شي.»

ما هم پۀ دې هکله يو څو انګريزي او ايراني کتابونه ولوستل، خو د فونيمکس اصطلاح مې پۀ يوه ايراني او انګريزي کتابونو کې ديوې بېلې څانګې پۀ توګه ونه مونده، بلکې دا اصطلاحګانې يوازې زموږ پۀ پښتو ژبه کې د درېيو جلا څانګو پۀ توګه تر سترګو کيږي، چې دا څۀ وخت او څۀ ډول زموږ ژبې ته راغلي دي. زه پرې نه پوهېږم. دا چې هر څۀ وي، زه غواړم دابرخه روښانه کړم.

فونيمکس يوازې ديوې ژبې فونيمونه څېړي چې لۀ فونيم څخه اخستل شوی، خو فونولوژي د يوې ژبې د فونيمونو ترڅنګ نور ژبني توکي هم څېړي لکه رنځیري فونيمونه، څپې ... داچې فونيمکس د فونولوژۍ پۀ لمن کې څېړل کيږي، نو لازمه نه ده چې د فونيمکس اصطلاح مطرح کړو بلکې دا غوره ده چې د فونیمکس پر ځای فونولوژي وکارو، ځکه د دواړو کاري ساحه يوه ده. نو ويلی شو چې فونيمکس او فونولوژي يوه پوهه ده، يوازې پۀ جغرافياوي لحاظ يې نومونې توپير لري. پۀ انګريزي ژبه کې هم د آواز پوهنې لۀ پاره يوازې فونولوژي کارول کيږي او پۀ پارسي ژبه کې واجشناسي... نو پۀ پايله کې ويلی شو،چې فونیمکس او فونولوژي يوه پوهه ده.

فونيټکس او فونولوژۍ د ژبپوهنې دڅانګو پۀ توګه دوه جلا پوهې دي، چې هر يو ځانته جلا بحث او کاري ساحه لري.

فونيټکس يا غږ پوهنه: موږ پۀ فونيټکس کې د ژبې فونونه يا غږونه څېړو. کېداشې د يوې ځانګړې ژبې غږونه وڅېړو، چې دې ته بيا د هماغې ژبې ځانګړې غږپوهنه يا فونيټکس وايي. پۀ ټوليزه فونيټکس کې د ټولو ژبو غږونه پۀ مادي او فزيکي بڼه څېړل کيږي، یعنې لۀ معنا سره يې کار نه لري، بلکې غږپوهنه پۀ ټوليزه توګه د ژبو غږونه لۀ درېيو اړخو تر څېړنې لاندې نيسي:

لومړی : د ژبو يا يوې ژبې غږونه ( فونونه ) څۀ ډول توليديږي، د بدن لۀ کوم ځای څخه توليديږي، ددغو غږونو پۀ توليد کې کوم غړي کارنده رول لري، ددغو غږونو فزيکي جوړښت څۀ ډول دی، کوم لاملونه دي چې د يوې ژبې غږونه د بلې ژبې لۀغوږونو سره توپير لري ياهم کوم لاملونه دي چې پۀ يوه ژبه کې بېلابېلو غږونه توليديږي، ولې غږونه پۀ يو ډول نه توليديږي یعنې ځينې نري، ځينې ډبل او ځينې ښوينده او ځينې نرم دي... يا که پۀ ټوليزه توګه ووايو: چې غږپوهنه پۀ دغه برخه کې د ژبو غږونه د انسانانو د غږیزو او ویزو غړو د فعاليت پۀ رڼا کې تر څېړنې لاندې نيسي.

دويم : پۀ ټولو ژبو يا پۀ يوه ژبه کې غږونه دهغوی د فزيکي او مادي جوړښت لۀ مخې څېړي. د بېلګې پۀ توګه يو غږ چې توليد شي، ځه ځانګړنې لري، څنګه يې پېژندنه کولی شو، څۀ ډول دا غږونه ډلبندي کولی شو. که لږ نور يې هم پۀ ساده ژبه ووايم پۀ دې برخه کې د غږونو پر ځانګړنو، پېژندنې، ډلبندۍ او تفکيک بحث تر سره کيږي.

درېيم : کله چې د ژبو غږونه توليديږي او اورېدونکي يې اوري، نو غږ پوهنه د ژبو د غږونو د پېژندې او تفکيک پۀ موخه د بدن هغه غړي تر څېړنې لاندې نیسي چې غږونه اوري لکه : غوږ او د غوږ دننه هغه ټول واړه او غټ غړي چې د غږونو پۀ تفکيک او پېژندنه کې رول لري.

اوس نو پۀ ساده توګه ويلی شو چې غږ پوهنه يا فونيټکس د ژبپوهنې هغه څانګه ده، چې د ژبو يا يوې ژبې غږونه پۀ مادي او فزيکي لحاظ ترڅېړنې لاندې نيسي. يا پۀ بله وينا : دا پوهه پۀ ټوليزه توګه د ژبې غږونه لۀ درېيو اړخونو څېړي او هغه دا چې پۀ يوه ژبه کې غږونه څنګه توليديږي، څنګه پېژندل کيږي او څنګه اورېدل کيږي.

آواز پوهنه يا فونولوژي : د ژبپوهنې هغه څانګه ده چې پۀ هغه کې د يوې ځانګړې ژبې آوازونه يا فونيمونه پۀ معانيز چاپیريال کې تر څېړنې لاندې نيول کيږي. یعنې دا هغه پوهه ده چې پۀ يوه ژبه کې يو فونيم څېړي چې تغير د ځای يې کوم معانير توپير پۀ کلمې او مورفيم کې را منځته کوي او کۀ نه . پۀ دغه پوهه کې لولو چې يو آواز يا فونيم څنګه د بل آواز پر ځای راتلی شي او کوم توپیر پېښوي، که کوم توپير نه پېښوي نو پۀ ويلو کې څۀبدلون را منځته کوي. د يوې ژبې آوازونه يا فونيمو د کومو قواعدو لۀمخې جوړيږي، چې څپۀ،مورفيم او کلمه را منځته کوي. کوم ترکيبونه پۀ يوه ژبه کې د امکان وړ دي او کوم نه دي او د دغو ترکيبونو قواعد څۀ ډول دي. دې ته ورته نورې ځانګړنې پۀ آواز پوهنه کې تر څېړنې لاندې نيول کيږي. يا پۀ بله وينا فونولوژي د يوې ځانګړې ژبې غږيز نظام پۀ معانيز چاپيريال کې څيړي او دغږونو پۀ توليد، فزيکي جوړښت او اورېدولو کې کار نه لري.

پۀ پای کې پۀ لنډه توګه د يادو پوهو توپير پۀ لنډه توګه داسې کولی شو: د يوې ژبې د غږیز نظام د جوړښت لۀ پاره لومړی فوڼيټکس ته اړتیا ده، ځکه که موږ غږونه رامنځته نه کړو نه هېڅکله فونولوژي نه را منځته کيږي، نو د يوې ژبې د فونولوژۍ د رامنځته کولو، فونيم څېړلو، ګرافيم جوړولو... لۀ پاره بايد لومړی د يوې ژبې د فونيټکس برخه را منځته شي، که دا برخه نه وي حتا ژبه نشي را منځته کېدای. نو فونيټکس د فونولوژۍ لۀ پاره لومړی زمينه سازي کوي او بيا فونولوژي رامنځته کيږي.

پۀ فونولوژۍ کې غږونه پۀ معنانيز چاپيريال کې څېړل کيږي، یعنې کله چې فونولوژي يادو پۀ دغه پوهه کې د غږ لۀ پاره نښه، ګرافيم، د کارونې قواعد او دې ته ورته نورې ځانګړنې جوړې شوي وي او موږ يې څېړو، خو کله چې فونيټکس يادو نو پاس ياد شوي څېزونه هېڅ نه وي، بلکې يوازې غږ پۀ فزيکي او مادي لحاظ څېړل کيږي. خلاصه کلام داچې فونولوژي د يوې ژبې آوازونه پۀ معنانیز، ترتيب شوي، او منل شوي چاپيريال کې څېړي، خو فونيټکس برعکس يوازې د ژبو او يوې ژبې غږونه پۀ فزيکي او ساده توګه څېړي ... فونيټکس لۀ نورو علومو لکه : طبابت، اوراپوهنه، چاپيريال پېژندنه، فزيک، ریاضي، عصب شناسي او نورو علومو سره پۀ ګډه څېړل کيږي، خو برعکس فونولوژي دا ځانګړنې نه لري. فونيټکس د پراخې پوهې پۀ توګه درې لويې څانګې لري: ۱- توليدي غږپوهنه ۲- اوریزه غږ پوهنه ۳- پېژندونکې غږ پوهنه ، خو برعکس فونولوژي دا ډول څانګې نه لري. د يو بهرني ليکوال د نظر پۀ تائيد سره زه هم پۀ دې نظر يم چې بايد فونولوژي د فونيټکس يوه برخه وګنل شي، ځکه د فونيټکس يا غږپوهنې ساحه د فونولوژۍ پۀ پرتله ډېر پراخه ده، حتا تر دې چې موږ پرته لۀ فونيټکس څخه فونولوژي نشو څېړلی، حتا تر دې وړاندې ژبه نشي را منځته کېدی. بله داچې فونولوژي د يو ځانګړې ژبې آوازونه څېړي، خوبرعکس فونيټکس د ټولو ژبو او ځانګړې ژبې غږونه تر څېړنې لاندې نيسي.

اخذ ليکونه

1. حق شناس، علی محمد. آواشناسس ( فونيتک )...

2. ثمره، یدالله. آواشناسی زبان فارسی....

3. مشکوه الدينی، دکتر مهدی ساخت آوایی زبان...

4. زبانشناسی عملی، ویليام سامارین، ترجمه لطیف عطاری

5. مبانی زبانشناسی، جین اچیسون، ترجمه محمد فائض

6. مقدمات زبانشناسی، داکتر مهری باقری

7. څار، ضمیر، د فونيټکس او فونيمکس ويدیو...

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ



لوستنې: 3528

محمد هوتک

څانګه: پښتانه ليکوال

انځور د محمد هوتک
د مقالې ليکونکی: پروفيسور سيال کاکړ

په پښتنو ټولواکانو کي د کندهاري شاه حسين هوتکي دوره د پښتو د ادبياتو په تاريخ کي د يوه طلايي باب (Golden chapter) حيثيت لري. د هوتکو په اولسي دوره کي ګراني پښتو په دربار کي ځای ونيو او پښتانه اديبان د باچا له خوا تشويق سول. ارواښاد محمد هوتک په همدغه زمانه کي روزل سوی او ګراني پښتو ته ئې تاريخي خدمتونه تر سره کړي دي.
هسي خو په پښتو کي د (سالو وږمه)، (تذکرة الاولياء)، (تاريخ سوري)، (اعلام اللو ذوعي في الاخبار اللودي)، لرغوني پښتانه)، (غرغښت نامه)، (بستان الاولياء)، (تذکره اوليای افغان)، (تحفة صالح)، (کليد کامراني)، (اوليای افغان) او د (بياض) په نامه ادبي تذکرې ليکل سوي، خو پټه خزانه هغه تاريخي تذکره ده، چي د پښتو په کلاسيک ادب کي د ځان ساری نه لري.
محمد هوتک هغه فاضل، پښتون، پياوړی شاعر او منلی ليکوال دئ، چي د شاه حسين هوتکي په امر ئې د پښتنو دانشمندانو، پوهانو، وليانو او اديبانو تذکره وکښله او د پټي خزانې نوم ئې پر کښېښوو.
پټه خزانه زموږ نوميالي ليکوال ارواښاد محمد هوتک په يو داسي وخت کي وليکله، چي پلار ئې ژوندی او يو شمېر تاريخي ماخذونه ئې په لاس کي درلودل. نوموړي له پښتني رواياتو څخه هم استفاده کړې، چي په نتېجه کي ئې پټه خزانه غوندي ارزښتناکه تاليف ادب‌‌والو وليد.
له ابو محمد هاشم سرواني څخه بيا تر خوشحال خان خټک پوري، پښتو په نثري ډګر کي يو زيات شمېر ليکوال پيدا کړي دي، خو رښتيا خبره دا ده، چي د کندهار په شاه حسيني دوره کي فاضل پوهاند محمد هوتک د پښتو نثر (Prose) خپل معراج ته ورساوه. ده نه خو د روښانيانو سبک (Style) ومانه او نه د خټکو له مکتبي فکر (School of thought) څخه متاثره سو. بلکي موږ ويلای سو، چي زموږ دغه نوميالی اديب په پښتو نثر کي د يو نوي اسلوب (New style موسس دئ.
د محمد هوتک په ادبي اسلوب پسي، نه خو روښاني ليکوال رسېدلی سي او نه د خټکو نوميالي فرزندان د نوموړي د خواږه نثر پېښې کولای سي. د افغانانو دغه فاضل ليکوال په پښتو کي د (فني نثر) پر ځای ډېر روان، ساده (Simple)، خوږ، چڼلی او په زړه پوري نثر پيل کئ، چي هيڅ راز ولونه (Compcication) نه لري. په خپل بې‌ساري نثر کي ارواښاد محمد هوتک دا حق لري، چي د پښتو د ادبياتو په تاريخ کي د يوه پياوړي ادبي مکتب د تښتن په صفت معرفي سي.
پټه خزانه د محمد هوتک په آثارو کي يو سنګين او لاجوابه تاليف دئ. د همدې په زړه پوري اثر په وسيله (د پښتو يو شمېر تذکرې) معلومي سوې او يو ګڼ شمېر شاعران ادب‌والو پېژندلي دي. د پښتو همدغه بشپړه تذکره په موږ د خپلي ژبي د ليکني ادب (Written literature) سېل په لومړۍ هجري پېړۍ کي کوي.
موږ د پټي خزانې په برکت دا هم ليدلای سو، چي پښتو سوريانو، غوريانو، لوديانو او هوتکو په خپل، خپل وار سره روزلې او په دربارو کي ئې ځای ور کړی دئ.
د پټي خزانې د محتوياتو په باب افغاني ليکوالانو ډېر څه ليکلي دي او دا چي اوس د بادردو پښتنو ليکوالو په همت د محمد هوتک د هر اړخيزي پېژندني په لړ کي يو ه ملي څېړن‌غونډه (National Seminar) جوړه سوه، نو هيله ده چي د افغاني پوهانو له خوا به د نوميالي ليکوال ارواښاد محمد هوتک او د هغه د تاليفاتو په باب به ډېري خبري سپيني سي.

پښتانه ليکوال ول پټ تر خاورو لاندي - «محمد» کو معرفي واړه افغان ته
ملغري ئې را ټولي کې له خلکو - بيا ئې وړاندي کې په مينه و جهان ته
«محمد» ټپرېدلی په لمرو کي - پيدا کړي ئې ليکوال هم په رغو کي
ډېري ستونزي ده ګاللي په دې لار کي - ګرځېدلی شاوخوا په هر ديار کي
له هر چا سره ده کړي دي کتني - وخت تېر کړی دئ «هوتک» په کندهار کي
پېژندلي ده په موږ خپل اديبان دي - را ښوولي ده نوم‌ورکي شاعران دي
تذکره ئې د پښتو وکښه په مينه - په ساده تورو پسوللې ښه شيرينه
اخځونه ده راوړي په کتاب کي - مغرضين به اوس انکار ولي کوينه
که څوک نه دريږي جوړ دي دا کتاب کي - بيا د پټي خزانې دي دوی جواب کي
(لمر په ګوتو نه پټيږي) دا متل دئ - په تاريخ کي د پښتو (هوتک) اتل دئ
په کلو کلو ده کښلې لو خواري ده - هر بدخواه د پښتنو په زړه کي غل دئ
څوک له پټي خزانې چي انکار کينه - مغرضين دي يا بدخواه د افغان دينه
بيدار سوي اوس ليکوال د پښتنو دي - بدخواهان ئې پېژندلي، چي يو څو دي
دوی نه غواړي چي پښتو دي سياله سينه - څه چي کاږي هغه وړ نه د منو دي
تنقيد ښه دئ، خو چي نيت د چا سپا وي - په اپلاتو څه ده جوړه که هم زما وي
په پښتو کي داسي ډېري خزانې سته - په ځاني کتابخانو کي داسي ډېري دُردانې سته
چي پلو ئې لا تر اوسه پر مخ پروت دئ - پښتونخوا کي په زراوو ښې نسخې سته
يوه له دغو څخه «پټه خزانه» ده - چي ليکلې «محمد» ښه جانانه ده
«محمد» يو ځلاند ستوری د پښتو دئ - را ختلی پر آسمان د پښتنو دئ
و پښتو ته ئې کالي ور بدل کړي - ځکه ناست اوس «محمد» زموږ پر لېمو دئ
احسانات ئې خورا زيات پر موږ دي کړي - پخواني ليکوال په موږ ده پېژندلي
افغانان اوس ملتفت و ادبا ته - معرفي به خپل سړي کي و دنيا ته
څېړن‌غوندي به جوړيږي که ژوندي وو - ملتفت به نړيوال کو پښتونخوا ته
«محمد» غوندي زامن به تل ژوندي وي - اديبان د پښتنو که ګړندي وي
«محمد» پياوړی زوی د داوود خان دئ - اوسېدونکی د کندهار د «کوکران» دئ
لوی فاضل د پښتنو به تل ياديږي - په تاريخ کي د پښتو يو قهرمان دئ
په پښتو کي ئې ګټلی ځان ته باب دئ - پکي کښلی ئې يو ښکلی ښه کتاب دئ
«خلاصة الفصاحت» د ده اثر دئ - مشهور په پښتنو کي لر و بر دئ
ده ليکلي په پښتو کي ګڼ آثار دي - پکي «پټه خزانه» يو ښه دفتر دئ
معرفي ئې کو و موږ ته شاعران - د پښتو د ښکلي بڼ واړه توتيان
«محمد» په پښتو کړی ښه ګفتار دئ - په پښتو کي ده پيل کړی نوبهار دئ
«روښاني ادب» ئې لاندي کئ تر پښو ده - دا بلبل هزار داستان د کندهار دئ
دی تښتن د نوي سبک دئ په پښتو کي - دئ راغلی دغه ګای په تذکرو کي
لوی احسان د «محمد» پر افغانانو - بيا په تېره د ادب پر مينانو
ملغلري ئې په يوه لاړ وپېيلې - اور بل کړی ده پر کور د غليمانو
څو چي موږ وايو پښتو په دې دنيا کي - محمد هوتک به څوک چيري تر شا کي
چي دا پټه خزانه استاد(۱) پيدا که - معطره ئې فضا د پښتونخوا که
بيا په ښه شان نښلوني دي پر کښلي - په (محمد)، استاد خبره اروپا که
سيال کاکړ پر «محمد هوتک» مفتون دئ - په خدمت کي د پښتو اوس ځيګر‌خون دئ
هو، محمد هوتک د ښه قلم تښتن وو. په خپل ژوندانه کي ئې د پښتو له لاري څخه ګران افغان اولس ته داسي په زړه پوري علمي خدمتونه تر سره کو، چي تل به د پښتو د ادبياتو پر آسمان باندي د ځلاندو ستورو په څېر ښکاره وي.

څرګنده دي وي، چي د (۱۹۷۷ع.) کال په اواخرو کي د پښتو نومياليو ليکوالو کندهار ته يو علمي سفر وکئ. په دغه وار د پښتنو دغو پتنګانو په ښکارپر بازار کي د محمد هوتک له خپلوانو، چي مشر ئې دا وخت نامتو عالم جناب احمد علي اخندزاده دئ، سره مفصل وليدل. بيا وروسته دغه دوه پتنګان له کندهار څخه د کلات سيوري ته ولاړل. پر لاري خورا ستړي او ستومانه سول. د پښو مزل وو، پښې ئې تڼاکي سوې، خو له ښه مرغه، بالاخره ئې په سيوري کي، چي د هوتکو اصلي ټاټوبی دئ، د ممو نومي کلي په مړستون کي د نوميالي ليکوال ارواښاد محمد هوتک قبر پيدا کئ.(۲)
په پای کي زه پښتو ټولني او د افغانستان ملي ليکوالو، په تېره بيا جناب محمد صديق روهي او زلمي هيوادمل ته د زړه له کومي تبريک وايم، چي د پښتو ادبياتو په تاريخ کي لومړی وار د دوی په همت او پښتني مينه د هوتکي دورې د پياوړي اديب، نوميالي مورخ، وتلي شاعر او خواخوږي پښتون ارواښاد محمد هوتک د پېژندني په لړ کي يوه درنه څېړن‌غونډه جوړه سوه. ما چي څه ليکلي دي، په دې نيت چي: (پياز دي وي په نياز دي وي).
تل دي وي پښتو او پښتونواله.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(۱) ستر افغاني محقق لوی استاد جناب پوهاند حبيبي.
(۲) په دغه برخه کي ما د دوه سره مينو وروڼو او د پښتو د پتنګانو له ياداښتونو څخه استفاده کړې ده.

(دغه مقاله د (محمد هوتک ياد) د ملي سيمينار د مقالو په ټولګه کي خپره سوې ده، چي په (۱۳۶۲ل.) کال د افغانستان د علومو د اکاډيمۍ د ژبو او ادبياتو د مرکز له خوا جوړ سوی وو.)
د مقالې ديجيتل کوونکی: شمس الله آرين

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 3559

پروفيسور ولي محمد خان سيال کاکړ

څانګه: پښتانه ليکوال


نوميالی ليکوال: پروفيسور ولي محمد خان سيال کاکړ

پوهاند سيال کاکړ (په انگرېي: Syal Kakar) د کوټې سيمې يو له لومړنيو ليکوالانو دى چې د پښتو شفاهي ادبياتو پټه خزانه يې رابرسېره کړې ده. پوهاند ولي محمد خان چې د سيال کاکړ په نامه پېژنگلوي لري په ۱۹۳۵ م کال د پښين په سرانانو کې زېږېدلى دى.
 
زده کړې
لومړنۍ زدکړې يې په خپل کلي او پښين کې ترسره کړې او وروسته د لوړو زدکړو لپاره د کوټې پېښور او د لاهور پنجاب پوهنتون ته تللى دى. پوهاند سيال كاكړ په پارسي، پښتو او اردو ژبو كې د ماسټرۍ ډگرۍ تر لاسه كړې دي، همدارنگه يې د (بي اې) بريليک هم د پنجاب له لايلپور (فيصل اباد) ښاره تر لاسه كړی دی. نوموړى د پښتو تر څنگ په پارسي، اردو، براهوي، انگرېزي او پنجابي ژبو هم ښه پوهېږي او روانې خبرې په كولاى شي.
 
دندې
په۰ ۱۹۶۴ م کال يې د استاد په توگه پر خپل کار پېل وکړ.نوموړي ولسي پښتو ادبياتو ته بې سارى خدمت کړى.
 
پښتو ادب کې ونډه
ښاغلي کاکړ د پښتو پر فولکلوري ادب او دغه ډول نورو ادبي برخو کې تر ۳۶ ډېر کتابونه ليکلي دي.دى د کوټې سيمې يو له لومړنيو ليکوالانو دى چې د پښتو شفاهي ادبياتو پټه خزانه يې رابرسېره کړېده .هغه له ژوبه تر بورى او دغه ډول له سيوۍ تر کندهار په لر او بر کې د ولسي ادبياتو ورکه شاعري په خپلو ليکونو کې د تل لپاره ژوندۍ وساتله. هغه تر خپله وسه د پښتنو په لر اوبر کې خوله په خوله ويل شوې لنډۍ، کاکړى غاړې ، ،انگۍ ،متلونه، ساندې ، برغازۍ ،چيغيان راټول کړي او د تاريخ پاڼو کې يې ژوندۍ ساتلي دي.
 
چاپ شوي آثار
(غاړې) كاكړۍ غاړې او څېړنه
پښتني افكار (پښتو كيسۍ)
سپېڅلي گايونه (متلونه)
چيغيان (د پښتني فولكلور يو ډول)
گراني ملغلري (شعري ټولگه)
پښتني جام (شعري ټولگه)
پښتني فولكلور
ملي دردونه (شعري ټولگه)
غورځنگ (شعري ټولگه)
كاكړۍ (كاكړۍ غاړې)
ترينو (د وڼېڅي لهجې په اړه څېړنه)
ملي ادب (متلونه)
مزارات (د سهېلي پښتونخوا د بېلابېلو سيمو مزارات)
د كسې د لمني پښتو ژورناليزم
پښتني نومونه
پښتو مترادفات
فولكلوري طب
ادبي څېرې (انځوريزه تذكره)
د کسې د لمنې پښتانه ليکوال (ادبي تذكره، دوه ټوكه)
پښتو او پښتانه په سهېلي پښتونخوا كې (دوه ټوكه)
فولكلوري سوغات (د اتڼ نارې)
فولكلوري سندرې
پښتو نكلونه
فولكلوري جواهر (د ښادۍ بدلې)
د كوشنيانو ادب
د كوشنيانو ژبه
انگۍ (د پښتني فولكلور يو لرغونى او په زړه پورې منظوم ډول)
منظومه تذكره
ادبي انځور (مقالې)
سنگر (شعري ټولگه)
كاكړي (د كاكړۍ لهجې په اړه څېړنه)
نثري انځور (مقالې)
پخوانۍ غاړې (ازادې غاړې)
غوره انځور (شعري ټولگه)
گنجينه ادب فارسى (فارسي مقالې)
خزينه دانش (فارسي مقالې)
زرين انځور (مقالې)

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 3014

پټه خزانه د اتنوګرافي تحقيقاتو له پلوه / کانديد اکاډيميسن محمد ابراهيم عطايي

څانګه: پټه خزانه

ليکونکی: کانديد اکاډيميسن محمد ابراهيم عطايي
د مقالې ديجيتل کوونکي: خليل الله سروري/شمس الله آرين

د اتنوګرافيکي تحقيق له پاره د نورو منابعو په اړخ کي لرغون متون هم يوه بډايه منبع ده. د دغه مقصد له پاره په متونو کي تذکرې ډېره مرسته کولای سي او موږ هم دلته د پښتو پر يوه تذکره دغه کار په فشرده توګه سرته رسوو.
په لاندي اتنوګرافيکي تحقيق کي د څېړني له پاره په پښتو متونو کي پټه خزانه چي د تذکرې خصوصيت لري، را ټاکل سوې ده.
دا متن دومره غني او بډای دئ، چي موږ د کلتوري څېړنو له پاره ډېر مواد پکښي ميندلای سو، د مثال په ډول د اتنوګرافۍ په جينولوجيکي برخه کي د پټي خزانې مواد موږ ته په يوه ټاکلي وخت کي د هغو قبايلو خپل منځني نسبي ارتباطات او اړيکي را ښيي، چي هويتونه ئې نن هم معلوم دي.
څرنګه چي اتنوګرافي تر اوسه په لوی چوکاټ کي د تاريخ سره تړلی ځای لري، نو اتنوګرافي تحقيقات هر وخت د تاريخ مرستندوی دي. د همدغه ارزښت له مخي د نننۍ نړۍ په لويو علمي او تحقيقاتي موسسو کي دا څانګه ډېر مهم ځای لري. له دغو موسسو څخه يوه د شوروي اتحاد د علومو اکاډيمي ده، چي تر يوې پېړۍ زياته موده ئې د اتنوګرافيکي تحقيقاتو په برخه کي کار کړی او نن د دغه علمي تحقيقاتي عمده ريکارډ په بين المللي سطحه له دغه ستر علمي مرکز سره موجود دئ.
د منځنۍ آسيا اتنوګرافيکي کارونه سربېره پر دغه ياد سوي ستر مرکز د دغي سيمي د هر جمهوريت د اکاډيمۍ له خوا څخه دوام لري او ډېر مخ پر وړاندي پړاوونه ئې وهلي دي.
د افغانانو پر اتنوګرافيکي اړخونو ډېر مېتوديک کار په همدغه ستر علمي مرکز کي د ډېر پخوا څخه کيږي او کوم چا چي ډېر کار کړی، هغه (م. ګ. اسلانوف) (۱) دئ، چي آثار ئې په نړيواله توګه د معتبرو ماخذونو حيثيت موندلی دئ. کومه لنډه څېړنه چي زه ئې په لاندي کرښو کي وړاندي کوم، لکه پورته چي مي وويل، د اتنوګرافي يوازي جينولوجيکي اړخ په ارتباط ځيني مسايل تر څېړني لاندي نيسم او د تحقيق مېتود مي د اسلانوف پر چوکاټونو بنا دئ او نوره ليکنه به د موضوع په ارتباط خپلو ټاکلو حوالو او توضيحاتو سره پسي تعقيب کړم.
نو څرنګه چي دغه کار يو شمېر خاص اصطلاحات لري، نو د دغو اصطلاحاتو توضيح به د ټاکلو لمبرونو پر مخ د مقالې په پای کي راوړم.
پټه خزانه يو تاريخي متن دئ او په دغه متن کي د علمي څېړنو له پاره بډای مواد پراته دي، چي د اتنوګرافۍ په برخه کي ئې دلته څېړنه کوو. لکه چي پورته وويل سوه، د جينولوجيکي پلوه په دې متن کي د يو شمېر قبايلو نومونه راځي او دا نومونه د اتنيکي جوړښت له مخي د انسان پوهني د ډېرو غټو بحثونو منبع ده.
دغه اتنيکي بحث د منځنيو پېړيو څخه را روان دئ. عربانو، ترکانو، کورګانيانو، انګليسانو او شوروي پوهانو کار پر کړی دئ او په خپله افغانانو هم داسي برخه پکښي اخيستې ده، چي کار ئې د موداو د عرضې په برخه کي غني دئ، خو د علمي مېتود د نه پېژندلو په وجه هر يو په جلا توګه د کره کتني وړ دئ.
دا کار د اتنوګرافۍ د ځوانو څېړونکو له پاره ضروري دئ، خو زه دلته بيرته هغه خپل تنګ چوکاټ ته را ننوزم، چي هغه د پټي خزانې د متن څخه يو څو ټاکل سوي د اتنوګرافۍ جينولوجيکي نومونه دي. دا نومونه د يوه کل په توګه د قبيلوي ټولني د خورا پخوانيو پړاوونو ميراثونه دي، چي د کلتور د تاريخي (۲) مرحلو نښي نښانې پکښي ليدل کيږي او که د څېړني هڅي ته نور هم ژور دوام ور کړو، حتی کېدای سي چي د ټولنپوهني تاريخي مراحل (۳) دي هم پکښي وپېژندل سي.
د لومړي کمون (۴) د ټولني قبيلوي خصوصيات، د دغو قبايلو د اتحاديو تشکيل (۵)، مهاجرتونه او نور روابط د دغو نومونو په مفاهيمو کي نغښتي دي. همدارنګه د قبيلوي اتحاديو تر تشکيل وروسته د دوی تر منځ لانجې، شخړي او بالاخره په وينو لړلي قبيلوي جنګونه او حتی د مرئيتوب پروسه هم د دغو نومونو سره بې اړيکي کېدای نه سي.
په پټه خزانه کي د زړو نسبنامو سره سم جينولوجيکي سلسله په افسانوي نيکه‌ګانو را پيل کيږي. د خرښبون نيکه د يادوني پر وخت د هغه د پلار، تره او د دغي لومړۍ کړۍ په ارتباط ځيني نومونه راوړل کيږي. متن دا دئ:
«... شيخ خرښبون سړبنی رحمة الله عليه د پښتون باباب د کسي د عبدالرشيد لمسی وو، خاوند تعالی ښکاره کمالات او کرامات ور کړي ول. د خدای په عبادت به بوخت وو. نقل کا، چي د پلار په ژوند کي لا رخصت سو او د خپلو اولادو سره راغی له کسي څخه غوړي مرغۍ ته او کله به ولاړ د غُنډان غره ته او هلته به ئې خدای تعالی ستايه او لمانځه او په کال کي به يو وار تلی، د خپل تره بيټني نيکه ليدنه به ئې کوله او پس له وفاته به ئې هم زيارت ته ورتلی. خرښبون بابا د شيخ اسماعيل سره چي بيټني نيکه زوی نيولی وو، لوی سو او هغه وخت چي خرښبون د کسي له غره، غُنډان ته راتلی، نو اسماعيل بابا په ده پسي ډېر وژړل» (۹ مخ).
په دغه پورتني متن کي د يو شمېر هغو کسانو نومونه راوړل سوي دي، چي هغوی د يو شمېر قبيلو نيکه‌ګان بلل سوي دي او د دوی نومونو ته قبيلې ور منسوبي دي او هم د يو شمېر داسي سيمو نومونه ياد سوي دي، چي د دغو قبايلو په لومړيو لېږدېدنو پوره اړه لري.
دا نومونه او د نومونو د خلکو تر منځ نسبي اړيکي او د دوی د لېږدېدني واقعه د کوم ټاکلي تاريخ سره اړه نه لري، خو دغه فولکلور بيا هم بې‌ارزښته نه شمېرل کيږي او د انتوګرافۍ په اتنولوجيکي برخه کي د علمي تحقيق له پاره ارزښتمند ځای لري.
په دې کي شک نسته چي په دغه نامه د پښتني قبيلو په اولنيو اسلافو کي خلک تېر سوي دي او د دغو نومو په ارتباط قبايل هم په سيمه کي لېږدېدلي دي، خو د هغو پېښو د کره کولو له پاره د څېړني ضرورت دئ او پر دې موضوع زموږ داخلي او دباندني پوهانو کار کړی دئ او دغسي کارونه د ګټورو نتېجو حامل هم دي.
په پورتني متن کي خرښبون د سړه‌بن زوی، د کيس لمسی بلل سوی دئ. دا درې سره نومونه د خپل جوړښت په لحاظ د سيمه‌ايزي بومي ژبي نومونه دي، خو د عربي فرهنګ هغه اغېزې چي د غير عربي قبايلو پر نسبنامو په عمومي توګه لوېدلي دي، دغه نومونه هم له دغسي اغېزو څخه خلاص سوي نه دي. مثلاً د خرښبون له پاره ئې خير الدين او د کيس له پاره ئې قيس ټاکلی دئ. د ختيځ په هغو ټولو سيمو کي چي د عربي فرهنګ تر سيوري لاندي واقع سوي دي، د نسبنامو جينولوجيکي جوړښت د سامي اقوامو د نسبنامو د زاړه مېتود تابع سوي دي او له همدغه ځايه د ختيځ ډېر غير عربي ولسونه په نسبنامو کي په عربو ور ګډ سوي دي. څرنګه چي عرب پر سامي کرښه د بني اسرائيلو سره مښلي، نو دا نظر هم منځ ته راغلی دئ، چي دا اقوام د بني اسرائيلو سره ومښلوي.
پښتانه قبايل د يوه کُل په ډول د کيس نيکه اولاده بلل سوي دي. کيس درې زامن درلودل، چي (سړبن، غورغښت او بيټني) نومېدل او د دغو هر يوه اولاده مخ پر کښته کښته د يوې وني د څانګو د کيس نيکه اولاده بلل سوي دي.
په ختيځ کي په عمومي توګه قبايل په جينولوجيکي برخه کي همدغه ډول ترتيب لري، د مثال په ډول د ترکانو نسبنامه هم (د ديب يا بولجه خان په نامه د يوه سړي څخه را پيل کيږي، چي هغه څلور زامن درلودل، چي هغه قراخان، اور خان، کر خان او کز خان نومېدل) (جامع التواريخ رشيدي، لومړی جلد، ۷۹ مخ). او له دغوڅلورو څخه نور ښاخونه را پيل سوي دي، چي د پښتنو په شان ئې شجرې را تعقيبيږي.
د کيس نوم يوه ډېره مهمه سيمه‌ايزه ريښه لري، د سليمان غر د سيمي په ټولو پښتنو او پخوانيو متونو کي د کسي د غره په نامه ياديږي او دا دوه نومونه د يو بل په ارتباط کي واقع دي. د پښتنو د نسبنامو په ارتباط فولکلور په دې برخه کي بيخي عام دئ، چي دغه اولني خلک چي د پښتني قبايلو نيکه‌‌ګان بلل سوي دي، د کسي د غره په لمنو کي اوسېدل. خرښبون چي د کسي له غره څخه غوړي مرغې ته ځي، دا د مهاجرت ابتداء ده، خو دا چي دا مهاجرت څه وخت وو، موږ په يقين نه سو ويلای.
د دغي موضوع څېړونکي پوهان دا مهاجرت د اسلام تر راتګ وروسته ګڼي، د پټي خزانې متن د تاريخ په قيد کي دا زمانه داسي ښيي: «نقل کا چي خرښبون بابا ولاړ، په مرغه کي ميشت سو او هلته هم وفات سو، چي کال هجري وو (۴۲۲). وروسته ئې زامن هم په غوړه مرغه کي اوسېدله او د کاسي اولاد بيرته ولاړل د کسي غره او د پښين په لتو کي ميشت سول او د کند او زمند اولادونه خپاره سول او ولاړل ننګرهار او خيبر او پېښور لتي ئې ونيولې» (۱۰ مخ).
د مهاجرت په باب د پټي خزانې دا ليکنه د يوه فولکلور څخه اخيستل سوې ده او فولکلور په هيڅ ځای کي د منطقي مستدلي څېړني دپاره يوازي منبع نه ده، خو کېدای سي، چي ځيني حقايق دي په مسطوره توګه پکښي پراته وي.
د کند په اولاده کي ښی يا خيښی يا خيخی د يو شمېر قبيلو مجموعه ده، چي غټ ښاخ ئې يوسفزی دئ او دا يوسفزی هم د يوې تاريخي واقعې سره اړه نيسي، چي ګواکي کورګاني الغ بېګ د دغه قبیلې مشران په اولسمه پېړۍ کي په کابل کي قتل کړل او نور نو دغه قبايل د پېښور لتو ته په فرار ورسېدل. ولي د دغه قول په مقابل کي موږ تر اولسمي پېړۍ ډېر وړاندي هغه مهال چي يوناني سکندر د سوات سيمي ته، چي پېښور هم په هغه ساحه کي شمېرل کيږي، د يوې داسي قبيلې سره مخامخ سوی دئ، چي (اسپيزي) نوميږي او له دغو اسپيزو سره د ده جګړې د ده واقعه‌نګارانو راوړي دي.
په دې توګه نو موږ دا مهاجرت لومړی نه سو بللای، بلکي هغه اسپيزي چي د سکندر سره جنګېدلي دي، همدغه يوسفزي دي، چي د سکندر په وخت کي هم په سوات کي اوسېدل او اوس هم په سوات کي اوسي. کېدای سي چي د دغو قبايلو يوه برخه دي، په اووه‌لسمه پېړۍ کي د الغ بېګ له چپاو سره مخامخ سوي وي او بيا دي دغه ډله خپلو قبيلوي عزيزانو ته راغلې وي.
د پټي خزانې په متن کي د غوړي مرغې او غُنډان د غره نومونه راغلي دي او د غوړي مرغې په نامه دا خبره ډېر غټ ځای لري، چي دا به د تازه وښو يو ښه څړ ځای وو او هغه خلک چي د کسي له غره څخه دغو ورشوګانو ته راتلل، نو د دوی د حيوناتو د روزني له پاره ئې ښه مساعدتونه درلودل.
د دغه فولکلور له فحوا څخه چي پټه خزانه ئې موږ ته وړاندي کوي، دا حقيقت په زغرده ثابتيږي، چي دغه مهاجرت د شپني اقتصاد په سطح کي عمل سوی دئ او د تاريخي مرحلو په لحاظ ئې د لومړي کمون د وروستيو وختونو سره برابر بللای سو.
د غوړي مرغې په باب ځيني وايي، چي دا په غور کي وه او ځيني وايي چي په ارغسان کي وه، خو کله چي د غوړي مرغې سره د غُنډان د غره نوم ياديږي، نو دوهم نظر تائيديږي، ځکه «غُنډان هغه غر دئ، چي د اوسني کلات او شاجوی تر منځ د کلات شمال ختيځ ته د ترنک د حوضې جنوب ته واقع دئ» (پټه خزانه، ۱۹۹ مخ) او دا سيمه ارغسان ته ور څېرمه ده. د کسي غر (سليمان) په ډ‌ېرو لرغونو متونو کي د پښتني قبيلو لومړی اوسېدنځای ښوول سوی دئ او لکه د کسي د غره له نامه سره چي د کيس نيکه نوم بې رابطې نه دئ، همدارنګه يوه بله پښتنه قبيله -کاسي- هم بې اړيکه نه ده.
د انسابو په هغه لړۍ کي چي په عنعنوي توګه په نسبنامو کي را پالل سوي دي، کاسي د کند او زمند ورور، د خرښبون دريم زوی وو. «دا قبيله اوس هم د کويټي په شاوخوا کي اوسي، يوه برخه ئې د صوبه سرحد په اشنغر کي هم استوګنه لري. کاسيان (۱۲) ښاخه دي او شينواري هم (د ځينو په نظر) د کاسي ښاخ دئ» (اولس مجله، ۱۳۶۳ ګڼه).
ځيني داسي نظر هم لري، چي کاسيان او ساکان يو شی دئ، البته دا خبره د دې مطلب په تائيد کي ده، چي په پښتنو کي اکثر نومونه بدلون مومي، لکه د پکتيا په اکثرو لهجو کي ځدران ته زردان، نژدې ته ژندې او داسي نور راځي؛ او که ساکان، کاسيان سوي وي، هم ډېره ليري خبره نه ده.
د لرغونو قبايلو په باب چي پټه خزانه معلومات ور کوي، نسبتاً ډېر دي، چي د هغو ټولو جينولوجيکي تصنيف د يوې مقالې او حتی رسالې تر حوضله هم زياتوب کوي، نو زه دلته بس يوازي د هغو قبيلو په باب اکاډميک يعني د څېړني وړ مواد وړاندي کوم، چي هغه د منځنۍ آسيا په يوه پراخه ساحه کي تاريخي پېژندګلوي لري. زما په عقيده د اتنوګرافيکي څېړنو له پاره په حاضر وخت کي هغه مواد د اوليت حق لري، چي د اتنوګرافۍ په پراخو ساحو کي، چي ولسونه مرزبندي کيږي، د اتنولوجيکي څېړنو له پاره ارزښتمند ځای ولري.
هغه قبايل چي د پټي خزانې متن ئې معرفي کوي، د دغسي اهميت لرونکي دي او د همدغه ارزښت په نظر کي نيولو سره په دې لاندي څېړنه کي زه درې لرغوني قبيلې د هغو د استوګنو او مهاجرتونو او بالاخره په اوس کي د هغو د موجوديت په باب ځيني داسي عمده مسايل د بحث ميدان ته را اچوم.
په دغو قبايلو کي (ساک، سور او شنسب) هغه قبايل دي، چي د پټي خزانې متن ئې د تذکرې د اشخاصو په ارتباط نومونه يادوي. پټه خزانه د يو زاړه متن په حواله چي د شيخ کټه متي‌زي د (لرغوني پښتانه) په نامه يو تاريخ وو، د سور او او ساک د قبايلو يادونه کوي، ليکي چي امير کروړ د امير پولاد سوري زوی وو، چي «په کال ۱۳۲ هـ. کي د غور په منديش کي امير سو» (۱۵ مخ). په همدغه ليکنه کي چي د سور قبيلې معرفي کوي، هلته د ساک د قبيلې يادونه هم داسي کوي: «امير کروړ... د هغه سور نومي له اولاده دئ چي د سهاک له پښته وو» (۱۶ مخ).
د شنسب په باب د پټي خزانې متن بيا هم د لرغوني پښتانه په حواله چي هغه بيا يو بل د پښتنو تاريخ (تاري سوري) ته حواله ور کوي، د شنسب کلمه د سلطان شهاب الدين او غياث الدين غوري په ارتباط راوړي او پاچا ته د يوې مدحيې په ترڅ کي د شنسب د کلمې سره د کهول کلمه هم راوړي، داسي:
«نه به چوڼی په ستايه د جنډيو موړ سي نه به موړ سم د سلطان په صفتونه
د شنسب د کهاله ختلی لمر دئ د پسرلي په دود ودان له ده رغونه (۲۳ مخ)
دا درې قبيلې موږ په منځنيو پېړيو کي په يوه داسي ساحه کي مسکوني وينو، چي د هغې سياسي او اداري حدود تر يوې جنډۍ لاندي را ټول سوي وه.
کله چي د غور او غوريانو نوم اخلو، نو د قبيلوي هويت دغه درې واحده د دوی د نومونو سره ملګري دي:
ساکان يا سهاک د مېلاد څخه وړاندي پېړيو په متونو کي چي زياتره ئې ډبرليکونه او سکې دي، معلوم نومونه دي، چي په منځنيو پېړيو کي عربانو د ضحاک په نامه په خپلو متونو کي راوړی دئ.
په همدې ډول سور يا سوري قبيله د اسلامي دورې په متونو کي پېژنو، چي عربي واقعه‌نګارانو هغه په (زور) اړولې ده او همدغه د عربي په پوښ ننوتلی سور، چي زور سوی دئ، تر اوسه هم ژوندۍ ده او زوريان اوس هم موجوده قبيله او ژوندۍ کلمه ده.
د شنسب په باب هم د منځنيو پېړيو متون موجود دي، خو څرنګه چي يو د انکشاف څخه لوېدلی واحد وو، نو د خپلي لوی کړۍ څخه دباندي ئې داسي انکشاف نه دئ کړی، لکه سوري چي د سهاک په کړۍ کي کړی دئ.
هغه متون چي دغه درې قبيلوي واحدونه معرفي کوي، نو د دوی د قبيلوي جوړښت په باب نه ږغيږي، خو موږ پوهېدای سو چي په دغو کي ډېر لوی قوي واحد سهاک دئ، چي سور د هغه يو ښاخ بلل کيږي، په همدې ترتيب شنسب د دغي لړۍ يو بل کوچنی واحد دئ، چي لويه کړۍ ئې بايد سور وي.
د شنسب له کلمې سره د کهول يا کهاله د کلمې ذکر په خپله را ښيي، چي دا يو کوچنی واحد دئ. کهول د پښې او پښه د قبيلې جز دئ، په دې ډول نو ساک قبيله ده او شنسب کهول دئ. وايي لکه لهجې چي د خپل انکشاف په سير کي په مستقلو ژبو تبديليږي، نو همدغسي پښې په قبيلو اوړي او کهولونه په خپل انکشاف کي د پښو واحد تشکيلوي.
دا خو د دغو درو قبيلوي واحدونو، جينولوجيک جوړښت وو، اوس به ئې پر هغه برخه وږغيږو، چي دا قبايل چيري اوسېدل او له کومه راغلي ول او چيري ئې ګرځنده ژوند په مځکه پوري تړلي ژوند ته را ورساوه. دلته نو زموږ د موضوع څېړنه هغي پراخي ساحې ته ور ننوزي، چي په تحقيقي کار کي ئې د لزوم اهميت د دې بحث په لومړيو کرښو کي ياد سوی دئ.
په دې بحث کي موږ د دغو درو قبيلو پل پسي اخلو، نو د منځنۍ آسيا هغو سيمو ته ور ځو، چي هلته د دغي لويي ټوټې د تاريخ ډېر ستر حرکتونه را پيل سوي دي. د بحث تر پيل وړاندي دې خبري ته پام ساتل په کار دي، چي دلته هر څه څېړل کيږي؛ موضوع ئې د پټي خزانې د متن په ارتباط ده او دغه تاريخي متن زموږ د څېړني په معرض کي واقع قبايلو په باب چي څه وايي، هغه د يو تاريخي سند حکم هم لري. مثلاً موږ چي د ساکانو څرک په دوه زره کاله وړاندي زمانه کي را باسو، پټه خزانه د هغو نننی هويت، د هغو د سکونت په اعتبار را ښيي، په دې ډول نو د ډېرو لرغونو قبيلو هويت له ورکي څخه ژغورل کيږي. دغه ساک قبيله، چي سور ئې يوه پښه ده او پټه خزانه امير کروړ سوري د سهاک له پښته را ښيي، د منځنۍ آسيا يوه ډېره لرغونې او د تاريخ د ډېرو پېښو په ارتباط يوه پېژندلې قبيله ده.
ساکان د هندو آريايي کورنۍ يوه قبيله ده، چي هيرودت ئې د سيتيانو سره يو شی بولي، خو ځيني داسي نظر لري، چي دا د لرغوني سيت قبيلې يو ښاخ دئ. لکه سيتيان قبايل چي په يوه پراخه ساحه کي تيت سوي ول، نو د دوی غټ ښاخ ساک يا ساکان هم پر يوه پراخه ساحه سره تيت سول، «د ۱۳۵ق.م. په حدودو کي د سيتيانو دغه ښاخ يعني ساکانو پر باختر يرغل وکړ. دوی چي د نورو شمالي پونده قبايلو په فشار دلته راغلي ول، له دغه ځايه لوېديځ او جنوب ته ور تيت سول او د دوی له منځه د پهلوايانو (۶) قبيله را پورته سوه، چي د جنوبي افغانستان، بلوچستان او داندوس د حوزې تر لاندنيو برخو پوري ئې نفوذ وکړ» (ديوان چنداوبرای، ۸ مخ). د ساک قبايلو په باب چي کله څېړنه کوو، نو بحث بايد درو برخو ته وويشو. په لومړۍ برخه کي دا قبايل د باختر په شمال ختيځ کي څېړو، په دوهمه برخه کي دا قبايل په لوېديځ او جنوبي سيمو کي ګورو او په دريمه برخه کي به د دوی د بېلا بيلو ښاخو پر پراختيا او تجزيه يوه لنډه څېړنه وکړو. د ساک د قبيلې نوم په هخامنشي کتيبو کي ليدای سو، چي هلته د (ساکهاو ماروګا) په نامه ياديږي او هيرودوت وايي، چي د ساکانو څخه مراد سيتيان دي. په دې ډول نو ويلای سو، چي ساکان د سيتيانو اخلاف دي، چي د ځلاندي پراختيا وخت ئې له آريانا سره اړه لري.
«سترابوساکان ماساجيتان او سيتيان د ختيځي آسيا يو قوم بولي، چي په بيلو بيلو نومونو ياد سوی دئ.
ساکان په لومړي سر کي جنوبي پامير ته، چي د ختيځ هندوکش سيمي په ځان را کښېباسي، راغلل. په دغو سيمو کي چي کوم غير آسيايي قبايل آباد ول، هغه ئې د ساکاهاو ماروګا په اتحاديه کي له ځان سره شامل کړل او بطليموس د (بل تا) په نامه د يوې قبيلې نوم په دغه ځای کي اخلي، چي دا نننی بالستان (۷) هم له هغه څخه ماخوذ دئ او داري قبايل هم د هغو بقايا دي» (پاکستان کی قومتين، ۷۴ مخ). په دې ډول نو د لرغونو سيتيانو سره د ساکانو ارتباط يو ښکاره دليل دئ او دا چي په ختيځ هندوکش کي يو شمير اقوام هم د هغو سره متحد سوي دي، نو دا د قبيلوي مرحلې د جذب يوه خاصه مرحله ده، چي د ويني رابطه ئې د اقتصادي روابطو تابع کيږي. اوس نو ويلای سو چي ساکان قبايل چي کله د هندوکش ختيځو برخو ته را رسېدل، په اتنيکي سطح کي دغي مرحلې ته رسېدلي ول. (تاريخ مختصر افغانستان، ۷۵ مخ).
ساک يا سکايي قبايل چي پونده وه، کډي ئې د شمال ختيځ خوا څخه سغديانې ته راتلې او له دغه ځايه په تدريج سره باختر ته را خپرېدل، څو ئې قدرت وموند او د باختر يوناني واکدارۍ ته ئې خطرونه متوجه کړل. فرانسوی لرغون‌پوه هاکن په خپل اثر (د افغانستان د فرانسوي لرغون‌پوهني لس کلن نتايج) کي وايي، چي د دوی (ساکانو) خلک د باختري يونانيانو په لښکرو کي شاملېدل او يو شمېر مشران ئې لويو ملکي او نظامي مقاماتو ته رسېدلي ول.
د ساک قبايلو لېږدېدني وار په وار زياتېدلې او د دغه فشار له کبله «د ۱۳۵ق.م. په حدودو کي د باختري يونانيانو هيلو اکليوس د هندوکش له شمال (بلخ) څخه پايتخت د هندوکش جنوب (کاپيسا) ته را نقل کړ» (افغانستان در مسير تاريخ، ۴۶ مخ).
د ساکا قبايل چي له ختيځي او شمالي ختيځي خوا څخه په فشار باختر ته راغلي ول، بيا ئې هم خپل حرکت ته ادامه ور کوله او يو شمېر ئې مخکي له دې چي په باختر کي يوناني حکمراني تهديد کړي، مخ پر لوېديځ ولاړل او د هريرود تر حوزې پوري ورسېدل او تر دامغان پوري چي دا د خراسان يوه برخه وه، تيت سوي ول «او د ژوستين په قول د پارت په نوم يادېدل او د خزر تر سمندرګي پوري ئې د پارتيا په نامه حکمراني تاسيس کړې وه» (تاريخ مختصر افغانستان، ۵۸ مخ).
د دغو ساکانو يوه برخه له هريرود څخه تر سيستان پوري را خپره سوه، چي دا ځای ئې په خپل نامه ساکستانيا وباله، خو دا پوره معلومه نه ده، چي دوی څه وخت دغي سيمي ته را ورسېدل. «د فرانسوي مؤرخ پوشه په قول کوروش په (۵۴۰ق.م.) کي چي دا سيمه فتح کړه، نو دوی ئې د نېکو کارانو په نامه ياد کړل او د (۳۳۰ق.م.) په حدودو کي مقدوني سکندر هم د دوی سره په نرمۍ او نوازش رفتار وکړ» (پورتنی اثر، پورتنی مخ).
هيرودت ښه وړاندي د دوی يادونه کوي او د امورجين نوم هم ورته يادوي، داسي وايي: «ساکانو پرتوګونه اغوستي ول، اوږدې مخروطي ټوپۍ ئې پر سر وې، د دوی سره وطني غشي، ليندۍ او پېشقوزۍ وې او يو ډول تبرونه ور سره ول، چي دوی ساګارس بلل، دوی په اصل کي اصلي امورجين قبایل ول» (پښتانه د تاريخ په رڼا کښي، ۲۲۲ مخ). د امورجين کلمه چي څېړل سوې ده، نو دا مطلب پر بنا سوی دئ، چي دغه ساکان د امو د حوزې اوسېدونکي ول، نو ځکه امورجين ورته ويل سوي دي.
د دغو ساکانو څخه هغه برخه چي دوی په جنوبي افغانستان کي ځای پر ځای سول، وروسته ئې د ساکانو د باچهۍ بنسټ کښېښود. هغه سيمه چي دوی باچهي پکښي پيل کړه، د (کي پن) په نامه ساده سوې ده، دغه (کي پن) په عمومي توګه دونه ويل کېدای سي، چي د هلمند او ارغنداب په حوزه کي به وه، خو تر اوسه په يقيني ډول نه سي ويل کېدای، چي په دغه سيمه کي نو چيري ول؟ البته بايد وويل سي، چي دا (کي پن) هغه (کي پن) نه دئ، چي چينايي زاير هيوان تسنګي ياد کړی دئ او موقعيت ئې د کابل او کاپيسا په حدودو کي ټاکل سوي دي.
په همدغه سيمه کي د پارتيانو او ساکانو تر منځ، چي په قبيلوي ريښه کي سره خپلوان ول، اتحاد عملي سوی دئ او ښايي د همدغه قبيلوي اتحاد په واسطه چي د کانفدريسي خصوصيت دئ، دوی به د يو نيم بنده دولت يا قبيلوي دولت په تاسيس بريالی سوي وي.
د ساکانو د دغي اتحاديې مؤسس د (ماويس) يا (مايوس) په نامه ياد سوی دئ، چي د (۷۹ق.م.) په حدودو کي ئې په اراکوزيا کي د باچهۍ دوره پيل کړه. ده د ګندهارا حوزه او د پنجاب ځيني برخي ځان ته تابع کړې او د سيستان او سند حوزې کښتنۍ برخي ئې تر حکمرانۍ لاندي وې، داسي معلوميږي، چي ده د تاکسيلا څخه هم د يوه اداري مرکز په توګه کار اخيستی دئ.
د مايوس څخه وروسته د لومړي ازيس په نامه يو سړی مشرۍ ته رسېدلی دئ، چي د باچهۍ پيل ئې تاريخونه (۵۸ق.م.) ښيي. ده هم پر اراکوزيا، ګندهارا، درنګيانا (سيستان) او د هند پر شمالي سيمو حکمراني کوله. د (۴۵) يا (۴۰ق.م.) په حدودو کي د ازيلزس په نامه يو بل مشر پېژنو او په هغه پسي چي د دوهم ازيس په نامه کوم سړی قدرت ته رسيږي، نو په اراکوزيا او سيستان کي پهلوايان قدرت اخلي، او د (۵ق.م.) په حدودو کي دغه د ساکانو سلسلې ته خاتمه ور کوي.
برابر له دغو وختونو سره چي ساک قبايلو د هلمند، ارغنداب، اندوس او جمنا په حوزو کي انکشاف ته ادامه ور کوله، له شمال څخه (يوچي) قبايل، چي کوشانيان هم هغو ته منسوب دي، کډي کډي راتله او په باختر کي پلي کېدل. دا لېږدېدنه په دغه وخت کي ډېره زیاته سوه، په داسي حال کي چي هغه وخت لا هم د دغو قبايلو لېږدېدنه روانه وه، جي ساک قبايل ئې لوېديځ ته په فرار مجبور کړل.
ساکان اصلاً د هندو اروپائي نژاد يو ښاخ دئ، خو څرنګه چي دغه قبايل له ترکي او مغولي قبايلو سره په همجوارۍ کي واقع سوي ول، نو ځينو داسي فکر کړی دئ، چي دوی ترکي قبايل ول. جواهر لال نهرو يو له هغو کسانو څخه دئ، چي ساکان ترکي قبايل بولي (نګاهي بتاريخ جهان، جلد اول، ۱۸۵ مخ)، په داسي حال کي چي د دوی فزيکي جوړښت او ژبه کاملاً دا نظر ردوي. د دې بحث په پای کي بايد ووايو، چي ساکان د سيتي قبايلو يو ډېر لوی ښاخ وو.
د ساکانو په باب داسي نظر هم سته، چي ساکان او سيتيان يوه قبيله وه، چي په دوو نومونو ياده سوې ده او ځيني لا دا هم وايي، چي يوچيان يعني کوشانيان هم د ساکانو يو ښاخ دئ. د دغو قبايلو د اتنوګرافۍ نتايج دا څرګندوي، چي که کاملاً سره يو شی نه وي، يعني يوه قبيله نه وي، نو دا حقيقت هم رد کېدلای نه سي، چي دا ټوله قبايل سره تربرونه دي او په نژادي لحاظ د هندو اروپائي نژاد ښاخ تشکيلوي.
عربي واقعه‌نګاران چي د اسلامي لومړيو پېړيو په دوران کي د واقعياتو د توضيح په ترڅ کي د ضحاک په نامه قبيله معرفي کړې ده، نو را وروسته نسب‌نګارانو په يوه غلط استنتاج سره دوی توراني بللي دي او بيا ئې دغي مسئلې ته په نژاد‌پوهنه کي داسي انکشاف ور کړی دئ، چي دا ترکان قبايل دي او د آريايي ريښې څخه نه دي.
دا اشتباه د هغه ځايه را پيل سوې ده، چي د فولکلور سره د ناخبرۍ څخه سرچينه نيسي. شاهنامه چي د منځنيو پېړيو يو ادبي متن دئ، لرغوني فولکلوري افسانې ئې په حماسي پوښ کي اچولي دي. دغه افسانې اصلاً د آريايي مقدس کتاب اويستا ريښه لري او هلته د زردشتي دين او د هغه د پېشوا زردشت په باب کوم معلومات عرضه کيږي، داسي دي چي ټولنه د مذهب په لحاظ دوو برخو ته وېشل سوې ده، هغه چي سپين‌تمان (زردشت) او د هغه دين ئې منلی دئ، سپين سوي دي او هغه چي له دغه دين څخه ئې مخ اړولی دئ، تور بلل سوي دي. دغه تور، تورانيان هماغه خلګ دي، چي اویستايزم ئې قبول کړی نه دئ.
د اولنيو اديانو په کتابونو کي هغه کسان چي دغه ټاکلی دين ئې قبول کړی نه دئ، د شيطانانو ملګري، يا په خپله شيطانان بلل سوي دي. له همدغه ځايه د اويستا (اژي دهاک) چي شهنامې او عربي متونو ضحاک کړی دئ، د اويستايي افسانو له مخي د يوې بلا او شيطان په شکل اړول سوی دئ.
د ورستيو پېړيو نسب‌نګارانو چي د څېړني مېتود ئې کاملاً پر افسانه بنا دئ، دا د تورانيانو او آريايانو نومونه په يوه نژادي سطح کي مرز‌بندي کړي دي او دغه تورانيان چي ضحاک يا سهاک هم هغو ته منسوب دي، د هند د آريايي کړيو څخه پسي ايستلي دي. خو وروستيو تحقيقاتو څه د ارکيالوجۍ (لرغون‌پوهني) او څه د اتنولنګويسټيک په سطح کي دا نظر علماوو تائيد کړی دئ، چي دا ضحاک يا سهاک د هندو اروپائي قبيلو څخه يوه لرغونې قبيله ده، چي اوس هم موجوده ده.
دلته په لنډه توګه دا يادونه هم بې‌ځايه نه ده، چي د تور او سپين کلمه چي د اويستائي مرحلې په قبيله کي د مذهبي مرز بندۍ له پاره ټاکل سوې وه، وروسته په قبيلوي مرز بندۍ کي هم استعمال سوې ده، چي مثالونه ئې په پښتني قبيله کي خورا ډېر دي. مثلاً په سړبنيانو کي تور ترين او سپين ترين او په متوزي غلجو کي توران او بوران (۸)؛ او په قبيلوي ګوندو کي تور ګوند او سپين ګوند او داسي نور. په دې ډول نو هغه چي ضحاک ئې تور او نور ئې سپين بللي دي، نژادي مرز بندي نه ده، بلکي د مذهبي فولکلور سره اړه لري.
د پټي خزانې په لومړۍ خزانه کي چي د هوتک بابا يادونه کيږي، نو هلته د غلجي نوم هم راځي او د ده د ور نيکه په توګه معرفي سوی دئ. دا غلجی يو لوی قام دئ، چي د نسبي پېژندني په باب ئې فولکلور د ډېري څېړني وړ دئ.
وايي چي بېټني نيکه يوه لور درلوده، چي بي‌بي متو نومېده، دا ښځه د غور يوه خانزاده ته واده سوه، چي دا سړی اوسين نومېدی او د هغو قبيلوي روابطو له مخي چي د کسي د غره او غور د اوسېدونکو پښتو تر منځ موجوده ول، دا دوستي سوې ده. بي‌بي متو له دغه اوسين څخه يو زوی پيدا کړ، چي غلجی يا غرزی نوم ئې پر کښېښود. د همدغه غلجي اولاده د غلجو په نامه ياده سوې ده، چي هوتک ئې هم په اولادونو کي دئ. د غلجي د مور -متو- اولاده چي د غلجو ټوله ښاخونه احتوا کوي، د يو کُل په ډول متوزي هم بلل کيږي.
د شيخ متي خليل غورياخيل د معرفۍ پر وخت پټه خزانه د خليلو او غورياخيلو د نسبي رابطې په باب هم ږغيږي. په دې تذکره کي خليل د غوريا زوی، د کند لمسی، د خرښبون کړوسی بلل سوی دئ، چي په دې حساب د خليلي قبيلې نيکه -خليل- د کيس کودی او غوريا د کيس کوسی راځي.
د شيخ تيمن د يادوني پر وخت په پټه خزانه کي د کاکړ او تيمني قبيلې په باب هم يادونه سته. د دغي يادوني له مخي تيمن د کاکړ زوی بلل سوی دئ او متن دا دئ: «شيخ تيمن د شيخ کاکړ زوی وو، ځکه چي دی د غور بري خوا ته ولاړ او هلته ميشت سو، نو خلق ئې اولاد اوس په کاکړو کي نه شمېري، خو په اصل دوی د کاکړ اولاد دئ» (پټه خزانه، ۲۶ مخ).
تيمنيان اوس هم موجود دي او په غور کي اوسي، د دوی د زياترو ژبه پښتو ده، خو يو شمېر چي ئې د دري ژبو خلکو سره استوګن سوي دي، نو ژبه ئې دري سوې ده.
د پټي خزانې متن د پښتني قبيلو د نومونو او د دوی تر منځ د نسبي اړيکو په برخه کي ډېر غني مواد لري او د پښتنو د ډېرو قبيلو نومونه پکښي ثبت سوي دي، چي د هغو ټولو څېړنه د دې مقالې له حوصلې څخه دباندي ده، نو ما صرف د يو مشت نمونه خروار په توګه د ځينو ډېرو مشهورو قبيلو او په خاصه توګه د اتنوګرافۍ له پلوه د زړو نسبنامو د فولکلور په ارتباط هغه اړيکي يو څه توضيح کړې، چي د نسبنامو په زاړه مېتود کي پر دغو فولکلوريکو افسانو ډېره تکيه سوې وه او نو ځکه په ډېرو موادو کي د علمي غلط فهميو باعث وګرځېدل او د نژاد پېژندني حدود ئې هم مکدر کړل، خو د اتنوګرافۍ په نوي مېتود کي دغسي اشتباهات اصلاح سوي دي، چي ډېر ښه مثال ئې د همدغسي مقالې په متن کي د ساک او ضحاک برخه وه. دلته بايد يوه يادونه وکړم، چي د پټي خزانې په متن کي د اتنوګرافيکي څېړني د کار دا یوه مقدمه ده، البته ځوان څېړونکي پوهان کولای سي، چي هغه په تفصيل سره و اکمال ته ورسوي. زه عجالتاً دلته خپله څېړنه پای ته رسوم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(‍۱) م. ګ. اسلانوف (۱۸۹۷- ۱۹۷۷م.) د شوروي اتحاد د علومو اکاډيمۍ د اتنوګرافۍ غړی او معروف فيلولوجيسټ وو، چي د منځنۍ آسيا او پښتنو د اتنوګرافۍ په برخه کي ئې آثار خپاره سوي دي.
(۲) فريدريک انګلز د کلتور له پاره درې مرحلې ټاکلي دي، چي هغه عبارت له؛ وحشت، بربريت او مدنيت څخه دي؛ او دا هره مرحله بيا درو مرحلو ته وېشل کيږي، چي له کښتني، منځني او لوړني پړاوونو څخه عبارت دي او دا هره مرحله او پړاو بيا ځان ته د کلتور په سطح کي ټاکلي شاخصونه لري.
(۳) د علمي ټولنپوهني په چوکاټ کي پنځه مرحلې يا پنځه فورماسينونونه ټاکل سوي دي، چي هغه عبارت له لومړي کمون، مرئيتوب، فيوډاليزم، پانګه‌والۍ او سوسياليزم څخه دي.
(۴) لومړی کمون په بشري تاريخ کي هغه مرحله ده، چي شاخص ئې د وسايلو، تولید او توزيع پر اشتراک متکي ول. په دغه مرحله کي قبيله د مورواکۍ په چوکاټ کي ده، خو د دغي مرحلې په وروستيو وختونو کي پلار واکي پيل سوه. د قبيلې لومړنۍ هستي د خيل (Gens) په شکل د پونالوان کورنۍ له تشکل سره منځ ته راغله. دغه خپل د مور په رابطه پېژندل کېدی، چي د پلار واکمنۍ سره ئې رابطه د پلار له خوا را پيل سوه.
(۵) قبيلوي اتحاديه يا کانفدريسي هغه وخت منځ ته راځي، چي خېلونه انکشاف وکړي او بيا يو له بله سره متحد سي. په دغه مرحله کي د يوې سيمي څخه بلي سيمي ته مهاجرتونه توندي اخلي او په همدغه وخت کي د دولت موسسه په پيکه شکل طلوع کوي.
(۶) پهلوايان د ساک او پارت له اتحاديې څخه تشکيل سوې قبيله وه، چي په جنوبي افغانستان کي ئې ترقي وکړه او موسس ئې د وينونيس په نامه يو سړی وو، چي په (۱۲۰ق.م.) کي ئې باچهي پيل سوه.
(۷) (Bualtistan) بالستان ته کوچنی تبت هم وايي.
(۸) د تور و سپين تر منځ رنګ (سپين چک). تشريحي قاموس، لومړی جلد، د اکاډيمۍ چاپ.


دغه مقاله د (محمد هوتک ياد) د ملي سيمينار، چي په (۱۳۶۲ل.) کال د افغانستان د علومو د اکاډمۍ د ژبو او ادبياتو د مرکز له خوا جوړ سوی وو، د مقالو په ټولګه کي خپره سوې ده. 

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 2630

د پټي خزانې ميزان رشتيا ميزان دی؟ ـ پي ډي اېف

څانګه: پټه خزانه


د پټې خزانې ميزان رشتيا ميزان دی؟ مقالې (محمد آصف صميم، زرين انځور)
ديجيتل کوونکي: د ACKU پروژه
د پي ډي اېف اصلي منبع: http://www.afghandata.org:8080/xmlui/handle/azu/7529 

د پټې خزانې په تړاو د ټولو مقالو د ليسټ کتلو لپاره پر دغه کرښه کليک وکړئ
https://bit.ly/2Urhrwx
د پټي خزانې زوړ او نوی چاپ کتاب پر لاندني لينکونو کتلای/ډاونلوډ کولای سئ:
https://bit.ly/2MHJVOh


 

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 2334

پټه خزانه د حقيقت په آئينه کي ـ پي ډي اېف

څانګه: پټه خزانه


پټه خزانه د حقيقت په آئينه کي (عبدالکريم بريالی)
ديجيتل کوونکي: د ACKU پروژه
د پي ډي اېف اصلي منبع: http://afghandata.org:8080/xmlui/handle/azu/7570

د پټې خزانې په تړاو د ټولو مقالو د ليسټ کتلو لپاره پر دغه کرښه کليک وکړئ:
https://bit.ly/2Urhrwx
د پټي خزانې زوړ او نوی چاپ کتاب پر لاندني لينکونو کتلای/ډاونلوډ کولای سئ:
https://bit.ly/2MHJVOh


 

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 2504

د پټي خزانې فرهنګ - پي ډي اېف

څانګه: پټه خزانه

د پټي خزانې فرهنګ (علامه عبدالشکور رشاد)
ديجيتل کوونکي: د ACKU پروژه
د پي ډي اېف اصلي منبع: http://afghandata.org:8080/jspui/handle/azu/14422

د پټې خزانې په تړاو د ټولو مقالو د ليسټ کتلو لپاره پر دغه کرښه کليک وکړئ:
https://bit.ly/2Urhrwx
د پټي خزانې زوړ او نوی چاپ کتاب پر لاندني لينکونو کتلای/ډاونلوډ کولای سئ:
https://bit.ly/2MHJVOh


 

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 2515

د پښتو دېوانونو د لغتنامو قاموس آنلاين سو

څانګه: قاموسونه ټکی کام اعلانونه

 قاموسونه ټکی کام www.Qamosona.com د پښتو شاعرانو د دېوانونو بيلي لغتنامې سره يوځای کړي دي او ورڅخه يو قاموس يې جوړ کړی دی. دغه قاموس اوس پر ياده پاڼه د «
Glossaries of Pashto Books (د پښتو لغتنامو قاموس)» تر عنوان لاندي پر انټرنټپاڼه او په اندرويد اېپ کي خپور سوی دی. دغه لغتنامې زيارکښ او د ښايستو اخلاقو څښتن شمس الله آرين ټايپ کړي دي. دغه اتلس کلن ځوان چي دمګړی په کندهار کي د ژبو او ادبياتو د پوهنځي د دويمي ټولګۍ محصل دی، د دغو لغتنامو په ټايپ کي يې په پوره توګه له امانتدارۍ څخه کار اخيستی دی. د لغتنامو د دغه قاموس مفکوره د يادې پوهنځي د ښاغلي او محترم استاد خليل الله سروري صاحب ده، چي د لغتنامو د ټايپ په پروسه کي يې د شمس الله آرين د لارښوونې تر څنګ د قاموسونو سره د دغې پروژې په تخنيکي مسايلو کي هم ګټوري مشورې او مرستي کړي دي.
د لغتنامو په دغه قاموس کي د هر لغت سره د هغه منبع او د هغه کتاب بشپړ معلومات راغلي دي، د کوم له لغتنامې څخه چي هغه رااخيستل سوی دی.
دمګړی د لغتنامو په دغه آنلاين قاموس کي د ۷ دېوانونو لغتنامې راټولي سوي دي چي بشپړه معلومات يې د دغه ليکنې په پای کي موندلای سئ. په دغه آنلاين قاموس له پاره د نورو لغتنامو د ديجيتل کېدو کار ادامه لري او انشالله د وخت په تېرېدو سره به نورې لغتنامې هم ور اضافه کړل سي.
قاموسونه آنلاين پروژه دمګړی ۴۴ پښتو قاموسونه پر www.Qamosona.com انټرنټ پاڼه او د دغې پروژې پر ځانګړي اندرويد موبايل اېپ د وړيا استعمال له پاره وړاندي کوي. دغه پروژه چي هيڅ تجارتي مقاصد نه لري له نژدې ۲۰ کالو راهيسي يې يوازنی مقصد د علم خدمت او عالمانو ته پر انټرنټ داسي آسانتياوي برابرول دي چي د پښتو د ژباړي، کره کتنې او نورو تحقيقي کارونو پر وخت په آسانۍ سره پښتو قاموسونو ته لاسرسی ولري. د قاموسونه ټکی کام پروژه د هيڅ دولتي يا غير دولتي بنسټ يا سازمان سره هيڅ ډول تړاو نه لري او نه له کوم شخص يا بنسټ څخه کومي مالي مرستي ترلاسه کوي.
د قاموسونه ټکی کام مسؤل چلوونکی
احمدولي اڅکزی، د ۲۰۲۰ کال د می ۲۶مه

په آنلاين سوي قاموس کي له لاندنيو ۷ لغتنامو څخه تر ۳۰۰۰ زيات لغتونه ځای سوي دي:

۱ ـ کتاب: د علي محمد مخلص دېوان؛ ليکونکی: محمد هارون خپل شعشعي؛ د چاپ کال: ۱۳۹۴ ل.؛ خپرندوی: د اطلاعاتو او فرهنګ وزارت؛ د چاپ ځای: کابل.
۲ ـ کتاب: اسماء الحسنیْ د ميا فقير الله جلال آبادي؛ ليکونکی: علامه اکاډيمېسن پوهاند عبدالشکور رشاد؛ د چاپ کال: ۱۳۸۲ ل.؛ خپرندوی: د فلالوژی پوهنځی؛ د چاپ ځای: کابل، افغانستان.
۳ ـ کتاب: د حاجي جمعه بارکزي ديوان؛ ليکونکی: پوهاند عبدالشکور رشاد؛ د چاپ کال: ۱۳۶۰ ل.؛ خپرندوی: د افغانستان د علومو اکاډمي؛ د چاپ ځای: کابل، افغانستان.
۴ ـ کتاب: د رحمان بابا ديوان؛ ليکونکی: شاعر: رحمان بابا، مرتب او مهتمم: څېړنيار محمد عارف غروال؛ د چاپ کال: ۱۳۷۸ ل.؛ خپرندوی: پښتو ټولنه، دريم چاپ: ۱۳۹۸ ل.، چاپ شمېر: ۱۰۰۰ ټوکه، د مخونو شمېر: ۲۸۰ مخه؛ د چاپ ځای: کندهار.
۵ ـ کتاب: د عبدالله محزون پوپلزي دېوان؛ ليکونکی: شاعر: عبدالله محزون پوپلزی، سريزه او لمنليکونه: د محمد معصوم هوتک، نقل، تصحيح او لغتنامه: د مطيع الله روهيال؛ د چاپ کال: ۱۴۳۹ ل. – ۲۰۱۳ ع؛ خپرندوی: د کندهار د اطلاعاتو او فرهنګ رياست، چاپ شمېر: زر ټوکه، د مخونو شمېر: ۲۰۶؛ د چاپ ځای: کندهار.
۶ ـ کتاب: د ګل محمد مالګيري دېوان؛ ليکونکی: شاعر: ګل محمد مالګيري، سريزه، سمون او لغتنامه: مطيع الله روهيال؛ د چاپ کال: ۱۴۸۴ ل.؛ خپرندوی: علامه رشاد خپرندويه ټولنه ، چاپ شمېر: ۱۰۰۰ ټوکه، د مخونو شمېر: ۱۶۰ مخه؛ د چاپ ځای: کندهار.
۷ ـ کتاب: د ملا امير د ديوان لغتنامه؛ ليکونکی: شاعر: ملا امير، سريزه ترتيب لمنليکونه او لغتنامه: محمد معصوم هوتک، مهتمم: اسدالله ارماني؛ د چاپ کال: ۱۵۱۱ ل. ۲۰۱۷ ع.؛ خپرندوی: عرفان خپرندويه ټولنه، د چاپ شمېر: ۱۰۰۰ ټوکه؛ د چاپ ځای: کندهار.

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 4250

د پټي خزانې انګريزي ژباړه ـ پي ډي اېف

څانګه: پټه خزانه

د کتاب نوم: The Hidden Treasure (Pata Khazana)
د کتاب ژباړونکی: خوشال حبيبي
ديجيتل کوونکي: خليل الله سروري

د پټې خزانې په تړاو د ټولو مقالو د ليسټ کتلو لپاره پر دغه کرښه کليک وکړئ:
https://bit.ly/2Urhrwx
د پټي خزانې زوړ او نوی چاپ کتاب پر لاندني لينکونو کتلای/ډاونلوډ کولای سئ:
https://bit.ly/2MHJVOh


 

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 2595

پوخ کاڼی، پټه خزانه يو واقعيت دئ ـ پي ډي اېف کتاب

څانګه: پټه خزانه

د کتاب ليکونکی: استاد محمد معصوم هوتک
ديجيتل کوونکي: خليل الله سروري

د پټې خزانې په تړاو د ټولو مقالو د ليسټ کتلو لپاره پر دغه کرښه کليک وکړئ:
https://bit.ly/2Urhrwx
د پټي خزانې زوړ او نوی چاپ کتاب پر لاندني لينکونو کتلای/ډاونلوډ کولای سئ:
https://bit.ly/2MHJVOh


 

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 4231

شمشاد پښتو شپږماشتنۍ، محمد هوتک ځانګړې ګڼه - پي ډي اېف

څانګه: پټه خزانه

شمشاد پښتو مجله (محمد هوتک خاصه ګڼه)
ديجيتل کوونکي: خليل الله سروري

د پټې خزانې په تړاو د ټولو مقالو د ليسټ کتلو لپاره پر دغه کرښه کليک وکړئ:
https://bit.ly/2Urhrwx
د پټي خزانې زوړ او نوی چاپ کتاب پر لاندني لينکونو کتلای/ډاونلوډ کولای سئ:
https://bit.ly/2MHJVOh


 

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 2613

پټه خزانه خطي او چاپي نسخې ـ پي ډي اېف

څانګه: پټه خزانه

لاندي د پټي خزانې خطي او چاپي نسخې د پي ډي اېف په شکل کي کتلای سئ

خطي نسخه

 

چاپي نسخه

 

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 3952

د پټې خزانې په هکله / استاد محمد معصوم هوتک (ويډيو او متن)

څانګه: پټه خزانه


د پټې خزانې په تړاو د ټولو مقالو د ليسټ کتلو لپاره پر دغه کرښه کليک وکړئ:
https://bit.ly/2Urhrwx
د پټي خزانې زوړ او نوی چاپ کتاب پر لاندني لينکونو کتلای/ډاونلوډ کولای سئ:
https://bit.ly/2MHJVOh
وينا: استاد محمد معصوم هوتک
موضوع: د پټي خزانې په هکله(د وينا متن تر ويديو لاندي لوستلای هم سئ)
عاليقدر او فاضل استاد معصوم هوتک په کندهار کي يو علمي سيمينار«د استاد هوتک صاحب د علمي او ادبي خدمتونو په ویاړ ستاینغونډه» ته د پټي خزانې په تړاو معلومات ورکوي چي ويډېو يې لاندي کتلای سئ. دغه ستاينغونډه د ۲۰۱۹ کال د می مياشتي په لومړۍ نېټه دايره سوې وه. 

د وينا متن:
د کندهار پوهنتون ښاغلی رئیس صاحب، ډاکټر پالوال صاحب، ډاکټر صاحب طارق رشاد، انجنیر صاحب شېر شاه رشاد، پنهان صاحب، رفیقي صاحب، زما محترمو عزیزانو، دوستانو، د کندهار پوهنتون استادانو، ګرانو محصلینو او زما د زړه سر باالقوه شاګردانو،السلام علیکم ورحمة الله وبرکاته!
زما لپاره د ډېري خوښۍ ځای دئ، چي په دغه اکاډيمیک مرکز کي د خپلو دوستانو، د خپلو هم مسلکانو، د خپلو مشرانو او کشرانو سره وینم. د یوه لیکلوال لپاره تر دې لوی بریالیتوب بل نه سته، چي یو څوک د ده اثار ولولي. ما چي په دغه محفل کي دا ستاسي لیکلي څېړني او مقالې واورېدلې، نو مي د حق تعالی شکر پر ځای کئ، چي لله الحمد ماته لکچي پروردګار دغه بریا رانصیب کړه؛ مګر وایي «چي خان یې په یارانو یې» زه چي دا ستاسي ځوانانو په څهرو او کردار کي هغه مینه او محبت وینم، نو تر اویاوو خو اوښتی یم که خدای کول تر نیوي به هم ورسېږم. د دا غونډي په جریان کي مي چي هر طرف ته کتل، هري خوا ته مي کتل، خپل مهربان استاد علامه رشاد مي لیدئ! او د سعدي صاحب دا بیت مي را په یادېدئ، چي وايي:
« ګلی خوشبوی در حمام روزی، رسید از دست محبــــوبی بدســــــــــتم
بدو ګفــــــــتم که مشــــــــــــکی یا عــــبیری، که از بوی دلاویزی تو مســــــــــــــــتم
بِګفــــــــــــــتا مــــن ګلی نـــــاچــــــــــــــیز بـــــــــــــودم، ولــــــــــیکن مـدتی بــــــــا ګل نشــــــــــــســــــتم
جمال همنشین در من اثر کرد، و ګر نه من همان خاکم کي هستم»
پاک خدای دي د هغوی جنتونه په نصیب کړي.
د احسان ئې زما پر سر دئ همېش سیوری
چـــــــــي په ژونـــــــــد چا را ښــــوولی دئ یو تـــــــــــــوری
دا سیوری دي پرودګار نه کموي زموږ څخه، په هر صورت خبره به یو څه سره را محدود کړو، زه په دې پوهېږم مسلسل و خبرو ته غوږ نیول ستاسي هم (چرت) در باسي زما دا ئې هم را و ایستئ، نو زه به دا خبري را لنډي کړم، مګر زه چي و دې غونډي ته راتلم یا مي دا واورېده چي دلته داسي یوه غونډه ده، نو د دا وینا او د خبرو د موضوع په باره کي یو څه په فکر کي وم چي څه باید ووایم؟ مصلحت مي پر دې سو چي زما خو د خپل قلمي فعالیت ښه ډېره برخه د متونو سره ده، ما چي څه زیار ایستلی دئ په دې برخه کي، پر متن مي ډېر کار کړی دئ او مصلحت مو نو دا وو، چي راسه دلته به زه پر دا متن باندي څه ووایم او بیا نو پر داسي متن باندي یو څه ووایم، چي په دې اوس شپو کي په میډیاوو، په فېسبوک او په دا نورو رسنیو کي ئې یوه هنګامه جوړه کړې ده. دا متن (پټه خزانه) ده. زما سره چي څه معلومات د پټي خزانې په باره کي سته، نو ما ول په ژوند خو باور نسته، تر دغه نو زه بله غونډه نه سم پیدا کولای، چي ځیني داسي ناویلي خبري درته وکړم او ځیني داسي مسائل درته ووایم، چي هغه به شاید تاسي په کتابو کي نه وي لوستي او دا مي یو څه ګټوره و بلله، چي د پټې خزانې په باره کي دا اوس داسي یوه هنګامه جوړ سوې ده، چي تاسي یې په میډیاوو، په فېسبوک او رسنیو کي اورئ کله ئې زور تر ناشناس وخېژي او کله تر بل چا. مګر خبره د افغانستان او پښتنو په دا اوسنیو سیاسي حالاتو کي ده. د بده مرغه و علمي مسایلو ته، و حقیقي مسایلو ته، و اکاډيمیدیکو مسایلو ته د سیاست په عینکو کي ګورو او د سیاست په عینکو کي تور سپین معلومیږي او سپن تور، نو په دې لحاظ مي دغه موضوع غوره کړه، چي زه تاسو ته په دې باره کي یو څه هغه معلومات درکړم چي زما سره سته، زه د پټي خزانې په اړه تاسو ته په کرونولوجیک ډول معلومات نه درکوم چي په دې کال چاپ سوه په دې کال راووته، په دې کال خپره سوه په دې کال نقد پر وسو، نه اوس د دې وخت سته او نه ستاسو سره د هغه حوصله، خو سوچه خبره به درته ووایم، چي دا پټه خزانه محمد هوتک ولیکله د شاه حسین د دربار منشي وو، سردار مهر دل خان یوه کاپي د هغه د یوه نقل څخه لاسته راوړه، حاجي محمد اکبر هوتک د دغه کاپي څخه یو نقل ځانته واخیست، دا نقل تر عبدالعلي اخندزاده پوري ورسېدی د پښين، عبدالعلي اخندزاده دا نسخه و علامه حبیبي ته ورکړه او علامه حبیبي دنیا ته معرفي کړه. دغه یې هغه لنډ جریان دئ. پټه خزانه یوه تذکره ده، په دې کي د شاعرانو حالات راغلي دي، محمد هوتک ګرځنده سړی وو، زما څخه اورېدلي، ستا څخه اورېدلي د هغه بل څخه اورېدلي، دا ئې ټوله سره را جمع کړه او یو کتاب ئې ځیني جوړ کئ. مګر دې کتاب هنګامه جوړه کړه، نو تاسي به وایاست چي دا یو عادي تذکره وه، نو دا هنګامې ته بیا څه حاجت وو، ولي ئې جوړه کړه. هنګامه ئې په دې جوړه کړه چي د پتې خزانې تر خپرېدو د مخه، زموږ او د نورو محققینو په نظر باندي د پښتو ادبیاتو مرکز پېښور وو، خوشحال خان هورې وو، رحمان بابا هورې وو، حمید هورې وو، کاظم خان شیدا هورې وو، نو ټولو دا فکر کاوه چي دا د پښتو مرکز خو داغه ځای دئ، پټه خزانه چي پیدا سوه یو بل مرکز ئې موږ ته راوښووئ، چي غور دئ. هلته هم شاعران تېر سوي دي، پښتو ژبي ته کار سوی دئ. دې کار د خلګو شکوک راوزېږول چي موږ خو تر پرونه پوري پېښور د پښتو ادبیاتو مرکز باله دا غور بیا د کومي خوا سو، په دې ګړي تعصبونه سره راغونډ سول او اوازونه پورته سول. دویمه خبره ئې دا وه چي د پټي خزانې تر نشر پوري داسي فکر کېدئ، چي دا د پښتو ژبي اثار چي موږ ته راپاته دي دا د پیر روښان، اخوند دروېزه او د هغو د پیروانو اثار دي یعني د لسمي هجري پېړۍ شاوخوا. دا خزانه چي رامیدان ته سوه دا زمانه ئې لږ څه اوږده کړه، دلته یو شعر وو چي (۱۳۹هـ.ق.) ته رسېدئ. خبره اوږده سوه، دې هم شکوک راوپارول چي طبیعي خبره ده، ځینو دا د محمد هوتک جعل وباله ځینو بیا د علامه حبیبي جعل وباله، چي دا ده له ځانه یو شی جوړ کړی دئ، په دې برخه کي اول اواز بیا هم د پېښور څخه په منظم ډول پورته سو، قلندر مومند خدای دي پر ورحمیږي لوی استاد وو، نقاد وو، شاعر وو، محقق وو، ده ږغ وکئ، کتاب ئې ولیکئ ((پټه خزانه فی المیزان)). زه په کراچي کي وم اندړ صاحب دي خدای ژوندی لري، لیک ئې راته وکېښ چي دلته داسي یو کتاب خپور سوی دئ، نو که ته یو څه پر ولیکې، ما یوه مقاله پر ولیکل، دوی هم یو کتابګوټی لیکلی وو. د استاد اصف صمیم په ملګرتیا باندي چي دا پټه خزانه فی المیزان رښتیا میزان دئ که نه دئ؟ زحمت ئې ډېر په کښلی وو ما هم یو کتاب ولیکئ «پوخ کاڼی» او هغه خپور سو. پټه خزانه سره توده سوه، خبره د علم تر چوکاټ ووته، نو زه مجبور سوم چي په دې برخه کي ځیني هغه خبري چي ماته په خانداني او د کورنۍ په حساب باندي تر ما رارسېدلي وې، چي زه دغه خبري و دا خلکو ته ولیکم، دغه اوسنۍ نسخه چي دا اوس زموږ سره موجوه ده او د افغانستان په ملي ارشیف کي پرته ده، دا د امیر محمد اکبر هوتک لپاره استنباط سوې ده. حاجي محمد اکبر هوتک زما نیکه دئ، زما ور نیکه حاجي محمد عمر نومېدی دغه د حاجي محمد اکبر سکنی ورور وو، زما د پلار مور یعني زما انا د حاجي محمد اکبر لور وه، زما مورنی نیکه مولوی صالح محمد د حاجي محمد اکبر لمسی دئ، نو په دې لحاظ زما سره معلومات تر دا نورو ډېر وه، دغه کور چي حاجی محمد اکبر هوتک په خپل لاس سره ودان کړی دئ، د ملا ګل داد په کوڅه کي تر اوسه پوري هم ولاړ دئ، زه په دغه کور کي زیږېدلی یم. حاجي محمد اکبر هوتک د امیر شیر دل خان د زمانې سړی وو، سوداګر وو لکه د کندهار نور خلګ چي په تجارت اخته دي ده هم تجارت کاوه، هندوستان ته به تلئ. کله چه په میوند کي غازي ایوب خان انګریزانو ته ماته ورکړه او دی رالئ او په کندهار کي ئې خپل امارت اعلان کئ، د کندهار خلګو د ده سره بیعت وکئ، دغه حاجي محمد اکبر خان هم په دغه بیعتګرو کي وو او د غازی محمد ایوب خان حمایه ئې کوله، غازي محمد ایوب خان چي د عبدالرحمن خان سره په جنګ کي ماته وخوړه او ولاړی هرات ته، دلته کندهار د امیر عبدالرحمن خان لاس ته ولویدئ نو پر هغو کسانو ئې توره شپه جوړه کړه چي د غازي ایوب خان حمایه ئې کوله. په دې کي ئې حاجي محمد اکبر د خپل زوی سره تبعید کئ ، جایداد ئې دلې ضبط سو، په کوټه بلوچستان کي پس له سلو کالو څخه یو لوی کتاب په لسو ټوکو کي خپور سو، (کندهار نیوز بیټر) په انګریزي ژبه دئ. په دې کي دا ټوله هغه حوادث چي د دا سلو کالو په جریان کي راپورونه او خطونه جمع سوي دي، په دې کي په پنځم ټوک کي په یو اتیایم مخ کي لیکلي دي، چي له کندهاره څخه یو خان بهادر دئ چي نوم یې میرزا باقي خان وو هغه د انګریزانو نماینده وو و کوټي ته ئې حال ورکړی دئ، چي د حاجي محمد اکبر جایداد ضبط سو، زوی یې بندي دئ او دی تللی دئ کراچي ته، نور د ده د راتګ لار دلته وتړل سوه. نو زوی چي ئې له بند څخه خلاصه سو، ده ور وغوښتئ. هورې ئې په کاسیانو کي خپل زوی ته کوزده ور وکړه، د هغه څخه ئې اولادونه پیدا سوه، یو ئې زوی وو یوه ئې لور وه. لس کاله وروسته حاجي محمد اکبر هوتک امیر عبدالرحمن خان ته په پښتو عریضه وکړه، دی ئې وبخښه، دی بیرته رالئ کندهار ته. په کوټه کي د اوسېدو په وخت کي دغه پټه خزانه ده ته په لاس ورغلې وه او ده د ځان لپاره کاپي کړې وه، دی چي په هغه وخت کي کندهار ته راغلئ دلې پاته سو، په خواریو سره اخته سو، هغه زوی چي په کاسیانو کي ئې واده ورکړی وو هغه هورې په کوټه کي پاته سو او هورې پسي مړ سو، یو یتیم زوی ئې پاته وو او یوه یتیمه لور. له کندهار څخه ئې یو بل زوی پسي وغلئ او دا دوه یتمان ئې راوستل مګر پر کتابو، پر مال او جایداد او پر ثروت باندي ئې کاسیانو لاس تېر کړی وو. دی چي کور ته ورغلئ، مازي ئې یتمیان تر لاس ونیول، غالباً په دغه وخت کي دا د ده کتابونه چي ئې پر بازار کړي ول، دغه د پټي خزانې نسخه و عبدالعلي اخندزاده ته په لاس ورغلې وه، تر هغه را وروسته هغه حبیبي صاحب ته وسپارله هغه پسي خپره کړه. دغه یتیم چي دوی دلته راوستئ محمد حسین نومېدئ، وروسته حاجي محمد حسین سو، د کابل دروازې دباندي یو کباړي دئ د حاجي محمد حسین په نامه شاید تاسي ته به در معلومیږي، د ده زوی احمد شاه هوتکي دئ، په کاناډا کي د افغان رسالې په نامه باندي یوه جریده خپروي. دا هغه حال دئ چي موږ ته معلوم دئ، نه په دې کي جعل سته نه په دې کي خلاف سته، موږ ته مشرانو هم دا بیانونه کړي دي، موږ ته خپلو کورنیو هم دا بیانونه کړي دي، دا د حاجي محمد اکبر کتابخانه موږ ته رامعلومه ده، مشهوره کتابخانه يې وه چي څونه کتابخانه ئې وه، د (اربرې؟) په نامه یې یو کتاب دئ، دا اوس حالانه صحاف صاحب ته پروت دئ، چي ده په خپله خطاطي کړی دئ، یعني دا ورکي خبري نه دي.
د دغي خزانې د خپرېدو سره سم سیاست راګډ سو، د پښتو او د فارسي مسئله سوه، د مشر او د کشر خبره سره جوړه سوه، پخوا به لا یوه پرده په دا منځ کي پرته وه اوس چي دا د تیرو څلویښتو کالو جنګ او جګړو په نتیجه کي دا پرده د مابینه څخه پورته سوه، خولې ازادي سولې، هر څوک چي هر څه وایي هغه خپریږي، میډیا ازاده ده، نو که مخالفین دي هم د علم لمن ئې ایله کړله او د سیاست خوا ئې ټینګه کړه.
زه دا یو څو خبري تاسي ځوانانو ته کوم: علامه حبیبي چي دا پټه خزانه خپره کړه (د دې مجلس د تنظیموونکو څخه زه هیله کوم که مي وخت لنډېدئ ږغ راباندي کوئ) او وروسته چي تر دا نشر علامه حبیبي په خپله ولیکله، په (محمد هوتک یاد) کتاب کي تاسي وګورئ حبیبي صاحب دا ولیکله ول ما چي دا خزانه خپره کړه، د مینانو له خوا څخه و دې کتاب ته د یوه سپېڅلي کتاب په سترګه وکتل سوه او د مخالفینو له خوا څخه ئې دا یو مجهول کتاب وبلل سو. نو حبیبي صاحب وايي چي زه د دواړو پر خوا نه یم، موږ باید هر شی د علم پر معیار باندي، د علم په محقق باندي وګورو. پټه خزانه یوه تذکره ده مقدس کتاب نه دئ، په هغه کي به خامخا غلطۍ وي په هغه کي به خامخا نیمګړتیاوي وي، غلط احکام به وي، تاسو ته معلومه ده چي تر قران عظیم الشان رالاندي پر دنیا داسي کتاب بل نسته چي هغه ته دي ګوته ونه نیول سي. تاسي د احادیثو کتابونه را واخلئ، صحاح، السته راواخلئ، په هغو کي داسي ځایونه سته چي علماء د شک په سترګه ورته ګوري، البته ما وارو خلګ نه. محققین، محدیثین، علماء وایي چي دا حدیث ثقه نه دئ. نو دا د یوه خوار پښتانه یوه تذکره ده چي هغه ئې هم پخوا درې سوه کاله د مخه لیکلې ده، نو په دې کي به ولي غلطۍ نه وي؟ تاسي ځوانان باید له نقده څخه ونه بېرېږئ، که پر یو شي باندي اعتراض موجود وي که پر یو شي باندي انتقاد موجود وي، که یو حکم ستاسي په نظر باندي ناسم درسي، د اظهار، د ویلو او د راڅرګندولو څخه ئې هیڅکله هم مه بېرېږئ. باید دا پټه خزانه هم موږ داغسي وبولو، چي دا له نقده څخه وتلی کتاب نه دئ، که دي لږ اعتراض پر وکئ، نو ولاړې نغوذ بالله ایمان دي درڅخه ولاړئ. یا داسي نه ده. زه په مسئولیت سره دلته درته وایم که داسي وي چي یو وخت ما ته د پټي خزانې ځیني احکام داسي راته ثابت سي چي دا د محمد هوتک د قلم څخه نه دي راوتلي بلکي بل چا پکښي چخلي دي، په دا کتاب کي ئې ځای کړي دي، تاسي دا یقین وکړئ چي زه به ئې پر هغو برخو باندي هیڅکله استناد و نه کړم. دا د علم تقاضا ده، دا د نقد تقاضا ده، دا د کره کتني تقاضا ده، موږ باید و دا مسائلو ته په ډېرو تفاصیلو، په ډېر پاک نظر باندي وګورو او خصوصاً تذکرو ته خو بیا بیخي وګورو. زموږ ځیني ځوانانو په دا فېسبوک، په دې شیانو کي چي ډېر مصروف دي دوی دا فکر کوي چي که دا پټه خزانه نه وه نو پر پښتنو اسمان راونړېدئ، ولاړل پښتانه د خاورو خاکه سوه. داسي نه ده؛ ته یې داسي فرض کړه چي نه دا محمد هوتک دا پټه خزانه لیکلې ده، نه سردار مهر دل خان یو نقل اخیستی دئ، نه حاجي محمد اکبر پر ځان دا تکلیف منلی دئ او نه حبیبي صاحب د هغه د نشر لپاره تلاښ کړی دئ، نو به څه اسمان مځکي ته راغلی وي، خو داغه پښتون وو، داغه ئې ژبه وه. تاسي دا اولسي ادبیاتو ته وګورئ د پښتو موږ ولسي ادبیات لرو، موږ لنډۍ لرو، موږ کاکړۍ نارې لرو، موږ د شین‌خالۍ نارې لرو، داغه نارې دغه لنډۍ دا د پښتانه له ژونده سره شروع سوي دي. په پټه خزانه کي به لا یو شعر وي وایي دا (۱۳۹هـ.ق.) ته رسیدلئ نو دا دئ دوولس دیارلس سوه کاله ئې وسوه یا څه کم یا څه زیات، مګر لنډۍ د پښتانه له ژونده سره شروع ده. که دا د پښتون عمر پنځوس زره کاله دئ که یو میلیون کاله دئ او که دا پرون لکه پوڅکۍ د مځکي څخه رازېږېدلی دئ، دا لنډۍ ورسره ملګرې ده، داغه ادبیات زموږ لپاره کفایت کوي. دغه پټه خزانه دي خدای ج په اور پسې کړي. دوهمه خبره چي زموږ څخه خپله ورانه ده هغه دا ده، چي زموږ د ځینو مشرانو البته احترام ئې پر ځان لازم بولم، دې مشرانو بې له ضرورته د فارسي سره په جنجال کي اچولي یو. دا مو ترله ده، دا مو تربور دئ، راځئ د دوی سره که دوی یو څه وکړه موږ به ئې هم کوو. دا پښتو که خواره ده او که بډایه ده، که زړه ده که پرون پیدا سوې ده، دا په بل هیچا اړه نه لري دا د پښتنو ژبه ده. آیا په دا دنیا کي ټولي ژبي داسي دي چي ټوله قوي ژبي دي آیا په دنیا کي کمزوري ژبي نسته. آیا په دنیا کي خواري ژبي نسته؟ موږ پښتانه او دا تاسي ځوانان باید هیڅکله په دا و نه شرمېږئ چي دا زموږ ژبه خواره ده بلکه علتونه ئې پیدا کړئ، چي ولي خواره ده او که دي دا وویله چي یا زما ژبه داسي پرمختللې ژبه ده، داسي له ځانه پوره ژبه ده او داسي پخوانۍ ژبه ده، ځان خطا باسې! ولي دا حقیقت ته نه متوجه کېږې چي لکه پښتون چي خوار دئ، لکه چي پښتون چي ګرد عمر عسکر دئ، لکه پښتون چي ګرد عمر د بل لپاره توري وهلي دي، لکه پښتون چي سرومال د بل لپار قربان کړی دئ، ژبه ئې هم داغسي خواره ده. دا نه سي کېدلای چي يو قوم دي په تاترین کي پروت وي، په کوهي کي پروت وي او ژبه دي ئې اسمان ته ختلې وي. دا نه سي کېدلا، چي په یو قوم کي دي په سلو کي یو کس باسواده وي او ژبه ئې پرمختللې وي. موږ که دا خپل قوم د یو وجود په حیث باندي وبولو، که ئې و نیمګړتیاوو ته متوجه نه سې، ته یې علاج نه سې کولای. یو مریض چي ته ئې په دا مرض باندي ځان پوه نه کړې او وایې یا ته جګ جوړ یې، هغه خوار به مړیکي تبي نیولی وي، ټوخی به ور لوېدلی وي، توبرکلوز به وي، ته وايي یا خیر و خیریت دئ، خو مړ دي کئ، داسي مه کو په دغه مسایلو کي.
زه چي له کاناډا راغلئ یمه، یو څو عمر مي غوږونه پر ارامه دي شکر نه مي خبر اورېدلی دئ، نه مي فېسبوک کتلی دئ، نه مي دا نور شیان کتلي دي، خو هغه وخت چي راتلم خورا دا هنګامه توده وه او دا هر پښتانه به د ځان سره دا فکر کاوه، چي که چا پر پټه خزانه اعتراض وکړئ. اووو زما پر پټه خزانه دي اعتراض وکئ! ستا په ...! ته راکړه دا لرګی! خوشي یو حال سره جوړ وو، د دغه حالت څخه ځان راوباسئ، نو څه شي وکئ؟ د پټي خزانې پر سر باندي د بل چا سر مه ور ماتوئ و ئې ګورئ دا پټه خزانه چي دا چشي ده. چي دا ټوله دنیا درته ووایي چي دا مجهول اثر دئ دا د ځانه جوړ سوی اثر دئ، وايه ښه دئ، سوی دئ. یو واري سر په خلاص کړئ، وه ئې ګورئ، وه ئې ګورئ! بیا که هغه چا اعتراض پر کاوه دا اعتراض ئې هم ووایاست، د دغه اعتراض جواب چي چا لیکلی دئ، هغه هم ووایاست. دغه ئې د حل لاري دي. تاسي له نقد څخه مه بېرېږئ. مګر زه چي دا ستاسي مقالو ته مي کتله، په تاسي کي دغه روحیه سته چي تاسي و نقد ته حاضر یاست او په خپل تحصیل او پر خپل تعلیم باندي. اوس خو دا دئ ډېر د خوشحالۍ ځای دئ دا دي امکانات راته برابر دي. په دغه ایډیټوریم کي موږ ناست یو او دغسي ځوانان مو مخ ته ناست دي، دغه هر یو ځوان په اینده کي د پټي خزانې مولف دئ، زما دا یقین دئ.
تاسي ته دي خدای زر چنده عوضونه درکړي. زه د دا غونډي له جوړوونکو، د دا زحمت ګالونکو څخه، رابلونکو څخه، ستاسي څخه نهایت ممنون یم چي تکلیف مو پر ځان باندي وګاله، مګر چي رښتیا سي زما په باره کي تاسي ډېري خبري وکړې؛ دا یوه خبره ما بل ځای هم کړې ده، وایي پر یوې انجلۍ باندي د پلار د ملکۍ ږغ وسو، چي مبارک دي سه چي پلار دي ملک سو! ويل دې سر پټ کړئ، نو همزولي ئې ورته راغلې، ويل نو ژاړې پر څه؟ نو دا خو د خوشحالۍ خبره ده پلار دي ملک سو، دې ويل ژاړم پر دې چي اوس لکه چي په کلي کي د سر سړی نه سو پاته چي ملکي زما پلار ته ورسېده. ما ته خپل ځان معلوم دئ چي ملکي تر ما ورسېده، نو لکه چي د سر سړی نه سو پاته. خدای تعالی دي وکړي چي زه په دغه خپل برداشت کي غلط یم. ستاسي څخه ډېره ډېره مننه. خدای تعالی مو وهوسوه، خدای تعالی مو ونازوه.

له ويډيو د متن ټايپ کوونکی: نقيب احمد قيومي
د ويډيو سره د متن بيا پرتلنه: شمس الله آرين 

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 3894

روش تذکره‌نګاری در پټه خزانه / پوهاند مير حسين شاه

څانګه: پټه خزانه

ليکونکی: پوهاند مير حسين شاه
د مقالې ديجيتل کوونکي: خليل الله سروري/شمس الله آرين
محمد هوتک بن داؤد در اين کتاب که تنها ماخذ در ترجمه حال اوست، راجع به اوايل زنده‌ګی و زمان تحصيل خويش می نګارد: ... جای اصلی دودمان ما مرغه بود، که جدم قادر خان از آنجا به سوری آمد و در آنجا سکونت کرد، بعد به مدتی به تقاضای نصيب و قسمت آمد و در طرف قندهار به قريه کوکران سکونت ګزيد و پيشه وی زراعت بود... پدرم که داؤد نام دارد در سال (۱۰۲۹هـ) در همين کوکران به دنيا آمده بود و در آوان صباوت علوم را خوانده و در عصر خويش در جمله موزنان و فصحا و علما داری نامی بود... آمدن من باين دنيای فانی، يعنی تولد من واقع شده بود (۱۳، رجب المرجب، سنه ۱۰۸۴ هـ) در کوکران. چون بسن تميز رسيدم، پدرم درس دادن را آغاز نهاد و تا سال هجدم عمر احکام دين و فقه و اصول و تفسير و علوم و فصاحت مانند؛ قافيه، عروض، بيان، معانی و غيره را خواندم، عمر من به خواندن و نوشتن کتب ميګذرد، از نعم دنيا بهره ای ندارم و بدون اين اشغال دلم هم خوش نمی شود؟
با اين سوابق علمی در خانواده و تحصيل محمد هوتک آواخر زنده‌ګی را نزد سلطان حسين در کتابخانه سلطنتی ميګذرانيد و با دانشمندان در مسايل علمی و ادبی به بحث و شور پرداخت و اين مطلب را در بيان احوال شاه حسين در پټه خزانه ميخوانيم: «پادشاه عالم پناه در ارګ قندهار در قصريکه نارنج ناميده ميشود، هفته يکروز در کتابخانه ميکند و در آن مجلس جمع می شوند، شعراء و فضلاء را ګرد مياورد، من محمد هوتک کاتب اين کتاب هم در اين مجلس ميباشم و اشعار و ابيات پادشاه ظلل الله را بقلم مينويسم و کتاب ديوان وی مرتب شده است، ګاهی به پښتو شعر ميګويد و وقتی هم بزبان پارسی ميل ميکند و با استاد العلماء ملا يار محمد قرائت مينمايند، تا سهود و سقم آنرا زيل نمايد...».
از اين جاست که می توانيم بګوئيم: محمد هوتک از زبان و ادبيات عرب و شعر دری بهره کافی داشت، زيرا در آن جمع علمی و ادبی کاخ نارنج که او در آن حاضر بود رجالی جمع بودند، که در ادبيات عرب و زبان دری مطالعه کافی داشتند، و حتی خود سلطان چنانکه ګذشت به ادبیات دری علاقه داشت، شعر دری میګفت و نزد ملا يار محمد ميخواند. اصلاً در آن زمان مطالعه عربی و دری جز و نصاب درسی در مساجد و مکاتب و مدارس بوده است. بنابران مؤلف در انشای اين کتاب به کتب تذکره ترجمه رجال از عربی و دری توجه داشته و در تاليف اين از نظر محتوی و تبويب ابواب از نظر سبک معمول تذکره نګاری در ادبیات عربی و دری ميباشد.
و اما هدف از تذکره نويسی در ادبیات عرب روشن ساختن زنده‌ګی رجالی بود، که به نحوی در توسعه مدنيت اسلامی در وجوه مختلف آن دخيل بودند و در اين کار از سه نوع ماخذ استفاده ميکردند:
(۱) روايات شفاهی: مخصوصاً در روز ګاران قديم و اوايل تذکره نويسی در ادبیات عرب، اين کار تا مدتی معمول بود و حتی حمزه بن حسن اصفهانی در کتاب تاريخ سنی ملوک الارض و امر الانبياء و حافظ ابوبکر احمد بن علی بن ثابت معروف به خطيب بغدادی در تاريخ بغداد از آن استفاده کرد.
(۲) استفاده از کتب و آثار ګذشتګان با ذکر ماخذ يا حذف آن: مثلاً در تاريخ الاسلام و طبقات المشاهير الاعلام از محمد بن احمد بن عثمان بن ابو عبدالله شمس الدين الذهبی.
(۳) بوسيله مکاتبه، آشنايی با رجال، نقل قوی مستقيم: در ادبيات دری تذکره نګاری تابع عربی بوده و در کتب ذيل می توانيم آنرا بيايم:
(۱) تاريخ های عمومی.
(۲) معاجم.
(۳) کتب جغرافيه و اقاليم.
(۴)کتب شرح وقايع به ترتيب تاريخ.
(۵) رجال.
(۶) احوال خانواده ها و قبايل.
(۷) ترجمه حال خود نويسنده.
اکنون با اين سوابق تاريخی در روش انشای ترجمه احوال ميپردازيم به تحليلی از تذکره نګاری محمد هوتک در پټه خزانه. ضمناً بايد متوجه بود، که تذکره نويسی در همه جا و همه حال تابع شرايط محيطی است، که مؤلف تذکره نويس يا مؤريخ در آن به انشای آثار خويش با وجوه مشترکی که در باره نوشتن ترجمه رجال در زبان های عربی و دری و پښتو موجود است، مؤلفين تذکره احوال در هر يکی از اين زبان ها تابع شرايط اجتماعی بودند، که در آن به انشای آثار خويش پراختند.
محمد هوتک جهت تدوين تاليف استقراء واقعی پرداخت، چنانکه ګويد: «منکه محمد هوتک هستم و اصلاً پښتون و در قندهار حيات دارم از مدتی است، که بخواندن چنين سخنان شيرين مشغولم و مشغله شب ها و روز های من همين است، وقت های زياد ګذشت، ميخواستم که تذکره شعرای پښتون را بنګارم و احوال آنها را جمع آوری کنم، ولی زمان بمن فراغی نداد و اين آرزو در دل من خشکيد. اشکارا باد من از مدت سی سال بدين طرف احوال بسی از شاعرای پښتون را جمع آوری کرده ام و اوقاتی که در نواحی پښتونخوا ګشت و ګذار داشتم از مردم احوال بسيار دلچسپ شعراء را شنيده ام و حال آنها را به خواهش پادشاه ظلل الله می نګارم...».
مقدم روش استفاده از ماخذ در ادبيات عرب همان روايات شفاهی است، که ذکر آن آمد.
اين روش را دانشمندان و مورخين تدوين حديث و انشای کتب تاريخ و تذکره رجال بکار بردند و در نقد آن طريقه بنام استاد بکار بردند. روش استفاده از روايات شفاهی تا اوايل قرن پنج هجری، يازده ميلادی، زمان حيات خطيب بغدادی معمول بود و بعد از آن متدرجاً متروک شد.
و اما در پښتو چون قسمت معظم اشعار و احوال شعرای آن بصورت شفاهی نزد پښتون ها مانده بود، محمد هوتک محرر بود از اين روش استفاده کند و کاری را انجام دهد، که قدما در مورد اشعار شعرای جاهليت و اوايل اسلام و عصر اموی عرب انجام داده بودند.
در استفاده از ماخذ کتبی پټه خزانه مبنی بر کتبی نسبتاً زيادی است، که با اختيار مؤلف يا از آن اطلاع پيدا کرده است و برای اين کار مدت ها مشغول مطالعه دواوين اشعار و احوال شعراء بوده. بعضاً روايت بدون ذکر ماخذ آمده، مثلاً، نقل است: که در آن وقت بار ها مغول در کنار دريای ارغنداو می تاختند.
بيشتر روايات از زبان پدرش است و پدر در بعضی از موارد ماخذ را ذکر نموده، چنانچه در احوال شيخ تيمن ميخوانيم: «پدرم قدس الله سره از کتاب بستان الاولياء که شيخ المشايخ بستان بړيڅ در سال (۹۶۵) نوشته است، چنين نقل کند: که شيخ تيمن پسر کاکړ عليه الرحمه بود، چون وی به کوهستان غور رفت، در آنجا ساکن شد، بنابر آن اکنون مردم اولادش را در کاکړ نمی شمارند، ولی اصلاً آنها از اولاد کاکړ اند» (ص۲۵).
مواردی هم هست، که به ذکر وقايع از زبان پدر، بدون توضيح ماخذ اکتفا نموده: «پدر من داود خان چنين حکايتم کرد: که سور غر در اين روز بخون مغول چنين آغشته شد که شعاع افتاب آنرا ميدرغشانيد. در اين معرکه که پښتون ها کم و ضعيف بودند، وقتيکه مغول سرخ هجوم آورد، چند نفر از نيرومندان خويشاوندان بابا هوتک کشته شدند..» (ص۴).
محمد هوتک متوجه بوده است به ماخذ معتبر زبان و ادبیات پښتو مراجعه کند: «شيخ کته در کتاب لرغونی پښتانه از تاريخ سوری چنين نقل کند، که اسعد سوری در غور ميزيست، او در آن جا بدوران بادشاهی خاندان سور بسيار معزز بود، شيخ اسعد پسر محمد بود (ص۱۷) يا (چنين ګويد کاتب اين کتاب محمد: که ملا الله يار الکوزی در تحفه صالح نګاشته است، که شيخ محمد صالح از قوم الکوزی در (ص۴۱) جلدک ميزيست، عابد و عالمی بود که وقت خود را بتدريس ميګذرانيد و ارشاد خلق الله ميکرد...).
قسمت معظم ماخذ پټه خزانه چون لرغونی پښتانه، تحفة صالح، اعلام للو ذوغی فی اخبار اللودی، راشاء الفقراء، تذکره غرغښت و امثال آن امروز نيست، بطوريکه اګر کتاب پټه خزانه نميبود، از نام آن ها هم اطلاع نداشتيم، اما مواردی از چنين ماخذی استفاده شده است: «چنين نقل کند: خواجه نعمت الله هروی نورزی در مخزن افغانی که بدوران جهانګير پادشاه آنرا نوشت: که شيخ عيسی بقوم مشواڼی بود و در دامله سکونت داشت و در عصر شيرشاه زنده بود» (ص۲۹).
اما بحث نقد ماخذ در پټه خزانه نيست و نبايد چنين خبری را انتظار داشت، زيرا کتب مورد استفاده زياد نيست و آنچه از روايات که رسيده است، حکم جز موحد را دارد، در تذکره های دری نيز وضع به همين ترتيب بوده. نخستين تذکره دری لباب الالباب محمد عوفی بقول محمد بن عبدالوهاب قزوينی «واحد استعمال استعارات سمج و تشبيهات بارد و تشجيعات متکلف ثقيل و خباسات متکره است، که از وراء آنها، هيچ مغی بخيګ خوانده نمی آمد و نيز منتخباتی که از اشعار شعرا ميدهد، بسياری از اوقات اشعار متوسطه بلکه اشعار روی ايشان است، بطوريکه از روی اين منتخبات نمی توان بيک اسلوب شاعر مجو شاعنه پی برد...».
به تذکره دولت شاه که از قدم و اهم تذکره های فارسی است، باز هم همين دانشمند می نويسد: «ملاحظه بکنيد تذکره دولت شاه را که بګمان خويش اولين تذکره است که نوشته شده است و مقايسه کنيد آن را با لباب الالباب خواهد ديد، که اغلب شعراء و متقدمين به خصوص معاصرين صفاريه و سامانيه و غزنويه و تراجم ايشان در لباب مذکور است، به کلی از دولت شاه قوت شده است که بطور استطراد نامی از ايشان ببرد و تراجم آنهایی که ذکر نموده است، غالباً طرف وثوق نيست و شبیهست بحکايات بی ماخذ و افسانها و اکاذيب و نحو آن و اکاذيب و محصولات دلخوا آن.
در قسمت استفاده از مسموعات و اقوال معاصرين و اطلاعات شخصی بايد ګفت که يک فصل پټه خزانه ترجمه حال معاصر آن روش تذکره نويسان متأخر عرب از آشنايی با دوستان و مسموعات مولف استفاده شده است. در احوال ملا باز توخی مثلا ميخوانيم: «ملا باز توخی در اتغر سکونت دارد، در اصناف سخن استاد است، غزل و رباعی ميګويد و انباز شعر است و با من که محمد هوتکم همراز وقتيکه بقندهار ميايد بزم ما را ګرم می سازد و ياران از لطافت طبعش ممنون می شوند...» (ص ۵) و يا «ريدی خان ولد غياث خان است. نواسه مسعود خان مهمند است، که قريه مهمند بنام آنهاست. غياث خان همراز و همراه حاجی مير خان عليين مکان بود و ريدی خان حالا شخص فعال و با آشنايان همباز و شاعری است، بحضور پادشاه ظل الله قربی دارد و صاحب شوکت و مکنت است، بر آشنايان مهربان است و هم صحبت کاتب الحروفست» (ص۶۱).
در تذکره های عربی و دری ترجمه حال بيشتر مشتمل است، بر مختصری از بيان احوال شغل، تحصيل، استادان و آثار شاعر يا نويسنده ګاهی هم مختصر از اخلاق شخصی او تذکره نويسان عربی و دری تمام اين مطالب در بيان احوال يک شخص به مشکل توانسته اند مراعات و چه بساکه بعضی در ايشان در موارد بذکر نام اسم پدر و محل سکونت و نمونه کلام اکتفا نموده اند. بندر ابن داس خوشګو مثلا در سفينه خوشګو راجع به مير شمس الدين سند می نويسد: ولد مير معصوم وجدان است، در لاهور همرای پدر ميګذراند، مشق سخن بسيار کرده، دو بيت از او بګوش خورده ده:
چه می پرسی چها از طالع ناساز می آيد
دعا از چرخ جون تير هوای باز ميايد

يا سيد عبدالوهاب افتخار در تذکره بينظير راجع به غواص نوشت: «نامش آقا عبدالله خلف آقا شفيعا از مردم ايران بود، پدرش تجارت ميکرد. غواص چنين سخن را از بحر سخن بر مياورده:
دل روشن ضميران وسعت بی منتها دارد
جهان در فضای خانه آيينه جا دارد

يا راجع به عزت ګفت: از شعرای کشمير فردوسی نظير است، او می ګويد:
قيامت در رکاب سر و دلجوی تو ميايد
که کار آفتاب حشر از روی تو ميايد

ګاهی هم به ذکر تخلص و نمونه کلام اکتفا شده است. طبقات الشعراء راجع به غافل می نويسد: «از غافل است...».
پټه خزانه در مراعات اين مطالب دقيق تر از تذکره های مشابه دری است و در آن اوايل زنده‌ګی تحصيلات و ګاهی هم خصوصيات زنده‌ګی رجال را بيشتر می يابم و اينم يک مثال آنرا در بيان احوال ښکارندوی می بينيم: «از غور بود، بدان که شيخ کټه متی زی رحمت الله عليه نبشته است در کتاب لرغونی پښتانه که از تاريخ سوری نقل کرده: که ښکارندوی ساکن غور بود، ګاهی در غزنه و بست ميزيست، پدرش احمد نام ميداشت و کوتوال فيروزکوه و غور بود».
ښکارندوی در زمان پادشاهی سلطان الدين محمد شنسبانی معزز و دارای مقام محترمی بود، وقتيکه سلطان موصوف بر هند ميتاخت، ښکارندوی که شخص شاعر و عالمی بود، نيز در مدح سلطان محمد سام، و سلطان غياث الدين غوری، قصايد مدحيه دارد، که آنرا بوللی ګويند، محمد بن علی ګويد، که در بست يک کتاب ضخيم قصايد وی را ديدم و اين قصيده را که در مدح محمد عليه الرحمه است، از آن نګاشتم:
د پسرلي ښکلوونکي بيا کړه سينګارونه
بيا ئې ولونل په غرونو کي لالونه

ذکر تاريخ در کتب تاريخ و تذکره بقول مرحوم قزوينی از اهم مواضيع تراجم رجال است که در بعضی از تذکره‌های دری، مثلا لباب الالباب جهلا يا غفلتا نيامده است. از لحاظ ذکر تاريخ پټه خزانه به مقايسه غالب تذکره های دری بخصوص معاصرين خودش دقيق ميباشد و تراجم احوال در آن با قيد سنه ولادت يا وفات و احياناً هر دو آمده است: «نقل کنند، که شيخ متی قدس الله سره به سال (۶۲۳هجری) متولد ګرديد (ص۱۱) و به عمر (۶۵) سالګی در کنار دريای ترنک وفات يافت»، يا نقل کنند که خرښبون بابا رفت در مرغه ساکن ګرديد و هم در آن جا وفات يافت سال هجری (۴۱۱)...».
تاريخ در پټه خزانه بعضا حذف شده، اما در زنده ګی رجال را در زمان يکی از پادشاهان که روزګار او روشن است، بيان نموده در احوال شيخ عيسی مشواڼی، مثلا ميخوانيم: (که شيخ عيسی بقوم مشواڼی بود و در دامله سکونت داشت و در عصر شيرشاه زنده بود (ص۲۹). البته مواردی هم هست که تاريخ کاملا حذف ګرديده (رجوع کنيد به بيان احوال ګل محمد مسعود در پټه خزانه).
از نظر تبويب ابواب پټه خزانه منقسم است به يک مقدمه، سه خزانه و خاتمه، که خزانه اول آن از قدما و دوم از معاصرين بحث می نمايد و خزانه سوم هم ګفتاری در بيان حال شعرای نسوان تبويب ابواب و تقسيم فصول در تذکره نګاری عربی و دری بحثی مفصل و طولانی و متنوع. در دو قسمت اخير اخير آن در ادبيات دری کتابهای مستقلی نيز نوشته شده است، مانند تذکره مردم ديده از عبدالحکيم حاکم لاهوری مشتمل بر شصت و سه نفر از کسانی که مولف آنان را بچشم خويش ديده است، ترتيب حروف تجهی در دو باب يا خاتمه ای و ذکر مولف و ضميمه ای در احوال خواجه محمد قاسم و لاحقه ای در ترجمه مرزا و ريکی خان و زبدة المعاصرين از سيد مير حسن حسينی شيرازی مشتمل بر يک صد و شش شاعر معاصر: هفت شاعر هندی، هشتاد و نه شاعر ايرانی و ده شاعر ايرانی به ترتيب حروف تجهی؛ و وجواهر العجايب از امير فخری هروی که معاصر اکبر ګورګانی هند بود و اين کتاب را برای ماهم بيګم بنت محمد مقيم ارغوان، که در عقد قاسم کوکه بود و بعد در ازدواج شاه حسن ارغوان آمد، انشاء کرد و در آن احوال زنان شاعره را از عايشه و فاطمة زهرا تا نسايی نوشت و در خاتمت کتاب ګفت: «ديګر هم از اين طايفه لطيف طبعان باشد، اما آنچه يافت شد، فراهم آوردم».
و ما در طرح کلی تدوين در مباحث قدما معاصرين و شاعران نظايری با تصوف در تذکره های فارسی از معاصرين اندکی قبل و بعد محمد هوتک موجود است، که اينکه باختصار با آن اشاره می شود...
(۱) سفينه خوشګو تاليف بندر ابن داس متخلص به خوشګو در (۱۱۳۷- ۱۱۴۷) تذکره عمومی مشتمل بر سه دفتر در ذکر (۱۶۱۸) شاعر با ترتيب زمانی بدين شرح (۱) دفتر اول در ذکر (۳۶۲) شاعر متقدم از رودکی تا کافی ظفر همدانی.
(۲) دفتر دوم در ذکر (۸۱۱) شاعر از عبدالرحمن جامی تا شګونی ګلپايمګانی معاصر شاه جهان.
(۳) دفتر دوم در ذکر (۲۴۵) شاعر معاصر، چه هندی و چه مقيم هند، از ناصر علی سرهندی تا منشی سرب سنګه خاکستر تخلص.
(۲) مخزن الغرايب احمد علی خان هاشمی سنديلوی مشتمل بر تراجم سه هزار يک صد و چهل و هشت شاعر قديم و جديد ترتيب تجهی از ابو سعيد ابوالخير تا يوسف بيګ بخارايی و هر حرفی به سه قسمت تقسيم شده: متقدين، متوسطين و متاخرين، معاصرين.
(۳) مجمع الفضلا تاليف خواجه محمد عارف بقايی بخاری از شعرای اواخر قرن دهم و اوايل قرن يازدهم. اين تذکره مشتمل است بر يک مقدمه و سه فرقه و يک خاتمه. در مقدمه مولف بحثی دارد در ذکر احوال شعرای عرب، و در فرقه اول احوال شعرای قديم زبان دری را از رودکی تا جامی بيان ميکند. در فرقه دوم احوال متوسطين را مياورد. فرقه سوم آن مشتمل است بر احوال معاصران خواجه محمد عارف مرموز.
اما احوال زمان شاعره در تذکره های معاصر محمد هوتک آمده است، مرآت خيال از شير علی خان لودی در (۱۱۰۲ هجری)، که تذکره کوچکی است، مشتمل بر تراجم (۱۳۱) نفر بحثی دارد. در احوال پانزده تن از زنان شاعره، اما مولف که فصل مستقلی در احوال شعرای نسوان آورده است، مثل اينکه نفحات الانس عبدالرحمن جامی را در نظر داشته است و آن کتاب مشهوريست در احوال مشايخ صوفيه که تراجم سابقين را از طبقات الصوفيه خواجه عبدالله انصاری ګرفته و غير از عرفای شاعر در ضمن تراجم شعرای عارف نيز هست و بحث دختران در ذکر زنان متصوفه يا بقول مولف انشاء العارفات و اصلات الی مراتب الرجال ميباشد.
و اما بيان حال خود مولف که در خاتمه کتاب پټه خزانه آمده است، در تذکره های دری معمول بوده، مثلاً همين تذکره مردم ديده، که ذکر آن قبلاً آمد در خاتمت بعنوان شمه ای از احوال خود مولف و ذکر حالات بزرګان شفيق ترجمه حال خود را می نويسد.
ماخذ:
(۱) زبدة المعاصرين از سيد مير حسين الحسينی الشيرازی، باهتمام محمد باقر، لاهور، ۱۹۶۲.
(۲) تذکره مردم ديده از عبدالحکيم حاکم، باهتام دکتر سيد عبدالله، انتشارات اکادمی ادبی پنجاب، لاهور، ۱۹۶۱.
(۳) نفحات الانس از عبدالحمن جامی، لاهور، ۱۹۶۲.
(۴) تاريخ تذکره های فارسی، احمد ګلچين معانی، تهران، ۱۳۴۸.
(۵) سفينه خوشګو، بندر ابن داس خوشګو، باهتمام سيد شاه محمد عطاء الرحمن عطا، کاکوی پتنه بهار، ۱۹۵۹.
(۶) تذکره بينظير، از سيد عبدالوهاب افتخار، الله آباد، ۱۹۴۰.
(۷) روضة السلاطين، جواهر العجايب از فخری بن امير هروی به تصحيح و تحشيه سيد حسام الدين راشدی، سندی ادبی، بورد حيدر آباد، ۱۹۶۸.
(۸) پټه خزانه از محمد هوتک به تحشيه و تعليق پوهاند حبيبی، کابل، ۱۳۵۴.
(۹) طبقات الشعراء از قدرت الله شوق، باهتمام نثار احمد فاروقی، مجلس ترقی ادب، لاهور، ۱۹۶۸.


دغه مقاله د (محمد هوتک ياد) د ملي سيمينار، چي په (۱۳۶۲ل.) کال د افغانستان د علومو د اکاډمۍ د ژبو او ادبياتو د مرکز له خوا جوړ سوی وو، د مقالو د مجموعې په ټولګه کي خپره سوې ده.

 

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 3038

د پټي خزانې خطي نسخه ـ پروفيسور سيال کاکړ

څانګه: پټه خزانه

 
ليکونکی: پروفيسور سيال کاکړ
د مقالې ديجيتل کوونکي: خليل الله سروري/شمس الله آرين

له کمه وخته چي د پښتو د پخوانيو ادبي او تاريخي تذکرو په لړ کي پوهاند حبيبي ته د کندهار د هوتکي دورې د يوه نوميالي ليکوال او فاضل مؤرخ ارواښاد محمد هوتک په زړه پوري تأليف پټه خزانه په لاس ورغلې، نو زما په زړه کي دا ارزو پيدا سوې، چي کشکي مي په خپل ژوندانه کي يو وار د پټي خزانې د لاسکښني ديدار په مړو سترګو کړی وای.
له ښه مرغه زما دغه زوړ ارمان په (۱۹۷۸ع.) کال کي د فروري پر پينځمه نېټه د سهار د لسو بجو په شاوخوا کي تر سره سو. په همدې بختور ګهيځ زه او ښاغلی حبيب الله رفيع د کابل په سالنګ واټ کي د افغانستان تاريخي آرشيف ته له هغي وعدې سره سم ورغلو، چي له ښاغلي ډاکټر محمد يعقوب واحدي سره مو کړې وه.
ښاغلی عبدالقدير مشتري چي په تاريخي آرشيف کي د کتابدار په څېر وظيفه اجراء کوي، وموږ ته ئې خطي کتابونه او تاريخي اسناد په ډېره مينه را ښکاره کړ او په پای کي ئې زما د غوښتني له مخي د پټي خزانې لاس کښلې نسخه له وېترين څخه دباندي را و ايسته او زموږ تر مخ ئې کښېښووه.
ما په سړه سينه د پټي خزانې د هغي خطي نسخې چي په (۱۳۰۳هـ.ق.) کال کي ارواښاد محمد عباس کاسي د کندهار د محمد اکبر خان هوتکي په فرمايش د سهېلي پښتونخوا په کوټه نومي ښار کي کښلې، په هر اړخيزه توګه پر له واړوله او د عمرو عمرو تږي سترګي مي په مړې او روښانه کې.
پس له ژوري کتني زه د هغي تجربې له مخي چي د پښتو د لاسکښنو (Manuscripts) په ډګر کي ئې لرم، په واز کومي ويلای سم، چي موږ د پټي خزانې د دغي نسخې عمر تقريباً يوه پېړۍ وړاندي بللای سو.
موږ ته د تاريخي اسنادو له رويه دا خبره معلومه ده، چي لومړی وار پټه خزانه ارواښاد محمد هوتک په خپله ليکلې او بيا وروسته دوهم وار د کندهار د نوميالي پښتون سردار مهردل خان مشرقي له لاسکښني څخه بيا وروسته محمد عباس يوه بله خطي نسخه تياره کړې، چي له ښه مرغه دا وخت ئې موږ په لاس کي لرو او واحده نسخه ئې د کابل په تاريخي آرشيف کي خوندي پرته ده.
د محمد عباس لاسکښنه پر نخودي پرنګي کاغذ باندي په توره سياهي کښل سوې او ليک ئې نستعليق‌وزمه نسخ بللی سو. ټولي پاڼي ئې په تور يو کرښيز چوکاټ کي نيول سوي، خو څه هنري خواوي نه لري. دغه راز موږ د پټي خزانې په ځينو ځايو کي د کابل د (ادبي انجمن) مهر ليدلای سو.
د پټي خزانې د هر اړخيزي مطالعې په رڼا کي ويلای سم، چي د محمد عباس د خطي نسخې ليکدود (Scrip) او کاغذ (Paper) د پښتو و هغو خطي نسخو ته بيخي ورته دئ، چي له نن څخه تقريباً يوه پېړۍ وړاندي د پښتو خطاطانو په وسيله ليکل سوي او دا وخت د پښتنو په بېلا بيلو ځانګړو او رسمي کتابتونو کي خوندي دي.
زموږ په دې روښانه زمانه کي د پښتنو د ملي ليکوالو له هغو ادبي هڅو او پلټنو څخه داسي برېښي، چي زموږ د ځوانانو په همت به ډېري پټي خزانې، له بده مرغه دا وخت له موږ څخه ورکي دي، ډېر ژر زموږ لاس ته راسي.
منبع: تاريخي پلټنې، د افغانستان د علومو اکاډمي د ژبو او ادبياتو انستيتيوت، د ۱۳۵۷ چاپ

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 3481

پټه خزانه چا، چيري او څنګه پيدا کړه؟ ـ پوهاند عبدالحی حبيبي

څانګه: پټه خزانه


ليکونکی: پوهاند عبدالحی حبيبي
د مقالې ديجيتل کوونکي: خليل الله سروري/شمس الله آرين

علامه عبدالعلي اخندزاده خالوزی* کاکړ، ما له (۱۳۳۸هـ.ق.) را هيسته پېژندی. زه به د لسو کالو وم، چي د قندهار يوه سندرغاړي (باغي اخندزاده) به د عبدالعلي بدلي د ارغنداو په ګڼو باغو کي ويلې او د ده ږغ به مځکه او آسمان رېږداوه.
ښه مي په ياد دي، يوه شپه ئې بدله ويله، چي مطلع ئې دا وه:
مخ ګرځوي په بيرته ستمــــګر ولــي له ما؟
جهان په لمر روښان، پټوي لمر ولي له ما؟
دا بدله د عبدالعلي اخندزاده، د پښين د لوی عالم او فکور شاعر وه. د دغه شاعر يوې بلي بدلي ما ته په ځوانۍ کي د فلسفي تفکر اندېښنه را بخښلې وه، چي ويلې ئې وه:
سحر راتلم په ګلشن کي، ژړل را باندي مرغانو
ګلانو تويول په ورو ســـراســر د زړه نم پر ما
کوې عبدالعلي هر دم ګيله پر څــه له خوبــانو؟
رقم ظلم و ستم کش کی، پخوا لوح و قلم پر ما
د (۱۳۱۴ش.) کال په ژمي چي زه هند ته تلم، د کوټي په بازار کي مي دغه اخندزاده د طبابت پر دوکان ناست وليد. دغه وخت زه د کندهار د طلوع افغان مدير وم اوزما اخبار به علامه عبدالعلي ته استول کېدی.
ده چي زه وپېژندلم، په ډېره مينه ئې پر تندي مچ کړم او ما د ده سره لومړی پلا وکتل او د زړه خواله مو سره وکړه. څلور کاله وروسته چي ما د طلوع افغان په پاڼو کي د پښتو ادب ځيني ورکي او ناپېژندلي برخي سره څېړلې او را برسېره کولې، د کوټي څخه د علامه عبدالعلي يو پيغام را ورسېد، چي ده د پښتو يوه قديمه نسخه موندلې ده او که د هغې د چاپولو امکان د قندهار په مطبعه کي وي، نو به ئې دی را واستوي. دا پيغام ما ته چي د قديم پښتو ادب يوې پاڼي يا يوه بيت ته هم تږی وم، د زوی زيری وو او ما ورته وويل، چي زه په خپله کوټي ته درځم او هغه ګورم.
آ ښه، د خدای کارونه وه، چي زه ژر وره نغلم او په (۱۳۱۹ش.) کال له قندهاره کابل ته راغلم او دلته د پښتو ټولني مشر سوم او په رسمي کارو داسي اړ سوم، چي د (۱۳۲۰ش.) کال تر ژمي پوري د سر ګرولو ته هم نه وم خلاص. څو چي د (۱۳۲۲) کال په پسرلي کي زه کوټي ته ولاړم او له خپل زاړه اشنا او خواخوږي مشر عبدالعلي اخندزاده سره مي وليدل او ده هغه معهود کتاب ما ته را ښکاره کی.
زما چي سترګي پر ولګېدې، يوه (پټه خزانه) وه، چي دمخه نه ما، نه بل چا هغه ليدلې وه. ما ارواښاد اخندزاده ته وويل، چي دا خو په رشتيا هم پټه خزانه ده، که ئې ما ته راکې، زه به ئې چاپ کم او جهان ته به ښکاره سي.
پر اخندزاده دي خدای ورحميږي، زما په خبره بيخي خوښ سو، تندی ئې ورين سو، شونډان ئې موسکي سول، وې ويل: «ما خو تا ته ساتلی وو، وا ئې خله او چاپ ئې که! خو ګران کتاب دئ، حواشي او توضيحات غواړي، بايد داسي چاپ سي، چي هر څوک په وپوهېدلای سي».
تر دې وروسته دا (پټه خزانه)را برسېره سوه او ما څو واره چاپ کړه، چي د پښتو ادب تاريخ ئې تر زرو کالو دمخي زمانې ته ورساوه او هغه خطي نسخه اوس د کابل د خطي نسخو په کتابخانه کي خوندي ده.
مګر اخندزاده د خپلو خاصو مصالحو لپاره زما څخه دا خواهش هم وکی، چي په چاپ کي به ئې زما نوم نه اخلي. نو ځکه تر هغو چي هغه مرحوم ژوندی وو، ما د ده نوم نه اخيستی او دا راز د ده يو امانت وو.
کله چي د ده تر وفات وروسته زما څخه چا پوښتنه کړې ده، نو ما دغه حقيقت نه دئ پټ کړی او د ارواښاد عبدالعلي اخندزاده په ياد اوس هم دا څو کرښي کاږم او دا منم چي که هغه مرحوم دغه کتاب په کوټه او پښين کي نه وای پيدا کړی، نو به اوس د پښتو ژبي او ادب د دغي تاريخي خزانې څخه لاس توري وای.
زه نه پوهېږم چي د مرحوم علامه د خپل نوم د نه ښکاره کولو علت څه وو؟ مګر چي دی ژوندی وو، زه د ده د غوښت په پوراينه اخلاقاً مکلف وم. اوس چي دی تر دنيا تېر دئ، زه د ده حق منم او اروا ئې ښاد غواړم.
جمال مېنه، کابل
۲۰ قوس ۱۳۵۶ش. 
منبع: تاريخي پلټنې، د افغانستان د علومو اکاډمي د ژبو او ادبياتو انستيتيوت، د ۱۳۵۷ چاپ
* په کتاب کي دغه نوم خالوزی راغلی، چي ښايي ټايپي تېروتنه وي. سمه املا يې خانوزی ده.

 د کاپي کولو په صورت کي د منبع په توګه د قاموسونه ټکی کام نوم او د دغه مطلب/مقالې د بشپړه لينک اضافه کول حتمي دي.
________________

د قاموسونه ټکی کام د ټولو مطالبو ليسټ او لينکونه
________________

هيله ده چي قاموسونه په فيسبوک کي لايک کړئ




لوستنې: 3238

11 له 13 پاڼو څخه

FaLang translation system by Faboba

FAQ د تکراري پوښتنو جواب